جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صفات خدای متعال عین ذات اقدس اوست. آیات متشابه که ناظر به صفات الهی اند با ارجاع به محکمات، مقصود و مدلول خود را می نمایانند. گرهارد باورینگ به عنوان یک خاورشناس، بدلیل عدم دسترسی به منابع معتبر، مستندات و منظومه ی معرفتی اسلام، تصویر نادرستی از صفات ذات اقدس و افعال خدای سبحان را، با تفسیر به رأی، ارائه نمود. این خاورشناس، هرچند آیه ی " لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ" (شوری: 11) را یادآور شده است، با این وجود، در تفسیر خود بر برخی از آیات، با عدم توجه به سیاق آیات، قرائن متصل و منفصل، برخی قواعد زبان عربی، و اصول محاوره و مفاهمه ی عقلایی، شبهه ی تجسیم و تشبیه را تجدید کرده است. باورینگ صفات خدا را غیر از ذات او دانسته و اسماء حسنی و صفات خدا را که در قرآن وارد شده است، گزاره های کلامی که حاکی از اصول اعتقادی باشند بشمار نیاورده است. تفسیر او از صفات فعل خدا نیز یادآور شبهه ی جبرگرایی است. علامه طباطبایی آیات متشابه ناظر به صفات خدا را تفسیر و اثبات کرد که صفات خدا عین ذات اوست و خود صفات نیز با یکدیگر عینیت دارند، که در غیر این صورت، محدودیت و حد و مرز پدید می آمد. اسماء حسنی نیز حقایق تأثیر گذار در عالم اند. این اسما در ذیل آیات، با ماقبل خود و صدر آیات تناسب و تلائم دارند و در مقام تعلیل حکم اند. افعال الهی، مانند خلق، اراده، مشیئت، هدایت، اضلال، قضا و قدر و نظایر آنها از فروعات توحید افعالی اند. در این تحقیق، دیدگاه تفسیری گرهارد باورینگ در باره صفات خدا با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و با روش کتابخانه ای تبیین و با تکیه بر المیزان فی تفسیر القرآن بررسی و نقد گردیده است.

ابتلا و استدراج از جمله سنت های الهی هستند که در مواجهه با برخی مسائل زندگی باعث طرح پرسش هایی شده اند؛ از قبیل این که ملاک های ابتلا و استدراج چیست و رابطه ابتلا و استدراج با صفات الهی چگونه است؟ متکلمان اسلامی با رهیافت ها و رویکردهای مختلفی در صدد پاسخ به این پرسش ها بوده اند، در عین حال تحلیل و بررسی بین دیدگاه های ایشان به ندرت رخ داده است؛ از این رو پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی به ارزیابی آرای غزالی و قاضی عبدالجبار به عنوان نمایندگان اشاعره و معتزله بر اساس نظریات فیض کاشانی از متکلمان امامیه پرداخته است. در این بررسی مشخص شد که ملاک های مشترکی پیرامون ابتلا بین این سه اندیشمند اسلامی وجود دارد که افزایش و ترفیع درجه ، تزکیه و تصفیه ، و فراگیری ابتلا برای مومنان از آن جمله است و آنها بر نزدیک شدن تدریجی کافران، مشرکان و فاسفان به هلاکت و عذاب الهی در استدراج قائلند که بر اثر اصرار بر گناه و غوطه ور شدن در نعمت های خداوند همراه با غفلت و طغیانگر بیشتر به وجود می آید و در نهایت مجازات شدیدی شامل حالشان خواهد شد. با وجود ملاک های مشترک ، مبانی کلامی جبر و تفویض باعث عدم سازگاری بین سنت ابتلا و استدراج با صفات الهی می شود و ملاک های غزالی و عبدالجبار با رویکردهای آنها درباره صفات خدا نظیر علم ، عدالت ، حکمت، قدرت، اراده و رحمت همخوانی ندارد و اتخاذ آرای ایشان دربارۀ سنت ابتلا باعث ابطال نظریات آنها پیرامون صفات مذکور می گردد، به عنوان مثال غزالی معتقد است علم خدا عین ذاتش نیست ، در حالی که مدعی است خدا در ابتلائات به تمام مخلوقات و اعمالشان علم بی نهایت دارد، ادعای وی با مبنایش سازگار نیست: زیرا اگر علم خدا عین ذاتش نباشد، علم او در ابتلائات به امور بندگانش بی نهایت نخواهد بود و اینکه قاضی عبدالجبار قائل به حدوث علم الهی است و آن را قدیم نمی داند ، با ملاک های ابتلا سازگار نیست : چون خداوند قبل از خلق امور نمی تواند ملاک هایی را برای ابتلای بندگان در نظر بگیرد و امور مختلف برای خدا پیچیده خواهد شد. اما بر اساس دیدگاه فیض کاشانی که علم خدا عین ذات اوست، علم خدا با سنت ابتلا و استدراج قابل جمع است : زیرا ابتلائات الهی در دایره علم خدا قرار دارند و علم او بر همه کلیات و جزئیات ابتلا محیط است و علم بی نهایت اوست که انسان ها را به اندازه ظرفیت آنها مبتلا می‌‌کند و شدت و ضعف ابتلا را تعیین می کند. هم چنین طبق دیدگاه فیض کاشانی بر مبنای امر بین الامرین، بین صفات الهی و سنت ابتلا و استدراج سازگاری وجود دارد و علم و حکمت الهی ایجاب می کند بندگان را امتحان نماید تا رشد دنیوی و سعادت اخروی آنها فراهم شود و امتحانات الهی برخاسته از قدرت و در عین حال رحمت اوست و خداوند اراده کرده است انسان ها با اراده خویش راه سعادت و یا بیراهه شقاوت خویش را فراهم آورند و این عین عدل الهی است.

