جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهمستشرقان در ضمن ارائه‌ی نظرات خویش، اشکالاتی بر قصص قرآن وارد ساخته‌اند که تحقیق حاضر با عنوان «بررسی و نقد آراء مستشرقان درباره‌ی قصص قرآن»، علاوه بر گردآوری و دسته‌بندی این اشکالات در یک مجموعه، به نقد و بررسی آنان پرداخته است. این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است که در فصل اوّل نخست به توضیح معنای واژه‌های پرکاربرد آن همچون قصّه، قصص و مستشرقان پرداخته است. در فصل دوّم به منابع و مصادری که خاورشناسان برای داستان‌های قرآن قائل شده‌اند، پرداخته و ضمن دسته‌بندی آنها، مورد بررسی و نقدشان قرار داده است و از آن، این نتیجه حاصل شده که گویی مستشرقان به دنبال اثبات غیر وحیانی بودن قرآن و از جمله قصّه‌های قرآن هستند و برای این منظور، منابع و مصادر مختلفی غیر از وحی را برای آن معرّفی نموده‌اند در حالی‌که اکثر آنها ادّعایشان را بدون دلیل و مدرک کافی و یا با دلایل ضعیف و غیر قابل قبول مطرح کرده‌اند که در این پژوهش تمام آنها با ارائه‌ی دلایل مستند ردّ شده‌اند. در فصل سوّم با عنوان «روش داستان‌پردازی قرآن» اشکالاتی که ایشان بر ساختار ادبی قصّه‌های قرآن وارد ساخته‌اند، مطرح شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که این اشکالات عبارتند از: عدم رعایت تسلسل زمانی در قصص قرآن، وجود تکرار و حذف جزئیات در آنها. به عنوان یک نتیجه‌‌‌‌گیری کلّی می‌توان گفت از آنجا که قرآن کریم با هدف عبرت‌آموزی و نه داستان‌سرایی، قصّه-هایی از انبیاء پیشین و گذشتگان را در نهایت ایجاز و اعجاز آورده، پس لزومی نداشته که خط سیر تاریخی را در نقل این داستان‌ها رعایت کند و یا اینکه همه‌ی جزئیات اتفاقات را روایت کند بلکه از اسلوبی منحصر به فرد و هنرمندانه در روایت کردن آنها استفاده کرده که به اصل آنها نیز آسیبی وارد نساخته است و حتّی به نظر می‌رسد که برخی از داستان‌ها تکرار شده‌اند که درواقع تکرار نیست بلکه استفاده از مطلبی واحد است در جهت رساندن معانی مختلف. فصل چهارم پژوهش به اشکالاتی که از سوی خاورشناسان بر محتوای قصص قرآن وارد شده پرداخته است. این اشکالات عبارتند از: دوگانه‌نگری قرآن به حضرت ابراهیم(علیه السلام)، اشکالات داستان صالح )علیه السلام)و هود(علیه السلام)، یعقوب(علیه السلام) نواده‌ی ابراهیم(علیه السلام)،اسحاق (علیه السلام)، ذبیح ابراهیم(علیه السلام(، تناقض در آیات مربوط به عصای موسی(علیه السلام)و مریم)س) خواهر هارون (علیه السلام). در نهایت آنچه از این پژوهش به دست آمده این است که چون خاورشناسان با اهداف و پیش‌فرض‌های خاصّ خود به مطالعه‌ی داستان-های قرآن پرداخته‌اند، گاهی آراء ناصواب و متناقضی را در این زمینه بیان نموده‌اند که به لطف خداوند بطلان این آراء اثبات گردید.کلید واژه‌ها: قصص قرآن، مستشرقان، قصص عهدین.

