جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده اقبال و استاد مطهری دو اندیشمند مسلمان اند که در مواجهه با سئوالات زمان خود در باب مسائل کلامی با دیدگاهی نو،تقریری تازه از توحید،نبوتومعادعرضه کردند. اقبال با رویکردی درونی و بر اساس تجربه ی دینی به پاسخ گویی به این سئوالات می پردازد.از نظر او بهترین روش برای اثبات خداوند،روش درونی و فطری است.او معتقد است که وحی نوعی غریزه و خاصیتی از زندگی است که در تمام موجودات یافت می شود و ختم نبوت به معنای ختم دیانت نیست؛بلکه باب اجتهاد (یا همان قیاس )همچنان باز است.از نظر اقبال کیفیت معاد روحانی است و هدف از عذابهای جهنم پاکیزگی نفس است و سر انجام همه ی انسانها به بهشت می روند.استاد مطهری نیزبا رویکردی عقلی و فلسفی با این مسائل مواجه می شود.او روش فلسفی را بهترین روش برای اثبات خداوند می داند،زیرا این روش قابل فهم و بیان برای همگان است.او وحی را نوعی اتصال ضمیر انسان با غیب در حالتی آگاهانه می داندودر دوران خاتمیت باب اجتهاد به معنای استخراج فروعات از اصول را باز می داند.او کیفیت معادرا جسمانی و روحانی می داند.از نظر او جسمانی بودن معاد را با نظریه ابداع می توان توضیح داد:به این معنا که هر موجودی در مرتبه ی خودش بدون تغییر و تحول برای خود اشیایی را ابداع می کند.استاد مطهری و اقبال هر دو وجود خداوندرا اثبات پذیر می دانند و معتقدند در دوران خاتمیت باب اجتهاد باز است،اما در روش اثبات خداوند،تعریف اجتهادوکیفیت معاد دارای دیدگاههای متفاوتی هستند.

مسئله معاد و سرنوشت انسان پس از مرگ به دلیل اهمیتی که دارد همواره موردتوجه ادیان بوده است. در این رساله در پی آن هستیم که نظر استاد مطهری و جان هیک را درمورد معاد بررسی و مقایسه کنیم. هردو متفکر، تجردروح، عالم برزخ و ادامه حیات روحانی انسان پس از مرگ را بر اساس قرآن و کتاب مقدس قبول دارند. استاد مطهری با دیدگاهی عقلانی و استناد به قرآن مراحل حیات پس از مرگ را تبیین می کند. و معتقد است انسان پس از مرگ بر اساس اعمالی که در این جهان انجام داده، ابتدا وارد عالم برزخ می شود و به بخشی از پاداش و جزای اعمال خویش می رسد و پس از آن وارد عالم قیامت شده و در آنجا پاداش و جزای کامل را دریافت می کند و در آنجا جاودانه است. حال آنکه جان هیک با دیدگاهی تجربی و با استناد به کتاب مقدس پس از رد اندیشه تناسخ معتقد است که روح و جسم به هم وابسته اند که با مرگ جسم، روح نیز از بین می رود؛ اما این موجود یکپارچه به شکلی دیگر پس از مرگ ادامه حیات خواهد داد، که این همان رستاخیز بدن است. به عقیده جان‌هیک خدا این توانایی را دارد که عیناً یا همانند شخص از دنیا رفته را دوباره خلق کند. بنابراین دو فیلسوف معاد را قبول دارند هرچند درمورد کیفیت آن دیدگاه های متفاوتی دارند.