از نظر عموم فلاسفه صفات ذاتي خداوند عين ذات اویند، گرچه مفاهيم آنها متعدد و معاني‌شان متخالف هستند. آنها براي ادعاي عينيت صفات با ذات سه معيار مطرح كرده‌اند و توسط آنها، عينيت صفات خدا با ذات او را توجيه و اثبات مي‌كنند. اين مقاله سه معياري را كه فلاسفه در اين زمينه مطرح كرده‌اند بيان و آنها را نقد نموده است: اول. اتحاد وجودي صفات ذاتي با ذات حق، و اين معروف‌ترين معيار است. دوم. مصداق بودن ذات حق براي مفاهيم صفات ذاتي، بدون دخالت هر غير (شامل امر وجودي يا عدمي يا اضافي يا جعل كردن)؛ سوم. فناي صفات و مفاهيم آنها در ذات حق (اين معيار متخذ از عرفاست). از منظر عرفا اين سه معيار هريك اشكالاتي دارد كه پذيرفتن آن را نامعقول و ناممكن مي‌سازد.

انسان کامل مظهر تمام نمای خداوند سبحان است و به عنوان خلیفه‌ی الهی در زمین ایفای نقش می-کند. انسان کامل مصادیق فراوانی دارد و مصداق بارز و اتم آن، وجود نورانی ائمه‌ی هدی (علیهم السلام) است که برخی از صفات آنها در زیارت جامعه‌ی کبیره بیان شده است. مهمترین صفات انسان کامل عبارتند از علم، عصمت، شفاعت، واسطه‌ی فیض بودن و... یکی دیگر از ویژگیهایی که در این زیارتنامه بیان شده است، نوع ارتباط انسان کامل با بحث توحید، نبوت و معاد می-باشد. زیارت جامعه یکی از مهمترین زیارات وارده است که مضامین عالی را در خود جای داده است زیرا از انسان کاملی که دارای علم حضوری خطاناپذیر و عصمت است، وارد شده و جز از معصوم نمی‌تواند چنین مضامین والایی صادر شود.

آیت‌الله شیخ محمد آصف محسنی(اردیبهشت۱۳۱۴- مرداد۱۳۹۸ش) فقیه و متکلم برجسته معاصر است که با بهره‌گیری از نگرش اجتهادی اصولی به بررسی مسائل کلامی پرداخته و ضمن استفاده از تراث عقلی و اهتمام ویژه به فرهنگ روایی، اندیشه‌های جدیدی در حوزه مسائل کلامی ارائه نموده است. جستار حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی به بازخوانی اندیشه‌های ایشان در حوزه صفات ثبوتی ذاتی الهی پرداخته، آنها را تقریر و ارزیابی می‌نماید. از جمله شاخص‌ترین دستاوردهای جستار حاضر می‌توان برجسته‌ترین اندیشه‌های ایشان در این حوزه را اینگونه بر شمرد: به باور ایشان صفات خدا به ذاتی، فعلی و مدحی تقسیم می‌شود. چنانکه تقسیم علم به حصولی و حضوری حصری نیست و علم خداوند ممکن نیست حصولی یا حضوری باشد. ایشان فاعیلت خدا از سنخ فاعلیت با اغراض زائد بر ذات می‌داند. در جستار حاضر ضمن تقریر این اندیشه‌ها به ارزیابی آنها نیز پرداخته شده که از رهگذر آن ضعف این سلسله اندیشه‌ها آشکار می‌شود.

