جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل کلام اسلامی «مسئله شرور» ‌است که مورد توجه بسیاری از متفکران واقع شده‌ است. در این مطالعه به روش کتابخانه‌ای راه‌حل­های محّمد بن محمد غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق.)؛ از متکلمان مسلمان اشعری مذهب را استخراج و توصیف می‌کنیم تا به تحلیل مناسبی از نسبت عقل و ایمان در میان پاسخ‌های او دست یابیم. وی در آثار خود نه به‌طور مستقل، اما به مناسبت موضوع مورد بحث، به مسئله شرور هم ورود کرده و هم به پاسخ‌های ایمان‌گرایانه اقدام می‌نماید و هم در راستای معقول ساختن وجود شرور گام بر‌می‌دارد؛ هم به خدمت گرفتن عقل را می‌ستاید و هم سرسپردن به اراده الهی را توصیه می‌کند. از همین روست که نمی‌توان وی را به‌طور مطلق به یکی از این دو رویکرد منتسب کرد، بلکه می‌توان گفت در راه‌حل او در مسئله شرور، عقل و ایمان هر دو ظهور دارند و تعامل و تعاون آنها، غزالی را از درافتادن به ورطه افراط در هر یک از این دو رویکرد باز‌داشته است.

جهان سرای رخدادهای مختلفی است که برخی از آن رودیدادها شرور نام دارند. انسان‏ها ناگزیز با این رویدادهای ناگوار مواجه‏اند. برخی از این رویدادها به خودی خود آفت نیستند؛ اما تصادم انسان‏ها با آنها به آسیب می انجامد. برخی از آن رویدادها در شمار آفات و آفت زاها می‏باشند. برخی دیگر که از حیث قوانین اخلاق شدیدترین رویدادهای شرآمیزند که از شرارت ها بشری به حساب می‎آیند. اکنون این دو پرسش در پیش نهاده می‏شود: نخست، جایگاه این شرور در نظام هستی چیست و کدام است؟ دوم، روش مواجه‎شدن با این گونه رویدادهای آسیب‎رسان چیست و کدام است؟ در پاسخ به پرسش نخست باید نظام احسن را تشریح و وجود خیر و شر را در آن بررسی کرد؛ نظامی که دو بخش دارد: یکم، بخش فراگیر و عام که در تمامیت خویش واجد امکانات اشرف ترتیبی است. دوم، بخش خاص که شرور در آن بخش برابر جهات خیر و نیک جهان واقع می‏شوند. شرور در دو رده می گنجد: نخست، شرور تکوینی و دوم، شرور اختیاری. در پاسخ به پرسش دوم دو مرحله خواهیم داشت: نخست، مرحلۀ پیشاشرور و دوم مرحلۀ پساشرور. در مرحلۀ نخست سه عامل کردار سنجیده و پسندیده، گزینش‎گری روش و فرجام نیک و درخواست از خدا سعادت را نتیجه خواهد داد. در مرحلۀ دوم اصل های اخلاق و اصل های سلوک پاکیزه می‏باید فرا راه انسان واقع شود.