مسئله عقل وایمان ازمهم ترین مسئله حوزه فلسفه دین است.عمده ترین سوال حوزه این پژوهش این است :هنگام مواجهه با گزاره های باید جانب عقل را گرفت یا ایمان؟آیا اعتقاد دینی عقلانی است یانه؟ودرصورت دوم غیر عقلانی است یا ضدعقلانی؟نسبت به سوال طرح شده دو دیدگاه کلی عقل گرایی وایمان گرایی مطرح است متناسب با دیدگاه ایمان گرایی عقل وایمان با هم ناسازگارودرتضادهستند.وحامیان نظریه عقل گرایی براین عقیده هستندکه عقل وایمان با هم سازگارهستند وبا یکدیگرمنافاتی ندارند.ازنگاه اسلام ایمان دینی مبتنی برعقل است ودرحوزه فلسفه دین هنگامی که بحث ازایمان وعقل مطرح می شودمنظوراز آن بحث نسبت دین وعقل است.استاد جوادی آملی به عنوان یکی ازفلاسفه ومتفکرین معاصرنوصدرایی موثر در دنیای جدید اسلام نقشی برجسته درتبیین مسایل کلامی داشته است وی در کتاب معرفت عقل درهندسه معرفت دینی به دفاع از نظریه ای پرداخته که عقل دربرابرنقل گرفته نه درمقابل دین است. همچنین آلوین پلانتینگافیلسوف ومتکلم مسیحی آمریکایی ازهمان اوایل در صدد بود که درفلسفه دین نظریه ای جامع ومعقولی ارائه دهدواین اقدام را با طرح نظریه معرفت شناسی اصلاح شده آغازنمودمهمترین نکته این مکتب این است که معرفت بشرازخداوندرا بی واسطه وبدون نیاز به دلیل می داند.حال دراین پژوهش بابررسی دقیق شواهدواستنادهای دوفیلسوف بایددیدکه این دومتفکراولا دیدگاه عقل گرایی دارندیا ایمان گرایی؟هدف اصلی این پژوهش اولا ارائه نظریات دو فیلسوف وبررسی اندیشه های جوادی آملی وپلانتینگا درباب عقل وایمان است ودر وهله بعدتطبیق نظریات این دو وذکرنکات اشتراک وافتراق این دومتکلم است.

یکی از مباحث مهمی که امروزه در فلسفه دین و کلام جدید مطرح است .منشا و خاستگاه دین و چگونگی پیدایش آن میباشد. دین یکی از عناصر و پدیده هایی است که از دیرباز بشر با آن سرو کار داشته است و هیچ دوره ای را نمیتوان یافت که در آن دین وجود نداشته باشد. و منشا این پدیده مهم همواره ذهن بسیاری از انسان ها را درگیر کرده بود. وا ز قرن نوزدهم به بعد با تحولات به وجود آمده در اروپا اندیشمندان مختلفی نظریات مختلفی را درباره منشا دین بیان نمودند. این نظریات به دو دسته اصلی روانشناختی و جامعه شناختی تقسیم میشود. نظریات جامعه شناختی منشا دین را ساخته ی خود بشر و بر خاسته از جامعه برای غلبه بر چیزهایی که نمی شناختند یا از آن میترسیدند . دومین نظریه دین را برگرفته از عوامل روانی و ضمیر ناخود آگاه انسان میدانست. این پژوهش با جهت گیری توصیفی و تحلیلی به تبیین منشأ دین از دیدگاه استاد مطهری و جان هیک می پردازد. شهید مطهری برخلاف نظریات اندیشمندان غربی منشأ دین را الهی و ریشه در فطرت انسان ها دانسته و به نقد و بررسی دید گاه های مخالف پرداخته است. اما جان هیک که در بستر و فضای فرهنگ غربی می زیسته از نظریات جامعه شناختی و روان شناختی متأثر بوده است. هرچند معتقد است که دلائل کافی برای اثبات آن ها وجود ندارد. با تتبع و جستجو در آثار وی نظریه مستقلی در باب منشأ دین یافت نشد، ولی از مبانی و دیگر نظریاتش چنین بر می آید که ایشان هم به فطری بودن برخی از آموزه های اصلی ادیان اعتقاد دارند.

