جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش ، با روش توصیفی تحلیلی به هدف شناساندن دو تفسیر المیزان علامه طباطبایی وپرتوی از روشهای تفسیری هر دو آنها مانند روش قرآن به قرآن ،روش روای وعلمی که هر یک از تفاسیر مورد بحث دارا می باشند مورد بررسی قرار گرفته است . در تفسیر المیزان بحث روش قرآن به قرآن بصورت روشن تر از مشخصه های این تفسیر می باشد که در پرتوی از قرآن بیشتر از روش روای وتطبیقی بهره برده است . در گرایش تفسیری هر دو تفسیر آنچه که مشخص می باشد آنکه هر دوی آنها گرایش اجتماعی دارند که در تفسیر پرتوی از قرآن مباحث سیاسی آن پر رنگتر می باشد . قرآن آیت الله طالقانی و با بیان اشتراکات و تفاوت های روشی وگرایش تفسیری آن دو می پردازد.

علامه طباطبایی در تفسیرش بحثی با عنوان «بحث‌های روایی» مطرح می‌کند و با بررسی دقیق و همه جانبه روایات، مخصوصاً عرضه روایات بر قرآن، به طور مفصّل به بهره گیری و استناد، شرح و توضیح، تأیید و توجیه، ارزیابی روایات و نقد و بررسی اجتهاد مفسّران در مورد به کارگیری روایات جهت تفسیر قرآن پرداخته است. با بررسی تفسیر المیزان، می توان ادعا کرد تفسیر المیزان میدان تفسیر و تفهیم، اعتبار سنجی، تعیین صحت و سقم روایات تفسیری و همچنین بررسی و نقد نظرات مفسران در بهره گیری از روایات تفسیری می باشد به‌طوری که می‌توان گفت بحث‌های روایی المیزان مدرسه‌یحدیث‌شناسی علامه طباطبایی است. طباطبایی در بررسی و تعیین صحت و سقم روایات جز موارد معدودی به اسناد روایات نپرداخته بلکه بررسی‌های خود را بر متن روایات متمرکز نموده است. مهم‌ترین مبانی و معیارهای ایشان در بررسی روایات را می‌توان در ملاک‌های مختلف روایی و فقه‌الحدیثی از جمله: ظاهر قرآن، سیاق آیات، قرائن و شواهد و دلالت‌های درون‌متنی آیات، روایات صحیح معصومان(ع)، تاریخ مسلّم، عقل و..... گزارش نمود. وی با عنایت به نقش مهم و راهگشای میراث معصومین(ع)، به گونه‌های مختلفی از جمله: تشخیص و تمایز روایات جری و تطبیق از روایات تفسیری، برداشت نکات و مطالب تفسیری، اعتقادی، اخلاقی و.... از روایات ، تشخیص و رفع تعارض و اختلاف از روایات، تشخیص و تفکیک اقوال راویان از بیانات معصومین(ع)، رفع ابهام از روایات، تکمیل توضیحات مفسران در توضیح روایات، ترجیج برخی از روایات بر برخی دیگر، توجیه و تقریب روایات به صحت، مستند نمودن نمودن روایات به آیات قرآن و... در صدد برجسته نمودن نقش روایات تفسیری در فهم قرآن می باشد. البته مهم‌ترین معیار مؤلف المیزان در اعتبار سنجی روایات ملاک عرضه (عرضه‌ی روایات بر قرآن) می‌باشد که با مطالعه و بررسی تمام مجلّدات المیزان این مؤلفه ها کشف، استخراج و به شیوه‌ی کنونی تدوین شده است. پژوهش حاضر با ابزار کتابخانه ای و روش توصیف و تحلیل داده ها انجام شده است به گونه ای که ابتدا با منبع شناسی کتب و مقالات مرتبط با موضوع حاضر به جمع آوری، مطالعه و روش شناسی آن آثار پرداخته شده است.