این پژوهش درباره شبهات مستشرقان در حوزه تحریف قرآن و پاسخ آن‌ها است. از آنجایی که رسالت هر پیامبری به معجزه او بستگی دارد و رسالت پیامبر ∝ با حقانیت قرآن گره خورده است از اینرو ادعا یا احتمال راهیافت تحریف اعتبار و حجیت قرآن را زیر سؤال می‌برد لذا نوشته حاضر با هدف دفاع از کیان و اعتبار قرآن و پاسخ به شبهات مغرضان تألیف شده است. گلدزیهر، نولدکه و بلاشر از جمله مستشرقانی هستند که قائل به تحریف قرآن هستند. شبهات مستشرقین قائل به تحریف به طور عمده بر این مبنا استوار است که قرآن در زمان پیامبر∝ جمع‌آوری و تدوین نشده بود و برای مبنای خود به روایت جمع قرآن تمسک کرده‌اند. مستشرقین با توجه به این مبنا شبهاتی از قبیل تحریف قرآن توسط عثمان، عدم ثبت و ضبط آیات مکی، افزایش دو آیه توسط ابوبکر، حذف سوره های «حفد» و «خلع»، «نورین» و «ولایت» و غیره را مطرح کرده‌اند. در این پایان‌نامه علاوه بر پاسخ به هر شبهه به صورت جداگانه مبنای مستشرقان مورد نقد قرار گرفته و به این نتیجه رسیده است که قرآن در زمان پیامبر∝ جمع‌آوری و تدوین شده است و لذا مبنای مستشرقان قائل به تحریف درست نبوده و شبهات آن‌ها بی‌اساس است. بنابراین قرآن تنها کتاب آسمانی و یگانه منبع معارف الهی تحریف نشده نزد مسلمانان است. این پژوهش شامل چهار فصل است: فصل اول شامل کلیات، فصل دوم شامل مباحث تحریف و در فصل سوم در دو بخش به بررسی شبهات مستشرقان و پاسخ‌های آن‌ها پرداخته شده است و در نهایت فصل چهارم به نتیجه‌گیری بحث پرداخته شده است. منابع مورد استفاده در این رساله به تناسب بحث منابع تاریخی، روایی و تفسیری، کلامی بوده‌اند. که در قسمت نقل شبهات از منابع تاریخی و در قسمت پاسخ از منافع روایی، تفسیری وکلامی استفاده شده است.

تکرار قصه‌ها در قرآن از مباحثی است که موجب پرسش‌ها و بروز شبهه‌هایی از سوی برخی خاورشناسان غیر مسلمان ومسمانان نواندیش گردید. آنها به ‌پندار خویش تکرار قصه‌ها در قرآن را لغو و در تعارض و ناسازگاری با فصاحت و بلاغت و اعجاز دانسته و تکرار را موجب اضطراب و تزلزل در اسلوب برشمرده‌اند؛ و در پیِ آن غیر وحیانی بودن قرآن را نتیجه گرفته و آن را ساخته ذهن شخص پیامبر اسلام(ص) معرفی کردند. امّا تکرارها (الفاظ و قصص) در قرآن کریم نه تنها بیهوده و ملال‌آور و ناسازگار با فصاحت و بلاغت و اعجاز نیست بلکه تکرار از فنون بلاغت و از محسّنات کلام به‌شمار می‌آید و برای اهداف و اغراض حکیمانه تحقق پذیرفته است. برخی از دلایل و حکمت‌های تکرار قصه در قرآن عبارتند از: دلایل عقیدتی، معرفت‌افزایی، تربیتی، هدایتی، بلاغی، اعجاز و تحدی، تکرار لازمه‌ی متن گفتاری و شفاهی، تکمیل تصویرهای قصه و افزودن نکته‌های جدید در قالب تکرار آن در سوره‌ها و مناسبت‌های متعدد، تکرار نوعی تصریف در کلام، تکرار قصه به دلیل مواجهه با مخاطبان جدید، تکرار داستان به جهت مکرر واقع شدن آن توسط شخصیت داستان، تکرار قصه به خاطر وجود تعدد عبرت و پیام، انگیزه‌های یادسپاری و غفلت‌زدایی، اثبات جریان سنت‌های الهی، تثبیت قلب پیامبر(ص) در استمرار دعوت، تعلیم و تثبیت معرفت توحیدی به ویژه در آغاز دعوت مکی، تنوع بخشی در نقل یک داستان با الفاظ متفاوت و متقارب، تفسیر قصه‌های موجز و مجمل، تکرار مانعی برای انحراف و تحریف قصص، تصحیح داستانهای کتب مقدس پیشین، همگامی با اهداف سوره‌ها.