اعجاز از مباحث و دغدغه های مهم و مشترک فلسفه، کلام و علوم قرآن است. مباحث این سه قلمرو در خصوص بحث معجزه، یپوستگی منطقی دارد. مرتضی مطهری یکی از نمونه های نادری است که اندیشه و آثار او، هر سه قلمرو بحث درباره معجزه را در بر دارد و جویبارهای جریان های تاریخ اندیشه اسلامی در مقوله معجزه در اندیشه آثار مطهری به هم پیوند می خورند. از این رو، شایسته است ابعاد فلسفی، کلامی و قرآنی بحث اعجاز را با در نظر داشتن پیشینه تاریخی آن ها در اندیشه و آثار مرتضی مطهری بکاویم. این کاوش به روش توصیفی و تحلیلی، در بعد فلسفی، آرای پیشینیان و آرای مطهری را حول پنج محور اساسی فلسفه دین در باب معجزه طرح می کند: چیستی معجزه، امکان وقوعی معجزه، تبیین ناپذیری معجزه، اثبات معجزه و دلالت معجزه. در بُعد کلامی نیز، با نظر اجمالی به آرای متکلمان، دیدگاه مطهری در باب جایگاه و کارکرد معجزه ذیل بحث نبوت گزارش و تحلیل خواهد شد. در گام سوم، پژوهش جنبه تفسیری و قرآنی پیدا می کند و کوشش های مطهری در تبیین نگاه قرآنی به مقوله معجزه و اعجاز قرآن و جنبه های اعجازی آن را در بر دارد. مطهری بر این باور است که معجزه نه نفی قانون علیت است و نه نقض قانون طبیعت، بلکه معجزه خرق ناموس طبیعت است. هیچ معجزه ای خارج از قانون واقعی طبیعی نیست، زیرا علوم تجربی روز به روز تغییر می کنند و قوانین عادی تر نسخ می شود و قوانین قوی تری جایگزین آن می شوند . از طرفی کسی که معجزه می کند اتصالی با روح کلی عالم پیدا می کند و بدین طریق در قوانین عالم تصرّف می کند و از آنجاییکه قویترین روحها در انبیاء یافت می شوند لذا معجزه امکان وقوع دارد و برای اثبات آن به اخبار متواتر نیز همچون قراین تاریخی و عقلی معتقد است و هم چنین مدعی است که ما در احراز معجزات جاوید، بی نیاز از اتکاء به شواهد تاریخی هستیم و معجزات همانطور که قرآن نام " برهان " و "آیه" بر روی آن گذاشته، دلیل قاطع و حجت مسلّم عقلی بر صدق مدعای آورنده آن می باشد نه در جهت اثبات معارف الهی که با تعقّل می توان به آن رسید. مطهری در بحث کلامی، بعد از اثبات ضرورت دین و فلسفه نبوت، یکی از بهترین راههای شناخت پیامبر را معجزه می داند و آن را نشانه ای برای اثبات مدعای نبوت بر می شمرد. وی در بخش مطالعه مصداقی اعجاز به اعجاز قرآن می پردازد و وجوه اعجاز را در دو جنبه لفظی و معنوی می جوید. در جنبه لفظی به سبک بیان، آهنگ پذیری و حلاوت آن اشاره می کند و در جنبه معنوی به اعجاز آمیز بودن محتویات آن از نظر علمی، هدایت تشریعی، بیان الهیات و اخبار غیب می پردازد. مطهری ویژگی ممتاز اعجاز قرآن را نسبت به معجزات دیگر، جاویدان بودن آن می داند.

از جمله موضوعات قابل طرح ذیل طرح تمدنی در اسلام، تبیین جایگاه ظهور در متن تاریخ است. با فرض اینکه تاریخ انسان در نهایت، واجد وصف تکامل‌یافتگی خواهد بود با این پرسش مواجهیم که: آیا سیر تاریخ انسان، سیری تکاملی است یا خیر؟ بررسی‌های استاد مطهـری، به‌ویژه در زمینه فلسفه تاریخ، می‌تواند برای پاسخ‌گویی به این پرسش راه‌گشا باشد. در بخش نخست، مستند به آرای استاد مطهری، تکاملی‌بودن سیر تاریخ مبتنی بر اصل علیت عمومی، بُعد الهی تاریخ و تحلیل حق و باطل توضیح داده شده است. در ادامه ضمن بیان مؤلفه‌های واقع‌گرایی در تفسیر تاریخ، به برخی اشکالات که در برابر سیر تکاملی تاریخ مطرح می‌شود پاسخ داده شده و در نهایت با توجه به تأکید استاد مطهری بر نقش انسان در سازندگی تاریخ، امکانات انسانی تکامل تاریخ معرفی شده است.

