جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مقاله مقایسه تطبیقی جاودانگی در حکمت صدرایی و اندیشه علامه طباطبایی است. ملاصدرا بر اساس قاعده «النفس جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» نفس را حقیقتی می‎داند که ابتدا مرتبه‌ای جسمانی دارد و با حرکتی اشتدادی به مرتبه تجرد مثالی و مرتبه عقلی نایل می‏شود. او بدن انسان را همچون پوسته‎ای می‎داند که با مرگ دنیوی، نفس آن را کنار می‏گذارد و در برزخ با مثالِ «جزئی‎» و در عالم عقل، عقل «جزئی‎» است. جاودانگی نزد ملاصدرا باقی‎بودن‎ انسان به بقای جزئی‎ است. علامه در مسئله جاودانگی شارح ملاصدرا نیست، بلکه نظر مستقلی در این خصوص دارد. از دیدگاه علامه انسان نه یک وجود سیال اشتدادی، بلکه واجد سه لایه وجودی است که هر لایه کار مختص به خودش را انجام می‎دهد. همه انسان‌ها دارای ادراک عقلی‎اند؛ اما شهود عقلی –که وابسته به ایمان و تقواست- برای تعداد بسیار کمی از انسان‏هاست. همه انسان‎ها افزون بر جاودانگی مثالی، جاودانگی عقلی نیز دارند. بدن پوسته نیست، بلکه ماده برای بدن دیگر و باقی است؛ این جاودانگی در بعد عملی انسان است.

معاد جسمانی همواره یکی از موضوعات مهم و مورد بحث در میان فیلسوفان بوده است. در این میان، علامه طباطبائی نظرات جدیدی را در این رابطه ارائه کرده و معتقد است که بدن انسان در عالم آخرت دوباره زنده شده و به سوی روح حرکت می‌کند و به آن ملحق می‌شود. وی برای نفس انسان جایگاهی مهم و بنیادین قائل شده بدین معنا که فانی نمی‌شود و در اثر حرکت جوهری، کمال و فعلیتی خاص پیدا می‌کند. ایشان همچنین نظر دیگر فلاسفه مبنی بر نزول نفس و اتحاد با بدن را رد کرده و با دلایل عقلی اثبات می‌نماید موجودی که کمال یافته، محال است مجدداً به مرتبه پایین‌تر نزول یابد. یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث ایشان که در واقع پاسخی به شبهات مطرح شده در خصوص معاد جسمانی است، مسئله رابطه عینیّت و مثلیّت بدن و نفس در دنیا و آخرت می‌باشد که در این مقاله پژوهشی تلاش شده با مطالعه تحلیلی و توصیفی تفسیر المیزان، مجموعه نظرات کلی علامه طباطبایی پیرامون معاد جسمانی با رویکرد پاسخگویی به شبهات این حوزه، تبیین شود. در باب مثلیت و عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی در این مقاله تاکید می شود که با توجه به مبانی فلسفی علامه طباطبائی می توان هر دو دیدگاه ایشان نبست به مثلیت و یا عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی را پذیرفت بدون آنکه با یکدیگر تضادی داشته باشند.

یکی از مباحث پردامنه و مهم، انسان و انسان‌شناسی و جایگاه او در هندسه عالم آفرینش است، که در درازای تاریخ از منظر گوناگون بدان پرداخته شده است. و در ادبیات فکری علوم انسانی و اسلامی به این مهم نیز نگریسته شده، از این جهت بحث خلافت و مقام خلیفة‌الهی انسان حائز اهمیت در نظام اندیشه و فکری اندیشمندان می‌باشد؛ و در دستگاه فکری فلسفه و معارف اسلامی، برخی اندیشمندان عروج نهایی مقام انسانی را مقام خلیفة‌الهی وی دانسته که ملازم با «علم به اسما» می‌باشد. در تحقیق پیش‌رو، حقیقت خلافت انسان و قلمرو آن به صورت توصیفی- تحلیلی با تأکید بر اندیشه علامه طباطبائی بر این نتیجه رهنمون گردیده است که خلیفه مظهر و مراآت تمام‌عیار مستخلف‌عنه و حاکی از صفات وجودی او در حد استعداد امکانی خلیفه باشد، که قلمرو خلافت آن تمام عوالم را شامل می‌شود و شرط کافی و ملاک برای احراز و تصدی خلافت میزان بهره‌مندی از علم به اسما الهی بوده که شامل همه فرزندان آدم می‌شود.