آدمی در برخورد با امور ناخوشایندی همچون درد، رنج، اندوه، بیماری و مرگ و انواع بلایا متوجه می­شود که دنیا و هستی پیش رویش آکنده از ناملایماتی است که می­تواند اندیشه او را هم مانند جسمش تحت تأثیر قرار دهد. فیلسوفان در برخورد با این امور ناخوشایند بوده که به اندیشه در باب شرور توجیه عقلانی آن برآمدند. در این زمینه آراء فراوانی از متفکران غربی و اسلامی وجود دارد، لیکن ما لازم دیدیم که به جست‌وجوی این مهم در اندیشه حضرت امیر المؤمنین(ع) در نهج البلاغه بپردازیم تا دریابیم مسأله شر که به عنوان یکی از دستاویزهای ملحدان از زبان بزرگان دینی همچون اسلام چه جایگاه و چه توجیهی دارد؟ در بادی امر باید توجه نمود که ایشان منکر وجود شرور طبیعی و مابعدالطبیعی نیستند بلکه آن را از اقتضائات دنیای مادی دانسته و به علاوه هیچ وجهی برای شرور اخلاقی قائل نمی‌باشند. در مورد شرور طبیعی و مابعدالطبیعی؛ باید گفت که بر اساس حکمت الهی وجود این شرور در عالم نیز، برای وصول به اهدافی است که از جمله آن می­توان به امتحانات و آزمایش­های الهی و پاک شدن از گناه اشاره کرد. تا بهتر بتواند خود را برای دنیای برقرار و جاوید آماده کند و بهشت را که عاری از زوال و اقسام شرور است برای خود برگزیند.

مترجم: به هر کجای جهان که بنگریم مردمی را می‌بینیم که در رنج به سر می‌برند؛ رنجی که به درازنای تاریخ بشر وجود داشته است. وجود شر در جهان ما انکارناپذیر است. مسئله شر از دغدغه‌های بشر و از مناقشه‌انگیزترین مسائل در الهیات است. متفکران خداناباور، وجود شر و شرور را دست‌مایه‌ای بسیار قوی علیه خداباوران و اعتقادات دینی آنها قرار داده‌اند و معتقدند وجود شر با مدعیات دینی درباره خداوند ناسازگار است و باید کنار گذاشته شوند. پروفسور ناگاساوا، در این مقاله خواندنی و مهم، مسئله شر را وارونه می‌کند و آن را نه چالشی علیه خداباوری بلکه برعکس، چالشی برای خداناباوران می‌داند.

درسگفتار فوق درباب الهیات نقلی مسیحی به بحث پرداخته است، به علاوه مباحثی نظیرعلم کلام، دین مسیحیت و اسلام، عدل، شر و... را نیز مطرح می کند.

جان لسلی مکی (۱۹۱۷. ۱۹۸۱) فیلسوف استرالیایی بود که به اخلاق و فلسفه دین می‌اندیشید. وی را یک شک‌گرای اخلاقی نامیده‌اند. او معتقد بود که هیچ ارزش عینی در عالم وجود ندارد. به اعتقاد او، اخلاقیات و اموری ازاین‌دست، همگی باید اختراع شوند به‌جای آنکه کشف گردند. وی با رویکرد شک‌گرایانه‌ای که داشت، به مسئله شر نیز توجه کرده بود. به باور او، وجود شر در عالم نمی‌تواند با وجود آفریننده‌ای حکیم و توانا، منطبق باشد. وی به همین جهت بود که بر دین‌داران خُرده وارد می‌کرد.

در بررسی رابطة کودکان بی‌گناه و شرور اخلاقی، توجه به احسن بودن نظام آفرینش با همة نقایصش و هدف از آفرینش انسان و راه دستیابی به آن اهمیت زیادی دارد. هدف، رسیدن به ‌کمال است و راه دستیابی به آن داشتن اختیار. شروری که کودکان بی‌گناه با آن مواجه‌اند، لازمة وجود این اختیار است. اختیاری که هم سبب تکامل است و هم سبب سقوط. خداوند با مجازات ظالمان، تقاص خواهد کرد. از سوی دیگر، سرانجام کودکان در پیشگاه خداوند، سرانجامی نیکو و همراه با آسایش است. ازآنجاکه کودکان در ستم‌های خود اختیاری ندارند، خداوند رحمان و رحیم، با دادن عوض به‌ کودکان، این ستم‌ها را جبران می‌کند. دنیا و همة آنچه در آن وجود دارد، سبب تکامل انسان‌هاست و کودکان از این قاعده مستثنا نیستند و به تکامل خواهند رسید. این مسئله، با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و از دو منظر کلامی ـ فلسفی بررسی خواهد شد.

