جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با بازخوانی نوشته‌‌های وبر و فراروی از خوانش پارسونزی از وی، سویه‌‌های نیچه‌‌ای رویکرد وی به مدرنیته و مؤلفه‌‌های فرهنگی آن نمایان می‌‌شود؛ آن‌گونه که به برجسته‌‌سازی نقش وی چونان میان‌جی انگاره‌‌های نیچه‌‌ای و رویکرد انتقادی پسامدرنانی چون لیوتار و فوکو به مدرنیته می‌‌انجامد. برای آزمودن این فرضیه، نخست باید شاخصی برای سنجش هم‌سانی‌‌ها و ناهم‌سانی‌‌های وبر و پسامدرنانی چون لیوتار و فوکو برگزید و پس از آن باید روشی برای کاربست آن شاخص به ‌‌کار گرفت. شاخص سنجش در این مقاله سه بیماری مدرنیته است و چونان چهارچوب پژوهشی مقاله به ‌‌شمار می‌‌رود. هم‌چنین، روش کاربست این شاخص نیز در این مقاله تاریخ ایده‌‌های «لاوجوی» خواهد بود. بر اساس این چهارچوب نظری و روش، چهار واحد ـ انگاره، به عنوان مؤلفه‌‌های تجزیه‌‌ناپذیر بافت اندیشۀ این سه، برگزیده شده است. یافته‌‌های پژوهش نشان از برجستگی واحد ـ انگاره‌‌های «ابزارگرایی» در وبر، «تمایزیابی ارزشی» و «هم‌سانی فرهنگی» در لیوتار و «خودآیینی» در فوکو دارد؛ البته این برجستگی به معنی نبودن سایر واحد ـ انگاره‌‌ها در بافت اندیشۀ این سه تن نیست. هم‌چنین لیوتار و فوکو، برعکس وبر، بر امکان فراروی از آن پای می‌‌فشارند.

میشل فوکو از جمله اندیشمندان معاصر بسیار تأثیرگذار در جهان بود. او نقدهایی جدی به اندیشمندان پیش از خود مطرح کرد و از بسیاری از آن‌ها نیز تأثیر پذیرفت. در این مقاله مبانی معرفتی تبارشناسی او را بررسی می‌کنیم. در بررسی مبانی معرفتی به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود که تعریف فوکو از حقیقت چه بود؟ برای دست‌یابی به حقیقت چه راهی را برگزید؟ آیا فوکو نسبی‌نگر بود؟ فوکو در چه ساحتی نسبی‌نگر بود و مبنای نسبی‌گرایی او چه بود؟ در بررسی مبانی معرفتی تبارشناسی باید گفت فوکو در این دوره در تعریف حقیقت پیرو نظریۀ انسجام‌گرایی بود. هم‌چنین، در تبارشناسی رویکردی نام‌انگارانه داشت. فوکو از انواع نسبی‌گرایی، نسبی‌اندیشی هستی‌شناسانه و نسبی‌اندیشی شناخت‌شناسانه را برگزید. او در تبارشناسی به پیروی از نیچه و رویکردهای نسبی‌نگر هستی‌شناسانۀ او بر این نکته تأکید کرد که قدرت، به ‌واسطۀ گفتمان صدق و کذب، گزاره‌ها را در هر دوره تعیین می‌کند.

اسلام­هراسی (Islamophobia) غالباً به «خصومت و دشمنی بی­اساس و غیرمنطقی با مسلمانان و مظاهر اسلامی» تعریف می­شود. برخی محققان اصالت این تعریف خصوصاً قید "بی­اساس و غیرمنطقی" آن را مورد مناقشه قرار داده­اند و با استناد به برخی مبانی نظری و چارچوب­های مفهومی شناخته­شده و دواعی ایدئولوژیک ریشه­دار، آن را خصومتی موجه، منطقی و تبیین­پذیر ارزیابی کرده­اند. جهت شناخت بهتر و بررسی دقیق­تر این مبانی، مراجعه به متون کلاسیک و معاصر متضمن آن اجتناب­ناپذیر می­نماید. این نوشتار در­صدد است تا با بهره­گیری از روش اسنادی در مقام گردآوری اطلاعات و روش تفسیری و تحلیلی برای واکاوی محتوای یافته­ها، یکی از مهم­ترین مبانی نظری اسلام­هراسی، یعنی نظریه یا پارادایم «برخورد تمدن­ها» به­ویژه قرائت­های مشهور و رایج آن یعنی آراء ساموئل هانتینگتون و برنارد لوئیس را به همراه شرح برخی شارحان و نقد منتقدان مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. به ادعای بعضی اندیشمندان، این نظریه در دو دهه اخیر، نحوه برخورد افکار عمومی غرب، خطی­مشی رسانه­های جمعی، سیاست­های دولت­ها و مواضع مقامات کشورهای غربی را در رابطه با اسلام و مسلمانان شکل داده و تئوریزه کرده است.