قرآن کریم تنها کتاب تحریف نشده آسمانی و اساسی ترین منبع معارف نزد مسلمانان است و بالطبع نخستین گام برای آشنایی غربیان با اندیشههای مسلمانان آگاهی از محتوای این کتاب است. قرن هاست که بسیاری از اسلام شناسان غیر مسلمان غربی به پژوهش درباره قرآن پرداخته و راجع به مصدر قرآن، تاریخ جمع و تدوین آن، ادبیات و ساختار آن و معارف و محتوای این کتاب آسمانی نظریه های گوناگون ابراز داشته اند اما گاهی به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بسیاری از منابع اسلامی و متون اصیل، دچار ضعف علمی و کمبود اطلاعات و در نتیجه برداشت های نادرست و خام شدند. نکته جالب توجه اینکه از سویی شرق شناسی علی رغم اینکه در ظاهر به عنوان یک رشته علمی مطرح است ابزاری است که غالباً در استخدام اهداف تبشیری مسیحی یا اغراض استعماری دولت های غربی بوده است از سوی دیگر مستشرقان عمدتاً در نقد معارف اسلامی از کتاب های اهل سنت بهره گرفتند که دارای اشتباهات و ضعف های بیشتری است و کمتر حاضر شدند کتابهای مهم و دیدگاههای معقول امامیه را نیز به جهان غرب عرضه دارند. پژوهش پیش رو با عنوان "القرآن الکریم فی دراسات المستشرقین" که ترجمه آن تقدیم می شود، روش ترجمه آن روش ترجمه معنوی بوده است.

شاید مدتها تصور می شد که آیین زرتشت در غبار زمان به فراموشی سپرده می شود، ولی در قرون اخیر بسیاری از مستشرقان با نیات متفاوت، به بازبینی ، بررسی وکنکاش در تعالیم واعتقادات این آیین، پرداخته اند وبا پیوند دادن حلقه های مشترک آن با سایر ادیان الهی ،آنرا در مجموعه ادیان زنده دنیا محسوب نموده اند . از طرفی بسیاری از زرتشتیان نیز به این باور رسیده اند که آموزه های کهن واساطیری ، پاسخگوی نیازهای معنوی انسان امروز نیست و باید تغییراتی در آن ایجاد کرد ، ولی در تدوین پایه های فکری خویش بیش از آنکه به مطالعه وبازبینی اعتقادات بومی خویش بپردازند، برآنچه صاحب نظران ومستشرقان ترسیم می کنند، نظر دارند . اگرچه ریشه های شرقی آیین زرتشت وتأثیرات فرهنگ بومی آن هنوز هم قابل انکار نیست، ولی انزوای تاریخی ورفتار نامناسب با آنان در دوره های تاریخی مختلف ، در گرایش آنان به غرب مسیحی و فرقه های انحرافی بی تأثیر نبوده است . شرق شناسی غرب وحدانیت وثنویت زرتشتیان را می ستاید و به آن ارج می نهد، امّا دنیای شرق میراث های کهن و تاریخی خود را فراموش کرده و شکی نیست که بخش عظیمی از باورهای فرهنگی واعتقادی شرق را همین ایدئولوژی های فراموش شده در لایه های تاریخی ساخته اند . امروزه دین زرتشت با تمام هویت شرقی خویش ، در برخی از شعائر واعتقادات، رنگ وبوی غربی گرفته و اساس واصول اعتقادی آن ، محل آراء وبرخورد دیدگاههای مستشرقان گردیده است. در این پایان نامه به شرح دیدگاههای مختلف مستشرقان در این خصوص خواهیم پرداخت ونظرات آنان مورد بررسی قرار خواهد گرفت .