باب ورود به مباحث اخلاقی، تثبیت اختیاری‌بودن اعمال بشر است. اما عده‌ای در رویارویی با بعضی از عوامل و رویدادهای جهان، نسبت به اختیاری بودن یا نبودن اعمال انسان رویکردهای مختلفی را اتخاذ کرده‌اند. تامس نیگل فیلسوف اخلاقی است که به دلیل مشاهده تأثیر عوامل خارج از کنترل بشر بر عمل وی، عمل انسان را تحت مداخله عاملی به نام «شانس» می‌داند. او با تمییزدادن چهار نوع شانس منتج، موقعیتی/محیطی، سازنده و علّی، تمام اعمال انسانی را در این اقسام گنجانده و با مختار بودن انسان مقابله می‌کند. در مقابل، بررسی آراء شهید مطهری حول موضوع موردنظر نشان میدهد که هر چند او معنایی متفاوت با نیگل از «شانس» ارائه می‌کند اما در مباحث گوناگون خود مانند قضا و قدر، علیت و ... به تأثیر عواملی که نیگل در شانس محیطی، سازنده و علّی مطرح کرده توجه دارد. علاوه براین، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی وی ما را قادر می‌سازد تا نظر وی را در مورد شانس منتج نیز استنباط کنیم. در این مقاله مشخص می‌شود ضمن اینکه هر دو فیلسوف به تأثیر شانس بر عمل انسان اذعان دارند اما شهید مطهری به مدد قرآن، وجدان و علم، با تبیین این موضوع و میزان اختیار انسان، برخلاف نیگل مختاربودن انسان را اثبات می‌کند.

یکی از مهم‌ترین ابعاد آزادی مسئله آزادی انتخاب دین و عقیده است. با توجه به اینکه انسان تکویناً آزاد آفریده شده، نیاز به آزادی عقیده هم نیازی فطری است که برای تحقق و عینیت‌بخشیدن به آن در طول تاریخ تلاش‌های بسیاری صورت گرفته است. در دنیای غرب پس از سرکوب آزادی عقیده در قرون وسطا و تحجّر دینی کلیسا، سرانجام در موادی از اعلامیه جهانی حقوق بشر، و میثاق حقوق مدنی و سیاسی مجمع سازمان ملل متحد، آزادی عقیده در حوزه‌های مختلف اعم از انتخاب، بیان، تبلیغ و تغییر به صورت مطلق به رسمیت شناخته شد. این تحقیق به روش توصیفی و تحلیلی به این پرسش می‌پردازد که چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی میان ازادی عقیده در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر وجود دارد؟ و به شیوه کتابخانه‌ای این مسئله را از منظر استاد مطهری می‌کاود. در اصلِ آزادی عقیده، استاد مطهری با اعلامیه جهانی حقوق بشر هم‌عقیده است، اما درباره راه‌های کسب عقیده، احترام به هر عقیده، محدوده بیان و کیفیت ترویج و تغییر عقیده، وی دیدگاه‌های خاصی دارد که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.

انجام بررسی‌های تاریخی در منابع روایی، تفسیری و کلامی نشان می‌دهد مایه‌های اصلی برهان هدایت، در نهج‌البلاغه، روایت مشهور به توحید مفضل و برخی روایات، قابل پیگیری است. تا دوره معاصر فقط فخر رازی در التفسیر الکبیر به این برهان تصریح داشته و آن را برهانی مستقل در اثبات وجود خداوند دانسته است. در دوره معاصر کسی به اندازه مطهری به این برهان توجه نداشته است. شهید مطهری با ذکر مثال‌های متعدد و اشاره به اصولی چون انطباق با محیط و ترمیم ساختار معتقد است علاوه بر نظم موجود در ساختار موجودات، هدایت‌های مرموز و عملکردهای مبتکرانه در موجودات زنده وجود دارد که ناشی از ساختار مادی و مغزی نیست. استناد وی به قاعده «معطی شیء نمی‌تواند فاقد آن باشد» است و نتیجه می‌گیرد که حیات از جانب موجودِ دارای حیات ماورائی به موجودات مادی داده شده است. به صورت کلی می‌توانیم بگوییم برهان هدایت، تقریری بدیع است که در طیف براهین غایت‌شناختی قرار می‌گیرد.