درباره کتاب خدا و شر: مجله تایم(۱۳) در ژوئن ۱۹۹۱ این پرسش را مطرح کرد: «چرا؟ چرا شر رخ می‌دهد؟» لانس مورو روزنامه‌نگار در مطلب اصلی مجله، تعداد زیادی از شرور فراموش‌نشدنی را مرور می‌کند، از واقعه آشویتسِ هیتلر تا تجاوز صدام حسین به کویت، از به دار آویختن مردان سیاه‌پوست به دست کوکلس‌کلان‌ها در ایالت می‌سی‌سی‌پی پیش از [اجرای] حقوق مدنی تا شیوع ایدز. مورو دقیقاً در مجله‌ای عمومی همان پرسش‌های قدیمی را در مقاله‌ای با عنوان ناخوشایندِ «شر» مطرح می‌کند. آیا شر امری وجودی است؟ یا عمل غیراخلاقی و غیرانسانی افراد است؟ درباره امور بد و مضر خارج از کنترل ما مثل بیماری، سیل و ناراحتی روانی چه می‌توان گفت؟ آیا طبیعت مسئول است؟ چرا «شر» این همه جذاب شده و ذهن انسان را این‌چنین به خود مشغول داشته و «خیر» کسالت‌بار و ملال‌آور شده است؟ آیا شُرور در جهت تحقق اهدافی رخ می‌دهند یا صرفاً به نحو اتفاقی ایجاد می‌شوند؟ چرا به نظر می‌رسد بشر از درک شرور و غلبه بر آنها عاجز مانده و نمی‌تواند از وقوع آنها ممانعت کند؟ افراد صاحب‌فکر پرسش‌های نافذی درباره شر دارند و می‌خواهند بفهمند که این مسئله چه چیزی را درباره وضعیت آدمی آشکار می‌سازد. ران رزنباوم در یکی از مقاله‌های اصلی مجله نیویورک تایمز معنای شر را بررسی می‌کند. روی جلد مجله می‌خوانیم «بازگشت شر» و عنوان مقاله رزنباوم این است: «خیره شدن به قلبِ قلب تاریکی». مقاله رزنباوم صحنه به قتل رساندن دو پسر کوچک به دست مادرشان سوزان اسمیت را در شهر بوفالو در ایالت کارولینای جنوبی توصیف می‌کند. او واقعیت‌هایی را مرور می‌کند که اکنون همگان به‌خوبی از آن آگاهی دارند: سوزان اسمیت بچه‌ها را در صندلی مخصوص کودکان در اتومبیل مزدای خود می‌گذارد و اتومبیل را در دریاچه جان دی لانگ غرق می‌کند. سپس برای پنهان کردن جرم، راه سختی را انتخاب می‌کند. با سوء استفاده از احساسات نژادپرستانه مدعی می‌شود که یک آمریکایی آفریقایی‌تبار اتومبیل و کودکان وی را دزدیده است. او با حالت یأس و ناامیدی در تلویزیون ظاهر می‌شود و برای یافتن دزد اتومبیل و کودکانش درخواست کمک می‌کند. اما نُه روز بعد اعتراف می‌کند که مایکل سه‌ساله و آلکس چهارده‌ماهه را خودش کشته است. رزنباوم این نکته را اظهار می‌کند که روزنامه‌ای محلی کار اسمیت را «عملی شرورانه» نامیده است. نکته حساس این اظهار‌نظر بیان آن از سوی یک رسانه خبری سکولار [غیردینی] است. در عصری که رسانه‌های الکترونیکی و چاپی نوعاً «نسبیت ارزش‌ها» را مسلم می‌گیرند و از پرداختن به مسائل دشوار درباره اخلاق، الاهیات، معنای زندگی و جایگاه ما در کیهان پرهیز می‌کنند، ناخواسته چنین اظهار‌نظری ابراز شد.