بیشتر اختلافها در تفسیر آیات قرآن برخاسته از اختلاف در روش، منابع و قواعدی است که مفسر برای تفسیر قرآن انتخاب می‌کند، در نوشتار حاضر تفسیر برجسته شیعه المیزان فی تفسیر القرآن و تفسیر اهل تسنن با گرایش سلفی اضواء البیان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنه، که هر دو تفسیر با روش تفسیر قرآن به قرآن آیات را تفسیر کرده اند از جهت روش، منابع و قواعد تفسیر بررسی، تحلیل و مقایسه شده اند، معرفی اجمالی دو تفسیر یاد شده و پدید آورنده آنها، معرفی روش تفسیر قرآن به قرآن علامه و شیخ شنقیطی، دلایل آنها برای برتری روش قرآن به قرآن و مقایسه آن در دو تفسیر، منابع علامه و شیخ در تفاسیر خود و مقایسه آنها، قواعد به کار رفته در دو تفسیر، قواعد مشترک و مفترق و نقد و بررسی آنها و مقایسه آنها از جمله مباحث از رساله می‌باشد و در آخر به این نتیجه رسیده است که عملکرد مرحوم علامه هم از نظر روش و پای بند بودن بر آن و هم از جهت استفاده از منابع، که همراه با ذکر ادله دیگران و نقد آنها است، و هم از نظر استفاده از قواعد، از شیخ شنقیطی بهتر بوده است.

صفات خدای متعال عین ذات اقدس اوست. آیات متشابه که ناظر به صفات الهی اند با ارجاع به محکمات، مقصود و مدلول خود را می نمایانند. گرهارد باورینگ به عنوان یک خاورشناس، بدلیل عدم دسترسی به منابع معتبر، مستندات و منظومه ی معرفتی اسلام، تصویر نادرستی از صفات ذات اقدس و افعال خدای سبحان را، با تفسیر به رأی، ارائه نمود. این خاورشناس، هرچند آیه ی " لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ" (شوری: 11) را یادآور شده است، با این وجود، در تفسیر خود بر برخی از آیات، با عدم توجه به سیاق آیات، قرائن متصل و منفصل، برخی قواعد زبان عربی، و اصول محاوره و مفاهمه ی عقلایی، شبهه ی تجسیم و تشبیه را تجدید کرده است. باورینگ صفات خدا را غیر از ذات او دانسته و اسماء حسنی و صفات خدا را که در قرآن وارد شده است، گزاره های کلامی که حاکی از اصول اعتقادی باشند بشمار نیاورده است. تفسیر او از صفات فعل خدا نیز یادآور شبهه ی جبرگرایی است. علامه طباطبایی آیات متشابه ناظر به صفات خدا را تفسیر و اثبات کرد که صفات خدا عین ذات اوست و خود صفات نیز با یکدیگر عینیت دارند، که در غیر این صورت، محدودیت و حد و مرز پدید می آمد. اسماء حسنی نیز حقایق تأثیر گذار در عالم اند. این اسما در ذیل آیات، با ماقبل خود و صدر آیات تناسب و تلائم دارند و در مقام تعلیل حکم اند. افعال الهی، مانند خلق، اراده، مشیئت، هدایت، اضلال، قضا و قدر و نظایر آنها از فروعات توحید افعالی اند. در این تحقیق، دیدگاه تفسیری گرهارد باورینگ در باره صفات خدا با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و با روش کتابخانه ای تبیین و با تکیه بر المیزان فی تفسیر القرآن بررسی و نقد گردیده است.