علامه نظریه اعتباریات را در تحلیل پدیده‌های مختلفی از قبیل معرفت، زبان دین، ارتباط ظاهر با باطن دین به کار گرفته است. به نظر علامه، زبان دین اعتباری است؛ یعنی مجموعه‌ای از اعتباریات زبان دین را در بخش معارف تشکیل می‌دهد که به حقایق بر می‌گردند.بحث از اعتباری مقابل حقیقی در آثار مرحوم علامه طباطبایی به دو صورت گوناگون مطرح شده است: (۱) بحث معرفت‌شناختی و بحث هستی‌شناختی. افزون بر این دو از پدیدارشناسی اعتباریات نیز می‌توان سخن گفت. مراد از «پدیدارشناسی اعتباریات» بررسی چگونگی ظهور روابط انسان با عالم و اشیاء دیگر در قالب امور اعتباری است. نسبت انسان با اشیاء دیگر بر چهار نوع است: حقیقی ـ حقیقی؛ حقیقی ـ اعتباری؛ اعتباری ـ حقیقی؛ اعتباری ـ اعتباری. این سنخ اخیر، رابطة اعتباری با چیزی است که انسان آن را بدون برگشتن به حقیقت و صرفاً بر اساس ارتباط با اعتباریات بی‌اساس دیگر می‌پذیرد. این گونه اعتباریات را «اعتباریات پوچ» نامیدیم. یکی از مهم‌ترین گونه‌های نیهیلیسم که در فضای سایبر به چشم می‌خورد نیهیلیسم اعتباری است و صورت‌های مختلفی از آن در این فضا به چشم می‌خورد. تکنولوژی و فضای مجازی با خود انبوهی از اعتباریات پوچ را به همراه آورده است و آدمی را در سیاهچال نیهیلیسم اعتباری گرفتار کرده است. راه دست‌شستن از آنها تنها بازگشت به اعتباریات حقیقی است؛ اعتباریاتی که ریشه در حقیقت دارند. رابطه وجودی که بشر جدید با فضای سایبر و تکنولوژی پیدا کرده، جایگزین رابطه با امر قدسی و خدا شده است.

فلاسفه، مبادی علمی و شوقی و عملی را آغاز افعال انسان برمی‌‌شمارند. از دیدگاه علامه طباطبایی اراده، در فرآیند فعل، مبدئی مستقل از مبادی علمی و شوقی است. این پژوهش با روش تحلیلی، توصیفی به نوآوری علامه در این زمینه می‌پردازد. فارابی و ابن‌سینا با اعتقاد به فاعلیت بالعنایة، منشأ اصلی فعل را علم دانسته، شوق و اراده را به عنوان لازمه‌ی علم، مبادی فعل می‌دانند. ملاصدرا با اعتقاد به فاعلیت بالتجلی، علم اجمالی در عین کشف تفصیلی را به عنوان منشأ اصلی فعل تحلیل کرده و اراده را به عنوان لازمه‌ی شوق، مبدء فعل می‌داند. به این ترتیب که با شدت یافتن شوق، اراده حاصل می‌شود و اراده از جنس شوق است. علامه علم و شوق را منشأهای اصلی فعل نمی‌داند. از دیدگاه ایشان، وجود، منشأ فعل است. علم و شوق، صفات ذاتی هستند، نه فعلی. به عنوان علت ناقصه در تحقق فعل تأثیر می-گذارند، اما علت تامه، وجود بوده و با اراده به مرحله‌ی عمل می‌رسد، پس از دیدگاه علامه، اراده، منشأ اصلی در تحقق فعل است.