از مسائل ضروری و مهم مطرح بین اندیشمندان خصوصاً خاورشناسان، مسئله تناقضات قرآن است. برخی از آنها مانند لوئیس، منتگمری وات، تئودرنولدکه، گولت تسیئر، بلاشر فرانسوی، هنری ماسیه، مانتیه، یوسف دره حداد، بوهل، ماکدونالد، عبدالله عبد الفادی، سها از ترویج کننده این نظریه اند ومعتقدند در قرآن تناقض وجود دارد. و آن را وسیله ای برای تضعیف و تشکیک در قرآن قرار داده اند. لذا پژوهش پیش رو با رویکرد نقادانه و روش توصیفی و تحلیلی به تحلیل و بررسی مبانی قرآن شناختی مستشرقان درباره تناقضات قرآن می‌پردازد. بدیهی است برای فهم تام و سپس به دنباله آن نقد و بررسی دقیق دیدگاه‌ها درباره تناقضات قرآن می بایست در وهله نخست مبانی و ملاکات پژوهش‌های آن‌ها مورد مطالعه و کاوش قرار گیرد. و گونه برداری قرآن از کتب ادیان آسمانی پیشین، و اقتباس قرآن از فرهنگ و عقائد جاهلی، و اشعار شاعران عرب جاهلی، عدم تناسب آیات قرآن، تکرار قصه ها و عبارت ها و ناهمگونی ساختاری آیات مکی و مدنی و...... به بوته نقد کشیده شده تا در نهایت سستی و بطلان ادله خاورشناسان درباره تناقضات موجود در قرآن به اثبات برسد.

از نگاه قرآن کریم، انسان محور اساسی و اصلی تمام مخلوقات است و خداوند متعال همه جهان هستی را برای انسان مسخر نموده است و انسان تنها مخلوقی است که بعد از خلقت او خداوند متعال به خود افتخار می‌کند و خود را احسن الخالقین می‌نامد، لذا شناخت انسان یکی از مهم‌ترین بخش علوم انسانی به شمار می رود و قرآن کریم نیز بر انسان شناسی تاکید می نماید. شناخت انسان از طریق ویژگی‌های گوناگون او نیز امکان پذیر است، لذا از نگاه قرآن، انسان صاحب اوصافی است که هیچکدام از مخلوقات عالم به آن متصف نشده‌اند، از جمله خلیفه الله بودن او بر روی زمین، دارای روح الهی بودن، حامل امانت الهی بودن و مختار بودن و... که انسان باید به آن افتخار کند، لذا انسانی که قرآن کریم آن را معرفی نموده است بالاتر از انسانی است که در علوم انسانی غربی معرفی شده است. آیاتی که در مورد انسان‌شناسی می‌باشد، بعضی از مستشرقان مانند ایزوتسو، اهمت البیراک، خانم مارگوت بدران، روث رودد، گوستا ولبون و... و یا کسانی که متأثر از افکار خاورشناسان هستند مانند نصر حامد ابوزید، عبدالفواد محسن ابراهیم و... و در خیلی از مقالات دایره المعارف قرآن لایدن، خانم جین دمن میک اولیف و دانشنامه قرآن کریم اولیور لیمن که به مباحث انسان‌شناسی پرداخته شده است، نظر خودشان را در مورد انسان بیان نموده‌اند و سعی نموده‌اند که انسان‌شناسی غربی را بر انسان‌شناسی قرآنی برتر جلوه بدهند و به اثبات برسانند که نگاه قرآن کریم راجع به انسان مثبت نیست و انسان را بی ثبات می‌داند. لذا در این تحقیق آیاتی که بیانگر خلقت انسان و اوصاف انسان و ارزش و جایگاه انسان در نظام هستی هستند در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است و نظرات مستشرقان از طریق بیان درست نظرات قرآن در مورد انسان، مورد نقد قرار گرفته است.