«اسما و صفات الهی»، از عمیق ترین مباحث توحیدی است که از دیدگاه های مختلف مورد بحث قرار گرفته است. این اسماء و صفات به کار رفته در آیات و سور قرآنی از جهات گوناگون قابل تأمّل هستند. پژوهش حاضر از نظر هدف ، کاربردی است و به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از اسناد ، مدارک و منابع نرم افزاری ب جمع آوری شده است. اسماء و صفات الهی با مضامین آیات در سوره شوری با هم ارتباط و پیوند ناگسستنی دارند. و با توجه به نزول قرآن از جانب خداوند حکیم و حکمت آمیز بودن آیات آن قطعا ارتباطی میان واژگان مذکور در آیات وجود دارد که بسیاری از آیات قرآن به اسماء الهی ختم شده‌اند. بحث اسماء و صفات الهی از دیرباز تاکنون مورد توجه متکلمان و مفسران بوده است. که در این پژوهش به بررسی اسماء و صفات الهی در سوره شوری می پردازیم. اسماء الهی بهترین و اساسی ترین وسیله شناخت خداوند هستند که می توانند انسان را در مسیر بندگی و تقرب جستن به الله یاری دهند. انسان با درک و فهم اسماء الهی درمی یابد که عظمت، کبر، حاکمیّت مطلق، بلندمرتبگی، هدایت، شفا، ضرر، نفع، بخشش، رحمت، قهر، رزق، آفرینش و مالکیّت و... فقط و فقط مختص خداوند متعال می باشند؛ شناخت ذات الهی ممکن نیست مگر از طریق شناخت صفات او.

امروزه جریان وهابیت به یکی از خطرناک‌ترین جریان‌های درون اسلام تبدیل شده است. تمایز اصلی این جریان از دیگر جریان‌های فکری اسلامی، در نوع نگاه آنها به مسئله توحید بر می‌گردد. آنها توحید را به سه قسم تقسیم می‌کنند که یکی از مهم‌ترین انواع توحید، توحید اسماء و صفات است. مسئله تحقیق این مقاله، بررسی دقیق دیدگاه وهابیان در مسئله توحید اسماء و صفات است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه آنان خواهیم پرداخت. براساس یافته‌های این تحقیق، وهابیان هر آنچه در قرآن و سنت معتبر، به خدا نسبت داده شده را بدون هیچ‌گونه تأویلی پذیرفته و دیگران را به گمراهی در این مسیر متهم می‌کنند. غالب منتقدان جریان وهابیت، آنها را به سبب داشتن همین باور، فرقه‌ای تشبیهی و تجسیمی می‌دانند. علاوه بر این با مراجعه به متون اصیل وهابیت و تحلیل سخنان آنها، می‌توان با توجه به اصول و قواعد بنیادین معرفت‌شناسی، نظریۀ آنها را نامعقول و متناقض با مبانی خودشان نشان داد.

تقسیم‌ موجودات به واسطه صفات ذاتی و ویژگی‌های هر یک از آنها از اولین اقدامات فیلسوف با نگاه هستی‌شناختی است. برخی از صفات ذاتی یک نوع، موجب تمایز بین افراد آن نوع با افراد انواع دیگر می‌شود که لازمه آن، انحصار صفات ذکرشده در یک نوع است؛ همچنین گاهی برخی ویژگی‌های یک نوع مانع تأثیرپذیری یا تأثیرگذاری مستقیم افراد آن نوع بر/ از افراد نوع دیگر می‌شود. تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن را می‌توان مبنا و ریشه بسیاری از نظریات فلسفی دانست. بر اساس نظر ابن‌سینا،‌ شیخ اشراق و ملاصدرا،‌ همه موجودات عالم، حتی حق تعالی، لزوماً جزء افراد یکی از این دو قسم‏اند. از نظر آنها ویژگی‌های ذاتی این دو نوع به گونه‌ای است که تأثیرگذاری مستقیم یکی بر دیگری محال است. صفاتی مانند ادراک به عنوان صفت ذاتی مجردات و قوه یا استعداد،‌ امتداد و قابلیت اشاره حسی به عنوان صفات ذاتی موجودات مادی را می‌توان به صورت پراکنده از آثار این سه فیلسوف به دست آورد. مسائل مهمی مانند چگونگی ارتباط علل عالی وجود با سایر مراتب،‌ چگونگی علم‌آموزی نفس و‌ ماهیت حافظه، با تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن در ارتباط‏اند؛ از این رو ‌در این نوشتار، علاوه بر بررسی انحصار یا عدم انحصار صفات ذکرشده در یک نوع، به وجه امتناع ارتباط مجرد و مادی با توجه به دیگر نظریات این سه فیلسوف و قواعد کلی حاکم بر فلسفه پرداخته می‌شود.

