جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اندیشه‌ هاى کلامى شیخ مفید» حاصل تحقیقى است که مارتین مکدرموت درباره یکى از محدثان و فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه، یعنى ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان الحارثى بغدادى (متوفى 413) ملقب به ابن المعلّم و مشهور به شیخ مفید به عمل آورده است. این اثر رساله دکتراى مؤلف بوده است که در سال 1978 ضمن سلسله کتاب‌ هاى دانش ایرانى در بیروت به چاپ رسیده است. مؤلف پس از یک مقدمه که در آن به معرفى شیخ مفید و آثار و مقام او در تاریخ علم کلام پرداخته، مطالعات تطبیقى خود را بر سه بخش تقسیم کرده است. در بخش اول آراء شیخ مفید تشریح و با آراء معتزله مقایسه شده است. در بخش دوم آراء شیخ با آراء و نظریات استادش ابن بابویه قمى و در بخش سوم با آراء شاگرد او، سید مرتضى، مقایسه شده است. بخش اول، که در واقع قسمت اعظم کتاب را تشکیل مى‌ دهد، مشتمل بر یازده فصل است. آراء شیخ مفید درباره مسائل مختلف علم کلام در ضمن فصول این بخش تشریح شده و در عین حال با آراء معتزله مقایسه شده است. مکدرموت، شیخ مفید را وارث دو مذهب کلامى مى‌ داند، یکى مذهب امامیه که توسط خاندان شیعه نوبختى پرورش یافته و دیگر مذهب کلامى معتزله. در بخش دوم، مؤلف سعى کرده است، آراء خود را با آراء استادش ابن بابویه قمى مقایسه کند. در این بخش همه آراء ابن بابویه خلاصه نشده است. مؤلف کوشیده است مواردى را که شیخ مفید و ابن بابویه با هم اختلاف داشته‌ اند، انتخاب و آن ها را تحلیل کند. حاصل مقایسه‌ اى که مؤلف در این بخش کرده، این است که «ابن بابویه محدثى است که بسیارى از آراء او با آراء معتزله موافق است. اما شیخ مفید متکلّمى است که در عین حال محدّث نیز هست و آراء او اگر چه اساسا شبیه به آراء ابن بابویه است، در جهت مذهب معتزله پیش مى‌ رود» سومین و آخرین بخش کتاب به مقایسه آراء شیخ مفید و شاگردش سید مرتضى اختصاص دارد. در این بخش که کوتاه‌ ترین بخش‌ هاى کتاب است، مؤلف آراء سید مرتضى را درباره مسائلى که در بخش اول به تفصیل شرح داده است، اجمالا بیان می کند.

اعتبار عقل و ادراكات عقلي در نظر شيخ مفيد، محرز است و جاي هيچگونه مناقشه‌يي ندارد. بحث در مورد حجيت يا عدم‌حجيت عقل استقلالي از ديدگاه اوست. عبارت وي مبني بر اينكه «عقل در دانش و نتايجش محتاج سمع است»، محل نزاع آراء شده است. شارحان از اينگونه عبارات شيخ‌مفيد برداشتهاي مختلفي داشته‌اند و ميتوان آنها را ذيل دو ديدگاه دسته‌بندي نمود كه ديدگاه دوم خود مشتمل بر دو رويكرد است. نكته قابل ذكر اينست كه هر دو ديدگاه با بخشي از عبارات شيخ‌مفيد ناسازگار است. نگارنده پس از بررسي و نقد ديدگاههاي موجود، قائل به جدايي مقام نظر و عمل است. بدين معنا كه بنظر ميرسد هرچند شيخ‌مفيد در مشي علمي خود معتقد به حجيت استقلالي عقل است، ولي در مقام نظر، اقوالش متفاوت است و نميتوان نظري بدون مناقشه را در آثار او در باب حجيت يا عدم‌حجيت عقل خودبنياد مشاهده كرد. عقل و مسائل پيراموني آن از جمله تعريف، كاركردها و حجيت عقل و همچنين رابطة عقل و وحي، از ديگر مباحث مطرح شده در اين نوشتار است.