پس از ایجاد موج شیعه شناس وشیعه پژوهی در غرب،مستشرقان با نگاهی نو به تفسیر شیعه به بررسی ونقد اراء مفسران پرداختند.با استفاده از جریان های علمی در غرب وشناسایی ونقد منطقی وبررسی همه سویه این آثارمی توان از عقب افتادگی در این موضع جلوگیری کرده علاوه براین با تعامل با آنان می توان دستاورد های زیادی را به دست آورد.در این میان،یکی از جنبه های مهم تشیع،که بیش از یک قرن است توجه محققان غربی را به سمت خود جلب کرده است تفسیر امامیه است. این موضوع که از اواسط قرن نوزدهم در پژوهش های غربی مورد توجه قرار گرفته به طور خاص با مسئله تحریف و قرائات گره خورده اما گذشته از این، بحث بسیار مهمی که در غرب بسیار دیر دریافته شد،تفسیر شیعه وبه طور خاص، تفسیرامامیه است.اکنون چند دهه ای است که محققان در غرب زمینه تخصصی مطالعاتشان را تفسیر شیعی قرار داده اندوآن را یکی از مهم ترین موضوعات مورد پژوهش خود قلمداد میکنند.در این دوره رویکرد جدلی ونگاه فرقه ای به شیعه به عنوان فرقه ای انحرافی وبی اهمیت کنار رفته و همچون تسنن در خور تحقیق شناخته شده است.ازین رو برخلاف دوره های قبلی این مباحث بیش از آنکه اهمیت تاریخی داشته باشداهمیت علمی دارد.این تخصص درغرب هنوز در مراحل اغازین آن قرار دارد وشناخت دقیق آن می تواند مانع عقب افتادگی که در مباحث دیگراسلام پژوهی رخ داده است گردد.در این نوشتارسعی میگردد مباحث بیان شده مربوط به تفسیر امامیه که توسط مستشرقان مورد توجه قرار گرفته بررسی شده ودر صورت برخورد با نقد یا مسئله ای که همراه با سوء تفاهم یا کج فهمی یا عدم اگاهی است بادیدی منتقادانه در مقام پاسخ برآییم.

از قرن چهاردهم میلادی در غرب رشته‌ای تحت عنوان شرق‌شناسی ابداع شد که در تلاش بود تا به کاوش در فرهنگ مشرق زمین بپردازد و از این طریق راه‌های بهتر و قابل قبول‌تری برای برخورد با شرق داشته باشد. یکی از گرایش‌های شرق‌شناسی، اسلام‌شناسی بود که در آن ابعاد مختلف زندگانی پیامبر اسلام مورد توجه مستشرقان قرار گرفت. جهاد، تعدد زوجات، و مسئله‌ی جانشینی آن حضرت از جمله مسائلی هستند که مستشرقان پیرامون آن بررسی کرده‌اند. در این‌باره دو گروه مستشرقان وارد عمل شدند. گروهی که با انگیزه‌های تبشیری و استعماری عمل کردند و گروهی که به دنبال یافته‌های علمی بودند. نوشته‌های مستشرقان از سوی مورخان ایرانی مورد ارزیابی قرار گرفته و هر کدام بر اساس حیطه‌ی کار خود به آن پرداخته‌اند. در این پژوهش تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که اصولاً اهداف کلی مستشرقان چه بوده و چه دستاوردهای علمی و تمدنی داشته‌اند و اینکه آثار آنان تا چه حد مورد انتقاد یا استفاده‌ی مورخان ایرانی قرار گرفته است.روش انجام کار به شیوه‌ی پژوهشهای تاریخی با رویکردی توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع و مدارک متقن صورت گرفته و دیدگاه‌های تعدادی از مستشرقان و مورخان ایرانی پیرامون صدر اسلام مورد بررسی قرار گرفته است.