یکی از پرسش­های مطرح در فلسفه­سیاسی متاخر نسبت قدرت، سوژه و بدن است؛ میشل فوکو از متفکرین برجسته­ای است که بدین مساله می پردازد. وی نه تنها تبار سوژه مدرن را می­کاود بلکه از تکنولوژی های خود، به عنوان مجموعه­ای از سازوکارهایی یاد می کند که از طریق آن خود بر بدن خویشتن اعمال قدرت می­کند. حال این پرسش طرح می گردد که در اندیشه فوکو چگونه تکنولوژی های خود، سوژه مدرن و بدنش را برمی­سازد؟ پیامد چنین وضعیتی چیست؟ و فوکو چه راحلی برای آن متصور است؟ به نظر می­رسد در اندیشه­ فوکو، سوژه و بدنش در فرآیند سازوکارهای نظارتی و تنبیهی سراسربین و درونی­شده شکل می­گیرد. شاید مهمترین پیامد چنین وضعیتی ازخودبیگانگی، اسارات و تکه پاره شدن سوژه و بدنش باشد. به نظر می­رسد؛ فوکو دو راه­حل متصل به هم برای رهایی سوژۀ از این وضعیت پیشنهاد می­کند: 1- مقاومت و امتناع دائمی؛ 2-پارهسیا (حقیقت­گویی). بدین معنا فوکو از یکسو ما را به مقاومت دائمی بر علیه مناسبات دانش/قدرت/حقیقت نه تنها در دنیای بیرون بلکه در درون خود فرا می­خواند (وجه سلبی راه­حل فوکویی)؛ ازسوی دیگر ما را به رک­گویی، خطرکردن و بازساختنِ خود بر مبنای خرده­روایت­های خلاقانه دعوت می­کند (وجه ایجابی راه­حل فوکویی).

پاسخ روشن و مستدل به این پرسش بنیادین و رایج که؛ «مردم‌سالاری دینی»چیست؟و همچنین بررسی این نکته که جزء سوم‌ این واژگان ترکیبی،یعنی واژه‌ی«دینی»؛دین به معنای عام کلمه است‌ و هر دینی را دربر می‌گیرد یا این‌که در این ترکیب اختصاص به دین‌ اسلام دارد؟و...موضوع این مقاله است. در این گفتار کوشش شده تا ضمن تعاریفی جامع و ضروری از: دموکراسی، مردم‌سالاری،مردم‌سالاری دینی و دین؛ به پرسش اصلی‌ مطرح شده در بالا-پاسخ داده شود و همچنین روشن گردد که مراد از دموکراسی صالحان چیست و چرا و به چه دلیل و روشی می‌توان‌ مردم‌سالاری دینی و دموکراسی صالحان نامید و...

علاقة الثقافة بالسلطة هي علاقة ملتبسة لأنها قابلة لأن تتحدّد من أكثر من جهة ولا يمكن بالتالي اختزالها في جانب معيّن. يمكننا أن نقول ببساطة إن المثقفين بغضّ النظر عن تنوع الاسماء التي تعتبر معادلة في دلالتها لاسم المثقّف مثل فيلسوف، كاهن، عالم، واعظ...إلخ، هم حاملوا إيديولوجيا السلطة المهيمنة والمدافعين عن رهاناتها بتقديمها في شكل يوحي ويُوهِم بأنها رهانات المجموعة ككل أو الأمة أو الشعب أو حتى مرتبطة بالغيب والمطلق كما هو الحال في الإيديولوجيا الدينية. ما قلناه يبيّن صعوبة المشكل الذي نحن بصدده، ومع ذلك سنوجه تفكيرنا في مسارين اثنينِ: أوّلا، تحديد علاقة المثقف بالسلطة من جهة التبعيّة ومن جهة المقاومة تِباعًا. وأيضا محاولة القيام بنقد مزدوج للسلطة والمثقف، بمعنى محاولة نقـد "ثقافة السلـطة" و"سلـطة المثقّف" باعتبار أن المثقّف يمارس سلطة (سلطة الفكر، سلطة الخطاب) يسعى بواسطتها الى إسقاط السلطة القائمة أو إزاحتها والحلول محلّها. وثانيا، سنحاول اختبار مفـهوم "المثّقف الكـوني" الذي لا تحُدُّه مقولة السلطة، ذلك انه لا يبرّر سلطة ولا يسعى الى الحصول على سلطة أو المشاركة فيها بل تحقيق بديل نظري لنمط آخر للوجود وللعيش المشتـرك وفق قيم الحرية والعـدالة و"الحياة الجيّدة" La vie bonne.