علم مفردات دانشی است که درباره واژه های قرآن از نظر ریشه، اشتقاق لغوی، معانی و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می کند. این علم یکی از ابزارهای پیش نیاز مفسر است، چون به وسیله آن، شرح مفردات الفاظ و معانی آنها روشن می گردد. کمتر تفسیری را میتوان پیدا کرد که در آن نیم نگاهی هرچند سطحی به مفردات قرآن و ارائه معنایی از آنها نشده باشد. و این علم که بر بنياد موادّ اصلى كلمه سامان داده شده، نخست ماده را با معناى حقيقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ياد مى‌كند، سپس معانى مجازى را با تبيين علاقۀ حقيقت و مجاز عرضه مى‌دارد ویکی ازراههای دسـتیابی به معنای مفـردات قرآن کریم ، تطبیق و مقایسه صاحب نظران در امرلغت و مفهوم شناسی آن است . در این تحقیق نظرات علامه طباطبایی ؛ طبرسی و زمخشری دربـاره مفردات سـوره نور و زمر اسـتخراج شده و به بررسی نقاط اشـتراک و افتراق نظراتشان می پردازیم و نتایج به دست آمده این بود که مجمع البیان بیشتر به بحث ها ی لغـوی و ریشه شناسی کلمه و نقل شـواهد از اشعار و کـلام عرب پـرداخته است ؛ کـشاف هم معمولا به بـحث های نظری کمتر وارد شده مگر بصورت جزئی و علامه طباطبایی( ره ) در تفسیر آیات قرآن تاکید بسیاری بر معانی مفردات آیات داشته و تلاش کرده تـفسیری که از آیه بیان می کند با معنی لغوی آیه تناسب داشته باشد.

تفسیر روایی یکی از قدیمی ترین رویکردهای تفسیری قلمداد میشود، زیرا همزمان با نزول قرآن شکل گرفت و پیامبر اکرم در تلاش بود تا معانی قرآنی را روشن کند و آیات را هنگام نزول توضیح دهد. احادیث نقل شده از پیامبر و اهل بیت خزانه دائمی سرشاری است برای بسیاری از کسانی که در زمینه تفسیر قرآن گام برمیدارند. بهترین نمونه این افراد در عصر حاضر علامه سید محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان است.موضوع بحث این پایان نامه در همین راستا قرار دارد که به بحث دربارة ارزش دلیل روایی در تفسیر پرداخته، میزان اعتماد مفسران به آن را روشن ساخته، اثبات میکند که در روند تفسیر، شواهد روایی از قرآن شریف جدا نیست، زیرا از یکسو منبع اصلی در فهم آیات قرآنی است که به طور مستقیم مراد خدا را در آنها آشکار میسازد و از سوی دیگر منبعی ثانوی به شمار می‌آید که در حمایت از قرآن، اهداف آیات را روشن میسازد. روش اتخاذ شده در این تحقیق: رویکرد توصیفی - تحلیلی است که پس از ذکر مسلمات علمی در تفسیر و روش-های تفسیری، جایگاه روایات در تفسیر و نظرات مفسران در این باره توضیح دادیم به تجزیه و تحلیل این نظرات پرداختیم. برخی سوالات مورد بحث این نوشتار از این قرار است: 1. اهمیت شواهد روایی در تفسیر چیست و تا چه اندازه مفسران به آن اعتماد دارند؟ 2. موضع علامة طباطبایی در مورد شواهد روایی در تفسیر المیزان چگونه است؟در پاسخ سوال اول به این رسیدیم که دیدگاهها دربارة روایات تفسیری پیامبر و اهل بیت در سه سطح قرار دارند: سطح اول: قرآن مستقل است و به روایات نیاز ندارد. اصل این نظر به مکتب اصولگرایان برمیگردد؛ سطح دوم: فهم قرآن شریف درک معانی آن به روایات بستگی دارد. خاستگاه این دیدگاه مکتب اخباریان است؛ سطح سوم: میانه‌روی و اعتدال است به این معنا که قرآن در کشف و تبیین مراد آیات خود مستقل است؛ مگر در مواردی خاص مثل احکام و داستانها، زیرا هم در اثنای تفسیر نمیتوان روایات را از قرآن کریم جدا کرد و هم قرآن اصل است و روایات شریف فرع بر آن. در خصوص المیزان نیز مهمترین نتایج به دست آمده این است که علامه طباطبایی به منابع روایی فریقین اعتماد کرده و بدون تجزیه و تحلیل روایتی را نپذیرفته است. وی داستانها را خیال‌دازی نمیداند اما موضعش دربارة اسرائیلیات سخت است. به طبقه‌بندی روایات نیز توجه دارد: روایات باطنی و روایات جری و تطبیق را از غیر آنها تمیز میدهد.