خدا در فلسفه و کلام اسلامی با اسامی مختلفی خوانده می‌شود و مفاهیم به‌کاررفته برای اسم خاص خدا در فلسفه، متفاوت از کلام است. شیخ مفید، متکلمی است که از معتزله بهره گرفته و نگاه او به خدا عقلانی و با استفاده از مفهوم دینی است؛ او خدا را «الله» می‌نامد. خواجه نصیر شخصیت شاخص فلسفۀ مشاء و صاحب‌نظر در علم کلام و نگاه او به مسئلۀ خدا نیز بهره‌گیری از فلسفه و کلام است. او از «صانع»، «خالق»، «باری»، «الله» و نیز «واجب‌الوجود» برای اسم خدا استفاده کرده است که از حیث مفهومی با هم متفاوت‌اند. مسئلۀ ما این است که مفهوم خدا نزد شیخ مفید و خواجه تا چه حد کلامی و فلسفی است. در این نوشتار، در دو ساختار محتوایی و روش‌شناسی، مفهوم‌سازی خدا نزد شیخ مفید و خواجه، بررسی و در ضمن آن، جایگاه کلام و فلسفه در مفهوم‌سازی خدا نزد آنها روشن می‌شود. شیخ مفید، کلام را عقلانی و نه فلسفی می‌داند و از حیث مفهومی از فلسفه بهرۀ کمی می‌گیرد. خواجه، کلام را فلسفی می‌کند و از حیث مفهومی که برای خدا بر می‌گزیند و در اثبات وجود خدا و بیان صفاتش، نگاه غالب فلسفی دارد.

اساس وجود آدمی بر پایه فطرت استوار است، بنابراین بحث از آن و آگاهی از آن یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. در این پژوهش به روش کتابخانه‌ای به تحلیل و مقایسه‌ی دیدگاه شیخ مفید و ملاصدرا در فطرت شناسی و همچنین به مسائل انسان شناسی و حیات پیشین انسانها در دیدگاه هر یک از این دو متفکر می‌پردازیم. سپس مبانی و روش شناسی آنها و در نهایت تاثیر فطرت شناسی آنها بر خداشناسی مورد بحث قرار می‌گیرد. از دستاوردهای این پژوهش روشن شدن نقش فکر فلسفی در تبیین فطرت و نیز خداشناسی مترتب بر آن می‌باشد. در دیدگاه هر دو متفکر اعتقاد به فطرت، اعتقاد به بُعد الهی برای انسان است؛ ولی شیخ مفید به دلیل شاهد گرفتن وجود کافران این بعد الهی انسان را انکار می‌کند؛ درحالی که ملاصدرا با تجهیز به وجود شناسی فلسفی، ضمن غور در آیات و روایات توانسته است؛ با تعریف ویژه خود از فطرت و بیان اقسام آن، فطرت شناسی مبسوطی را ارائه دهد و فطرت انسانی را امری غیر ایستا که با علم و عمل آدمی در حال رقم خوردن است، معرفی کند. نکته شایان توجه این است که وی فطرت و شریعت را همسو با یکدیگر معرفی می‌کند و حتی متابعت از شریعت را راهی برای ایجاد فطرت ثانوی می‌داند. لازم به ذکر است که اختلاف این دو متفکر در مبانی و روش شناسی از عوامل مهم اختلاف آنها در این زمینه است؛ زیرا ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف قائل به سنخیت بین خالق و مخلوق است و با اصولی که ثابت می‌کند حکم به لاتعیّنی انسان می‌دهد و در روش شناسی نیز هرچند هر دو متفکر عقل نظری و عقل عملی را می‌پذیرند؛ اما شیخ مفید برخلاف ملاصدرا عقل را در چارچوبی از نقل حجت می‌داند. ملاصدرا مباحث عقل را در هر دو حوزه عقل نظری و عملی همراه با توضیح مراتب و درجات آن بیان می‌کند و آنها را مکمل هم می‌داند. نکته مهم دیگر این که عقل نظری در نظر شیخ مفید، ناظر به عقل استدلالی است؛ ولی عقل نظری در مباحثِ ملاصدرا اعم از عقل استدلالی و عقل شهود کننده است. در نهایت شیخ مفید معرفت فطری به حضرت حق را انکار می‌کند و معرفت به خداوند را منحصر در معرفت حصولی (استدلالی) می‌داند؛ در حالی که ملاصدرا معرفت به خداوند را از هر دو راه حصولی و حضوری ممکن می‌داند. نکته قابل تامل این است که در دیدگاه ملاصدرا خداشناسی، مقوّم ذات انسان است بدین معنا که از دید وی خداشناسی هرکس سازنده هویت اوست. در حالی که در نظر شیخ مفید با انکار معرفت فطری به خداوند، خداشناسی راهی به ذات و سرشت آدمی ندارد و این تفاوتی اساسی در این دو دیدگاه است. ملاصدرا معتقد است درجه وجودی انسانها بر حسب درجه شکوفایی فطرت آنها تعیین می‌گردد و نیز هر چه درجه موجودی آدمی بالاتر باشد، معرفت وی به خداوند هم در درجه بالاتری قرار می‌گیرد. او به دلیل جایگاه والایی که برای نفس انسانی قائل است، به خوبی می‌تواند بین خودشناسی و خداشناسی تناظر برقرار کند و به تبیین توحیدهای ذاتی، صفاتی و افعالی بپردازد؛ این در حالی است که در دستگاه فکری شیخ مفید ارتباطی بین خودشناسی و خدا شناسی تصویر نمی‌گردد.