جلال‌الدین مولوی بزرگ‌ترین شاعر و عارف ایرانی سده هفتم هجری است که اندیشه‌هایش همواره محل توجه بوده است. در مقاله پیش رو، رهیافت‌های بحث از صفات خدا از دیدگاه مولوی و مقایسه آن با آرای متکلمان اسلامی بررسی و تحلیل شده است. مبحث یادشده از محوری‌ترین موضوعات مطرح در حوزه علم کلام است که تاریخ تفکر بشر مملو از اتخاذ مواضع اثباتی و نفیی در قبال آن است. در این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف تبیین رویکرد مولوی در موضوع مذکور و با تتبع و واکاوی در شش دفتر مثنوی، مهم‌ترین اثر مولوی، سخنان او درباره «تشبیه» و «تنزیه» خدا را تبیین کرده، با مواضع فرقه‌های مشهور کلامی سنجیده‌ایم. این تحقیق نشان می‌دهد که مولوی در باب خداشناسی، در عین باورمندی به تنزیه و تعالی حق از ادراک و توصیف، رؤیت، داشتن نظیر و ...، «تشبیه» را نیز پذیرفته، و جمع این دو را با شیوه‌های گوناگون در مثنوی تبیین می‌کند. در بحث از صفات خبری و آیات موهم معنای تشبیه، آرای مولوی گاه با اندیشه‌های ماتریدیه همسویی دارد و گاه حاصل استقلال رأی او در این مسئله است.

بحث صفات الهی یکی از مهمترین مباحث خداشناسی است که در شناخت ذات واجب تعالی سهم به سزایی دارد و در روایات خاندان عصمت و طهارت در شناخت ذات واجب زیاد بدان ها پرداخته شده است پژوهش حاضر در صدد تحلیل صفات الهی در خطبه توحیدیه امام رضا ع با تاکید بر دیدگاه ملا صدرا و قاضی سعید قمی و مباحث آن در چهار فصل تنظیم شده است. با توجه به اختلاف مبانی ملا صدرا و قاضی سعید صفاتی که در خطبه امام رضا علیه السلام هرکدام به نحوی تفسیر کرده است ملا صدرا قائل به عینیت صفات باذات واجب است و قاضی منکر زیادت همچنین عینیت صفات است، ملا صدرا معتقد است که صفاتی که خداوند را با مخلوق تشبیه می کنند نباید به کار برد بلکه با نقائص را از آن سلب کرده و مرتبه اعلی آنها را به خداوند نسبت داد اما قاضی آوردن صفات(ثبوتی)برای خداوند را تشبیه دانسته و معقد است که آن صفات را باید به سلب نقائض برگردان مانند اینکه عالم است یعنی جاهل نیست. در مورد صفاتی همچون موجود، قائم، واحد، ظاهر، باطن و عالم بودن نیز همین تفاوت دیگاه ها وجود دارد. درباره صفات ذاتی سلبی مانند نفی مشاعر، جوهر، غریزه، و مانند آن دیدگاه ملا صدرا این است که بخشی از یک طبیعت نمی تواند علت برای بخش دیگر باشد وگرنه علت برای خودش و معلول برای خودش خواهد بود وچون خداوند خالق مشاعر، جوهر وغیره است بنابراین نمی تواند این صفات داشته باشد و قاضی سعید قمی صفات سلبی را مبتنی بر یک قائده که عبارت است فاعلی که بذات خوداز هر شئ بی نیاز است موصوف به چیزی از معلولش نمی شود وگرنه خودش ناقص و کامل شونده به خلق خودش است که منافی غنای ذاتی اش است همچنین قاضی یک اصل را نیز برای صفات سلبی بیان می کند که عبارت است از فاعل چیزی باید خالی از معلول باشد و سنخی از معلول در آن وجود نداشته باشد بنابراین خداوند باید از مشعر و جوهر و مانند آن از صفات باید منزه باشد. اما ملا صدرا درباره صفات فعلی معتقد است که صفات فعلی که در باره خداوند از کمال خبر می دهند به صفات ذات برگشت دارند و همه اضافه ها به یک اضافه که اضافه قیومی است برمی گردند و می گوید که چون نسبت حق تعالی به همه امور زمانی و متجددات یک نسبت غیر متکثر است بنابراین رب خالق وغیره بودن او بدون مربوب و مخلوق منافاتی با معیت او با آنها نیست اما قاضی سعید می گوید که این صفات ازلا و ابدا برای خداوند ثابت هستند اما به نظر وی برگشت صفات فعلی و اضافی به یک اضافه قابل قبول نیست در صفات فعلی هم تفاوت مبانی ملا صدرا و قاضی سعید در مورد صفات الهی موجب تفاوت در تبیین صفات و زاویه نگاه آنها اثر جدی گذاشته است.