نوشتار حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، به مباحث پیرامون معیار توحید و شرک، پرداخته است. مسئله توحید و شرک از مسائل مهم در تمام اعصار و زمان‌ها به شمار می‏رود؛ مهم‌ترین مسئله در مباحث مربوط به توحید و شرک، معیار شناخت آن دو هست تا این مسئله به‌صورت کلیدى حل نشود، بخشى از مسائلى که جنبه زیر بنایى دارد، حل نخواهد شد؛ در این تحقیق به مسئله توحید و شرک و معیار آن در ابعاد مختلف، پرداخته‌شده است. در بحث حاضر به بررسی معیار توحید و شرک در تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر از دیدگاه علامه طباطبایی و فخرالدین رازی، در دو بخش پرداخته‌شده است، در بخش اول به کلیات و مفاهیم و به‌مراتب و اقسام توحید و شرک اشاره‌شده؛ هرچند واژه توحید و شرک دو واژه متضاد هستند که شناخت یکی متوقف بر شناخت دیگری است و در مقام بحث و تقسیم‌بندی مرتبه‌های گوناگون و مختلفی دارد که با دقت عقلی می‌توان آنها را تحلیل کرد. در بخش آخر به موضوع اصلی معیار توحید و شرک در کتاب تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر پرداخته‌شده است که مهم‌تر ین مبحث توحید و شرک است و به اختلاف اساسی در این بحث یعنی توحید و شرک در اوصاف خداوند تبارک‌وتعالی، اشاره‌شده است که ازنظر علامه صفت خداوند عین ذات او و ازنظر فخر رازی صفات خداوند زائد بر ذات است. از بررسی مجموع آیات در مورد توحید و شرک چنین به دست می‌آید که: توحید محور تمام آموزه‌های دینی است و تمام اصول و فروع اسلام از آن سرچشمه می‌گیرد و حقیقت توحید آن است خداوند را در ذات، صفات، افعال مؤثر بداند و اگر کسی در موارد یادشده غیر خداوند را نیز دارای تأثیر بداند شرک ورزیده است. ازآنجاکه تشخیص درست مصادیق توحید و شرک، بدون شناخت معیارهای توحید و شرک (اعم از توحید و شرک علمی، عملی) میسر نیست، در اینجا از دیدگاه تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر به مرزبندی توحید و شرک پرداخته می‌شود.