در دوران معاصر، از سویی، شاهد انتشار انبوهی از دیدگاه‌ها و آرای مستشرقان درباره دین مبین اسلام و معارف متعالی قرآن کریم، در سرتاسر جهان هستیم و از سوی دیگر، ضرورت نقد و بررسی آنها و پاسخ‌گویی به شبهات طرح‌شده در این آثار، مورد اتفاق اندیشمندان متعهد مسلمان است. این رساله بر آن است که ضمن ارایه تعریف روشنی از جریان قرآن‌پژوهی مستشرقانِ ایالات متحده آمریکا، با تاکید بر پیدایش و سیر تطور، حوزه‌ها، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهیِ این حوزه، نخست موجبات شناسایی دقیق و صحیح آنها را فراهم ساخته و در مرحله بعد زمینه نقد و بررسی تفصیلی این جریان و پدیده را نیز مهیا سازد. به سخن دیگر، این رساله با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به دنبال توصیف، تحلیل و آسیب‌شناسیِ پدیده قرآن‌پژوهی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ ایالات متحده آمریکا است که چنین پژوهشی، در واقع، نخستین گام در این حوزه و تلاشی جدید در باب قرآن‌پژوهیِ حوزه جغرافیاییِ آمریکا، در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود. وجود جریان‌های گوناگون قرآن‌پژوهی در ایالات متحده، سبب توجه آنها به گستره وسیعی از موضوعات قرآنی شده که در این رساله، در سه حوزه کلیِ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری تبیین شده است که البته هر یک از آنها دارای زیرشاخه‌هایی نیز هستند. این جریان‌ها ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب، دارای رویکردهای متفاوتی در زمینه اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی هستند که بحث تأثیرپذیری از این پارادایم‌ها در مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان نیز مشهود است. سه رویکرد اصلی مستشرقان به منابع اسلامی، به طور عام، و قرآن کریم، به طور خاص، مورد توجه این رساله بوده که عبارتند از: رویکرد توصیفی یا سنتی، رویکرد شک‌گرایانه و رویکرد انتقادی- علمی که این رویکرد سوم از آنِ جریانی میانه‌روست که نه دیدگاه اسلامی را کامل پذیراست و نه آن شکاکیت افراطیِ شک‌گرایان را می‌پذیرد و ظاهراً در حال حاضر رویکرد غالب محسوب می‌شود. مهم‌ترین مبانی قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی عبارتند از: عدم وحیانیت قرآن، عدم رسالت الهی پیامبر اکرم (ص)، اختصاص داشتن اسلام و قرآن به قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن و .... روش‌های اصلی و فراگیرِ قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی نیز عبارتند از: روش نقد تاریخی که در حوزه نقد عهدینی رشد کرده و گستره وسیعی از نقدها مانند نقد متنی، نقد شکلی، نقد زبان‌شناختی، نقد ادبی را شامل می‌شود؛ روش پدیدارشناسی؛ و روش تطبیق و مقایسه که کاربست این روش‌ها در میان قرآن‌پژوهان آمریکایی منتج به خلق آثار مهمی شده است. از مهم‌ترین نتایج و دست‌آوردهای علمی رساله حاضر این است که مستشرقان با مسلّم انگاشتن درستیِ رویکردها و مبانیِ سازگار با جهان‌بینی مادی و سکولار خود، اقدام به اخذ روش‌هایی می‌کنند که در راستای تامین اهداف رویکردها و مبانی یادشده‌اند. به همین دلیل شاهد کاربست روش‌هایی در نقد منابع اسلامی، به ویژه قرآن کریم، هستیم که در فضایی مادی‌نگر، برای نقد سنت عهدینی، آزموده شده و درستیِ آنها نیز به مجامع علمیِ غرب قبولانده شده‌اند. در این رساله، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان آمریکا، هرچند به‌طور کلی و به اختصار، مورد تبیین، تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند تا گامی نو در این حوزه و سرآغازی برای ورود دیگر پژوهش‌گران در این زمینه نیازمند توجه جدی باشد.