.پژوهش حاضر با هدف تبیین فلسفی - روانشناختی - ارتباط نفس با بدن بر اساس اندیشه اسلامی با تاکید بر دیدگاه علامه طباطبایی انجام شد. یافته ها به روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی – تحلیلی) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بررسی‌ها نشان داده است که علامه طباطبایی در مباحث قرآنی نیز مبانی فلسفی را تکیه گاه اصلی بحث قرار داده است و در برخی از موارد از روش تفسیر قرآن به قرآن فاصله گرفته است. علامه طباطبایی به تبعیت از حکمت متعالیه، اعتقاد دارد تعلق و ارتباط نفس و بدن از دیدگاه علامه طباطبایی ذاتی و حقیقی بوده به گونه ای که هرگز قابل تفکیک و جدایی از هم نیستند. نفس و بدن با تمام ساختار عصبی و هورمونی دو جوهر با ماهیت متفاوت است. نفس غیر مادی و بدن جسمانی و دارای فعل و انفعالات مادی می‌باشد. واقعیت آدمی همان نفس او است و بدن نقش ابزاری برای نفس دارد. فعل و انفعالات در قلمرو موجود انسانی فعالیت های نفسانی است و فعالیت‌های جسم به عنوان ابزار و علت‌های زمینه‌ساز با فعالیت‌های نفس همراه می‌شوند نه اینکه امر مستقلی به نام فعالیت بدن وجود داشته باشد. در تحلیل روانشناختی رابطه نفس و بدن نیز، موارد متعدد تأثیرات نفس بر بدن و بدن بر نفس ذکر شد. فهم درست در این مقوله به علت‌یابی در پدیده های رفتاری و کنترل آنها کمک می کند. تفسیر و تحلیل درست از رابطه نفس و بدن و بررسی نظریه های متفاوت می تواند مبنای پایه گذاری اصول علمی در این زمینه باشد.

از گذشته میان فیلسوفان و متکلمان در خصوص زوایای مختلف اراده الهی بحث عمیقی جریان داشته است. این مقاله در صدد است ابتدا گزارش و ارزیابی دقیقی از نظریات علامه طباطبایی ارائه دهد و سپس در مقایسه با آرای حکیمان شاخص حکمت متعالیه، ‌به اختلاف آرای آنها در تفسیر اراده الهی پرداخته، صورت‎بندی جدیدی از این تفسیر را بر مبنای نظریه آنها که چه اندازه صفت اراده الهی را ذاتی یا فعلی می‎دانند، بر اساس رویکرد تقلیل‌گرایانه ارائه خواهد داد. مطابق با روش پژوهشی هر یک از فلاسفه، علامه طباطبایی که اراده باری را در قالب افعال الهی قابل بحث دانسته و حمل آن بر ذات را به گونه‎ای که مفهومی مستقل در نظر گرفته شود، دشوار می‎داند، در چارچوب ضد‌تقلیل‎گرایی به حساب می‌آوریم. از طرفی امام خمینی را که اراده الهی را از صفات ذات دانسته و آن را در همه مراتب هستی ثابت و از صفات کمالیه می‌داند، تقلیل‎گرای حداقلی و ملاصدرا را که اراده ذاتی را به سایر صفات ذاتی نظیر علم، حب یا رضا ارجاع داده، تقلیل‎گرای حداکثری صورت‌بندی می‌کنیم.

مسئله زنان از مناقشه برانگیز‌ترین مسائل اعتقادی در ایران از زمان مشروطه به این طرف بوده است. علامه طباطبائی از نخستین افرادی است که با هدف دفاع از آموزه‌های دینی به نظریه­­پردازی درباره جنست، زنان و خانواده پرداخته است. این مقاله رویکرد علامه طباطبائی در توضیح تفاوت‌های حقوقی به­مثابه یک رویکرد طبیعت‌گرایانه را نقد و ارزیابی کرده است. ابتکار ایشان در استفاده از رویکرد طبیعت‌گرایانه در دفاع از آموزهای اسلامی و از جمله تفاوت‌های حقوقی میان زن و مرد، مد نظر شاگردان و شارحان دیدگاه‌های ایشان قرار گرفته است. توجه به دو ویژگی «غلبه حیات احساسی» و «نقش بارداری» در زنان در کنار غلبه نوعی حیات تعقلی در مردان، موجب گردیده است تا شارع مقدس نوعی از نظام حقوقی متفاوت میان زن و مرد اعتبار کند که این اعتبار ریشه در طبیعت متفاوت زن و مرد دارد. این نوشتار توضیح داده است که این دیدگاه فاقد انسجام درونی است و با سایر دیدگاهای علامه طباطبائی نیز سازگاری ندارد و از همه مهم‌تر اینکه با وجود تببین‌های الاهیاتی به تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیازی نیست. اشکال به ذات‌گرایانه بودن تبیین‌های طبیعت‌گرایانه نیز به قوت خود باقی است.