به وجود آیه مدنی در سوره مکی و آیه مکی در سوره مدنی « آیات مستثنیات» گفته می شود. این پدیده از هیچ پشتوانه روایی قابل قبولی برخوردار نیست. نخستین بار به صورت محدود درقرن دوم هجری در تفسیر « مقاتل بن سلیمان» ظاهر شد و پس از آن به تدریج در قرن چهارم وپنجم، افزایش یافت و سپس در قرن ششم و هفتم، به اوج خود رسید. در منابع، بنا بر قول مشهور از تعداد 197 آیه مدنی در 38 سوره های مکی، و 26 آیه مکی در11سوره مدنی نام برده شده است. منظور از « سیاق» اسلوب سخن طرز جمله بندی عبارات و نظم خاص کلام و یا روند کلی سخن بوده و مهمترین قرینه در فهم و تفسیر آیات قرآن به شمار می رود. بی توجهی به سیاق در معنا کردن آیات قرآن، می تواند موجب دور شدن از معنای حقیقی آیات و انحراف و لغزش شود. علامه سید محمد حسین طباطبایی(ره) صاحب تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» از جمله مفسرانی است که در تفسیر خود به وفور از «سیاق» بهره برده است. این تفسیر که بر اساس قرآن به قرآن بوده، ابتدا آیات قرآن در پرتو آیات دیگر تفسیر شده و آنگاه سنت مطالعه شده و اگر مورد قبول قرآن بوده موید فهم آیات قرار گرفته است، لذا برای بهره گیری مطلوب از این روش، یکی از مهتمرین قواعد، استفاده از سیاق آیات می باشد. علامه طباطبایی در به کارگیری روایات در تفسیر قرآن، توجه ویژه ای داشته است، ایشـان در خلال تفسیرش بحثی با عنوان «بحث های روایی» مطرح نموده و پس از آن با بررسی فقه الحدیثی روایـات، وعرضه آن بر قرآن در کنار توجه به قاعده سیاق، به صورت مفصل به ارزیابی، نقد وبررسی اجتهاد مفسران در استفاده از روایات جهت تفسیر قرآن پرداخته است . در این پایان نامه به شیوه های علامه طباطبایی در تفسیر آیات قرآن، با تکیه با قاعده سیاق، جهت تایید یا رد آیات مستثنیات اشاره شده است.

توجه به مسئله قرائات قرآن کریم از سوی مفسران فریقین در تفسیر قرآن کریم، از مسائل مبنایی و تاثیرگذار در دانش تفسیر و برداشت از آیات قرآن کریم می باشد. در میان مفسران شیعه، علامه طباطبایی رحمت الله علیه صاحب تفسیر گرانقدر المیزان، توجه خاص و فراوانی به این امر داشته اند. بسیار ارزشمند است تا دیدگاه های ایشان در این زمینه مورد بررسی قرار گیرد تا نشان دهد که مفسران شیعه به چه میزان به مبحث قرائات قرآن کریم و میزان تاثیر آن در تفسیر توجه داشته اند. موضوع رساله حاضر بررسی دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره قرائات است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی تحلیلی است و در آن از منابع کتابخانه ای بهره برده شده است. از اهم یافته های تحقیق می توان به این نکات اشاره کرد که از نطر علامه تفاوت اساسی بین قرائات سبعه با قرائات مشهور قراء عشره بلکه اربعه عشر و حتی قرائات نقل شده از ائمه(ع) وجود ندارد و هیچ یک از آنها متواتر نبوده و حجیت مطلق ندارند. لذا هر یک از این قرائات که با قواعد ادبیات عرب، قواعد ادبی، مرجحات قرآنی و روایی همخوانی و همسویی بیشتری داشته باشد، می تواند مبنای تفسیر قرآن قرار گیرد. طبق دیدگاه علامه قرائت نازل شده بر پیامبر اکرم(ص) از سوی خداوند یک قرائت بیشتر نبوده است ولی قرائت نبوی در مواردی که اختلاف قرائت وجود دارد برای ما غیر معلوم است و در میان تعدادی قرائت پنهان شده است. لذا با تکیه بر مرجحات معتبر باید کوشید تا به قرائت اصلی دست یافت. از میان شیوه های مختلف علامه طباطبایی در مواجهه با اختلاف قرائات، می توان از توجه به سیاق آیات به عنوان مهمترین شیوه نام برد که به وضوح در تفسیر المیزان دیده می شود. پس از آن مطابقت با قواعد علم ادبیات عرب، ذکر موید قرآنی، موید روایی و قواعد نحوی از مهم ترین ملاک های ایشان در ترجیح قرائت می باشند. همچنین توجه به معنای آیه و عدم ترجیح یک قرائت بر دیگری به دلیل افاده معنای یکسان از دیگر شیوه های پر کاربرد است که در این تفسیر به چشم می خورد.