شرح المشاعر اثر شیخ احمد أحسایی (1166-1241ق)، کتابی است در دو جلد به زبان عربی و با موضوع فلسفه و حکمت اسلامی. در این اثر، شیخ احمد أحسایی در قالب شرح کتاب «المشاعر» ملاصدرا، به‎نقد و بررسی نظریات فیلسوفان اسلامی به‎ویژه صدرای شیرازی پرداخته و در برخی موارد آن‎ها را به دلیل پیروی از فیلسوفان یونانی و تأویل روایات، سرزنش کرده است. توفیق ناصر ابوعلی کار تحقیق این اثر را انجام داده و بر این کتاب مقدمه نوشته است. وی در مقدمه این کتاب را هم از جهات مؤلف و هم از جهت موضوع دارای اهمیت دانسته است. محقق، درباره موضوع این کتاب چنین نوشته: «و هذا الشرح يبين الغث من السمين في ذلك الكتاب و يوضح الحق علی طريقة أهل بيت الحق المبين محمد(ص) و آله(ع) بنحو بيانهم من دليل الحكمة و الموعظة الحسنة و بالمجادلة بالتی هی أحسن» این شرح، مطالب ارزشمند و بی‎ارزش مشاعر را روشن می‎دارد و حق را بر سبیل اهل‎بیت(ع) از همان روش بیان آنان یعنی حکمت یا موعظه حسنه یا جدال احسن بیان می‎دارد. از جمله کارهای محقق در این اثر، عنوان‎بندی برای موضوعات و ریز موضوعاتی است که أحسایی در پی شرح آن است، تخریج آیات و احادیث وارده در شرح، تخریج فهارس فنی برای کتاب نیز از دیگر فعالیت‎های محقق است. وی همچنین شش صفحه در فهم تفاوت فکری بین ملاصدرا و شیخ احمد نوشته و در آن اختلاف مبانی آن‎ها را نشان می‎دهد و پیش از ارائه بیوگرافی از شارح به معرفی این کتاب می‎پردازد؛ از جمله مسائل مطرح شده در این کتاب، مسئله وجود است. به تقریر فلاسفه، وجود بر الله تعالی اطلاق می‎شود و بر سایر موجودات از باب اشتراک معنوی، یا لفظی یا حقیقت و مجاز. شیخ سخن آنان را رد می‎کند و معتقد است: وجود بر الله تعالی به نحو حقیقی اطلاق می‎گردد و بر خلق او هم همچنین به شکل حقیقت بعد حقیقت. احسایی در مسئله وجود ذهنی در این کتاب معتقد می‎شود که این وجود از نوع ظلی است که از خارج انتزاع شده است و خارج اصل آن است مگر در ذهن معصومین(ع) که امر در آن برعکس بوده و اذهان شریف آنان اصل برای خارج است. همچنین در مسئله امکان قائل است که «امکان» امری است متحقق و متأصل نه یک امر اعتباری ذهنی. نویسنده به اعتقاد خودش، همه این نوع اعتقادات را از قرآن کریم و سخنان معصومین(ع) و دلیل عقلی به دست آورده است. یکی از مسائل مورد اختلاف بین صدرا و احسایی که مقدمه نویس آن را مطرح کرده است، مربوط به ماهیت است. شارح پنداشته که مصنف (صدرای شیرازی) معتقد است ماهیت مجعول نبوده و اصیل است و وجود عارض بر آن است و شیخ احمد احسائی بر او ایراد وارد می‎کند که آنچه اصیل است وجود است و ماهیت امری است که عارض بر وجود می‎شود نه بالعکس. اما ظاهراً او در این امر دچار اشتباه شده است و ممکن است علت وقوع او در این اشتباه نوع تقریر کاملی باشد که صدرا برای مخالفان نظر خودش ارائه می‎دهد؛ یعنی ممکن است صدرا دلیل اصالت ماهویان را آن‎قدر خوب شرح داده که وی پنداشته، او معتقد به اصالت ماهیت است.

مساله شر که قرنهاست ذهن متفکران زیادی را به خود مشغول داشته در این دوران نیز یکی از مسائل بسیار مهم و بحث انگیز است. نویسنده این رساله نیز در حد بضاعت خود به بررسی بخشی از این مساله مهم پرداخته است. بحث و کنکاش در این مساله با سوالی تحت عنوان چرا در عالم شر وجود دارد؟ شروع شده و در پی آن به بررسی پرسشهای جزئی تری در این باره پرداخته است؛ بررسی این مطلب با تقسیم شدن موضوع به مساله تصادم شرور با چهار اصل مهم یعنی توحید، حکمت الهی، عدل الهی و نظام احسن. تحت عناوین شرور و توحید در خالقیت، شرور و حکمت خداوند، شرور و عدل الهی، شرور و نظام احسن آغاز شده و در هر مساله ای ضمن بررسی مطلب به بیان پاسخهای آن براساس حکمت متعالیه پرداخته شده است. شایان توجه است که صدرالمتالهین این مباحث را بطور منظم و با سیری منطقی در آثار خویش مطرح نفرموده و اگر حسنی در این تبویب و تنظیم هست حاصل تلاش نگارنده است.