رورتی با نقد و رد سنت متافیزیکی غرب، که در پی مفهوم مطلق حقیقت است، حقیقتِ باورها را امری نسبی و وابسته به زمینۀ پیدایش‌شان توصیف می‌کند. در سوی دیگر، علامه طباطبائی، با تفکری اساساً متافیزیکی، با طرح نظریه‌ای بدیع در سنت فلسفۀ اسلامی، به قسمی از ادراکات معتبر در حوزۀ «عمل»، موسوم به «ادراکات اعتباری»، قائل می‌شود که به تصریح او، نقش اصلی در تکاملِ حیات انسان بر عهده دارند. این ادراکات، بر خلاف ادراکات حقیقی، اموری نسبی، و بسته به اقتضائات محیطی و اجتماعی، دائم در تطورند. در این مقاله، با رویکردی مقایسه‌ای-تحلیلی، نشان خواهیم داد که نظریۀ «ادراکات اعتباری» علامه قرابت زیادی با دیدگاه رورتی در باب «حقایق نسبی» دارد. هرچند رورتی، بر خلاف علامه، هیچ جایگاهی برای مفهوم مطلق حقیقت قائل نیست، با تحلیل این اختلاف درصددیم امکانی برای هم خوانی اندیشۀ این دو فیلسوف مطرح کنیم.

مسئلۀ شر چالش‌های بسیاری را برای احسن بودن نظام هستی، اثبات وجود خدا و تبیین برخی از صفات او به وجود آورده است. پاسخ‌های مختلفی از قبیل عدمی و نسبی بودن شرور، غالب بودن خیرات بر شرور ارائه شده که هر یک به نوبۀ خود توانایی توجیه وجود برخی از شرور را دارد. نگرش سیستمی به هستی نیز می‌تواند نقشی مکمل برای دیگر پاسخ‌های داده شده به مسئله ایفا کند. برخی از فلاسفه همچون ملاصدرا، محمدباقر میرداماد، محقق طوسی و غیره بر این باورند که با نگرش سیستمی یا کل‌نگر به عالم، دیگرهیچ پدیده‌ای شر به نظر نمی‌رسد، اما هیچ یک از آنها به تبیین این نگرش و چگونگی پاسخ‌گویی آن به مسئلۀ شرور نپرداخته‌اند. در این نوشتار کوشیده‌ایم با روش توصیفی_تحلیلی و بازخوانی نگرش سیستمی به هستی، نقش آن در پاسخ به شبهات شرور را با بیان چند نمونه با تکیه بر اساس مبانی علامه طباطبایی بررسی کنیم. در پایان این نتیجه بدست آمد که با توجه به تعریف سیستم و اثبات وجود عناصر مختلف آن در عالم هستی با روش عقلی و جمع‌آوری شواهد قرآنی و روایی، همۀ موجودات عالم با یکدیگر به‌صورت هماهنگ برای دستیابی به هدفی خاص در تعامل هستند، به‌گونه‌ای که نبود یکی از موجودات یا تغییر یکی از آنها به تغییر کل عالم منجر می‌شود. بدین ترتیب موجوداتی که به ظاهر شر به‌شمار می‌آیند، وقتی در سیستم قرار می‌گیرند دیگر شر نبوده و جایگاه خاص خود در نظام عالم را خواهند داشت. این ادعا با بیان چند نمونه بررسی شده است.