علم کلام در گذر زمان، شاهد تحولات زیادی بوده است. این امر باعث شده است تا متکلمین در تبیین مسائل کلامی، روش ها و ساختار کلامی خاصی را استفاده نمایند. فضای حاکم بر عصر متکلّم و شرایط جامعه و همچنین شوق اکثریت مردم در فهم صحیح از مباحث دین، در پیدایش مکاتب کلام اسلامی مؤثر بوده است. نبود آثاری مدون پیرامون بررسی مسائل، روش و ساختار کلامی در مقایسه میان متکلمین عقل گرا و نقل گرا در کلام اسلامی منجر به بررسی گزینش کتب کلامی شیخ مفید، فاضل مقداد و علامه مجلسی در فصل اول و توصیف و تحلیل روش و مسائل و ساختار کلامی آن ها در فصول دیگر شده است. گزینش روش متناسب با موضوع، تصویر عقلائی از صفات الهی، تقسیمات موضوعی و ... از موارد اتفاق و غلبه کاربرد استدلالات عقلی در تجزیه مسائل، کیفیت و کمّیت آن، میزان پردازش و ... از اختلافات شیخ مفید و فاضل مقداد با علامه مجلسی، از جمله نتایج حاصل از این نوشتار است.

رساله پیش‌‌رو با عنوان «مقایسه و ارزیابی آرای کلامی شیخ صدوق و شیخ مفید» سعی کرده تا به شیوه مقایسه‌ای، زمینه‌ای برای درک اختلاف نظرهای آن دو فراهم آورد. صدوق و مفید از متکلمان ممتاز امامیه هستند که تبیین آموزه‌های اعتقادی امامیه مورد اهتمام آنها بوده است. از این‌رو، بازخوانی اندیشه‌ورزی آن دو بر اساس مبانی فکری‌شان و آسیب‌شناسی روش کلامی آنها، نقش عمده‌ای در نشان‌دادن کلام‌ورزی اصیل امامیه و ترسیم الگویی صحیح در این مسیر خواهد داشت. این دو در مقام نظر مبانی معرفت‌شناختی یکسانی دارند و عقل و نقل معتبر را به عنوان منبع معرفت دینی می‌پذیرند، ولی در مقام عمل صدوق به نقل اهمیّت زیادی می‌دهد تا جایی که در برخی موارد به «خبر واحد» نیز استناد می‌کند و مفید تاکید زیادی بر عقل دارد به نحوی که در مواردی مفاد اخبار متواتر را نمی‌پذیرد. آن دو در مبانی انسان‌شناختی نیز با اینکه انسان را مرکّب از روح و بدن و روح را جزء سازنده حقیقت انسان می‌دانند، اما صدوق به خلقت روح پیش از بدن معتقد است و مفید منکر وجود روح پیش از بدن است. با این حال، این دو در مبانی هستی‌شناختی و ارزش‌شناختی اتفاق نظر دارند. موجودات نظام هستی را به حادث و قدیم تقسیم کرده و نظام حاکم بر هستی را بر اساس حدوث تبیین می‌کنند. همچنین در مباحث ارزش‌شناختی حسن و قبح افعال را عقلی می‌دانند و عدل الهی را بر مبنای آن تبیین می‌نمایند. نتیجه تحقیق آن است که آن دو، در اکثر مبانی فکری و به تبع در غالب مسائل کلامی اتفاق نظر دارند و اختلاف آن دو، تفاوت روشی است. از این‌رو، با آسیب‌شناسی روش کلامی آنها، روش دیگری مبتنی بر تعامل عقل و نقل پیشنهاد می‌شود که در آن عقل و نقل در جایگاه مقتضی خودشان قرار می‌گیرند.