جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تقسیم مفاهیم کلی به معقولات اولی و ثانوی از ابتکارات فلاسفه اسلام است. این تقسیم ثمرات فراوانی در فلسفه اسلامی داشته، و لغزشهای زیادی که فلسفه غرب بدان دچار بوده به وسیله این مباحث قابل حل می باشد. این مقاله در مقام بیان حقیقت معقولات ثانویه و فرق آنها با معقولات اولیه از منظر استاد شهید مطهری می باشد، لذا، برای این که درک درست و صحیحی از معنای معقول ثانیه فلسفی پیدا شود، اول، معنای معقول و بعد، کیفیت پیدایش این تصورات کلی بیان شده، و پس از آن، فرق معقول اولیه و معقول ثانیه فلسفی مطرح شده است. در اینجا ،اصطلاح حکما در تعریف معقولات اولیه و ثانویه و ایرادات وارد بر این نظریه، از طرف استاد مطهری ذکر شده است. همچنین به مناسبت رابطه معقولات با مساله شناخت و آگاهی، معضلاتی که فلاسفه غرب در مساله شناخت به آن گرفتار شده اند مطرح کرده و در کلام فلاسفه اسلام را در این مساله (شناخت و علم) ذکر کرده ایم و در پایان بعد از ذکر خلاصه کلام شهید مطهری و نقد آن، نتیجه گیری نهائی در این مباحث مطرح می شود.

نسبتی ناخواسته میان نظریه جهاد شهید مرتضی مطهری و جان رالز و مشابهت برخی دغدغه‌های اجتماعی آن‌ها بهانه‌ای است برای کنجکاوی در امکان تشابه یا افتراق نظریه این دو در باب مشروعیت جنگ و توسل ابتدایی به زور. در این بررسی به نظر می‌رسد جهاد بشردوستانه آن گونه که از نامش پیداست سنخیتی با مداخله بشردوستانه دارد؛ با این تفاوت که اولی از منظری ایدئولوژیک و الهی تجویز می‌شود و دومی از منظر لیبرالیسم اخلاقی؛ گر چه هر دو تقریباً مدعای یکسانی دارند. آیا این تشابه علی الظاهر ناخودآگاه در میان موارد تجویز جهاد در نظریه جهاد شهید مطهری به عنوان یک فقیه فلسفه‌گرای مسلمان و توجیه جنگ برای مقابله با نقض حقوق بشر در «قانون مردمان» به عنوان مکمل نظریه عدالت جان رالز، به عنوان یک فیلسوف لیبرال کانت‌گرا نقطه‌ای مشترک و پیوندی وثیق محسوب می‌شود؟

در نگاه مطهری پرسش از ملیت، صِرف یک بحث آکادمیک محض نیست بل “بحثی است واقعی و مرتبط با رفتار و خط مشی و سرنوشت و آینده ی یک واحد اجتماعی و سیاسی که امروزه ملت ایران نام دارد …” (۱۳۹۶. ۱۸). به عبارت دیگر، پرسش از ملیت پرسش از پی ریزی سیاست مدن و شکل دهی به هندسه نظام جامعوی است و مطهری بر این باور است که این پرسش “جا دارد که مطرح گردد و دنبال شود” (۱۳۹۶. ۱۸). او معتقد است در بین متفکران و معماران ایرانی دو تلقی کلان نسبت به ایرانیت وجود دارد؛ یکی “نژادی و اسلافی مربوط به ما قبل چهارده قرن اخیر و دیگری عنصر فکری و مذهبی و سنن اجتماعی و فرهنگ مربوط به این چهارده قرن وجود دارد” (۱۳۹۶. ۱۸). مطهری این بحث را قریب پنجاه سال قبل مطرح کرده بود ولی جالب است که بدانیم این موضوع یعنی هویت باستانی ایران در برابر هویت اسلامی ایران هنوز هم یک موضوع روز است ولی شاید یک تفاوت با ۵ دهه قبل دارد و آن تجربه زیسته ای است که ایرانیان ذیل هویت سیاسی شده اسلام (اسلامیسم) آزموده اند و امروز سخن گفتن از “مولفه اسلامی” نیاز به مواجهه ای انتقادی دارد که به نظر میآید در رویکرد مطهری کمرنگ تر است و این البته قابل تبیین است – وقتی به رویکرد غالب در دوران مطهری که نوعی تکیه بر عنصر هویت باستانی ایران بود، عمیقتر تامل کنیم. باری به هر جهت، مطهری معتقد است نوعی رقابت بین این دو روایت کلان از ایرانیت وجود دارد و تکیه بر هر کدام تبعات سیاسی و فرهنگی و دینی و اجتماعی و حتی تمدنی خواهد داشت. او اینگونه استدلال میکند که “ما به لحاظ ریشه های طبیعی و نژادی به اقوام آریایی وابستگی داریم، و از لحاظ ساختمان فکری و فرهنگی و سنن و نهادهای اجتماعی به اسلام، که از ناحیه ای غیر از نژاد آریایی آمده است. اگر قرار باشد که در تعریف و تمایز یک ملیت به عنصر نژاد و اسلاف دور اصالت بدهیم، راه و روش و آینده ی ما ملت در شرایط حاضر چیزی خواهد بود، و اگر عنصر نهادهای اجتماعی و نظام فکری چهارده قرن اخیر را در تعریف ملیت اولویت دهیم، خط و مشی و آینده ی ما چیز دیگری خواهد بود” (۱۳۹۶. ۱۸). پرسش اینجاست که مطهری با چه چارچوب فکری به ناسیونالیسم میاندیشد؟ آیا تکیه بر “هویت باستانی” ما را به غرب نزدیکتر میکند و پافشاری بر “هویت اسلامی” ما را به جهان اسلام نزدیکتر میکند؟ به نظر میآید شهید مطهری با این دوگانه به سراغ ناسیونالیسم رفته است، زیرا در کتاب “خدمات متقابل اسلام و ایران” او مدعی است که “اگر در تعیین حدود ملیت ایرانی عنصر آریایی اساس قرار گیرد، نتیجه و حاصلش در آخرین تحلیل نزدیکی و خویشاوندی با جهان غرب است، و این خویشاوندی و نزدیکی برای خود آثار و تبعاتی در خط مشی ملی و سیاسی ما دارد که عمده ی آن بریدن از همسایگان و ملل اسلامی غیر آریایی و گرایش به سوی اروپا و غرب است” (۱۳۹۶. ۱۸). به سخن دیگر، غرب و نظام استعماری “برای ما خودی می شود و اعراب مسلمان نسبت به ما بیگانه” (۱۳۹۶. ۱۸). به تعبیر دیگر، مطهری بر این باور است که اگر ما به هویت اسلامی ایران بیشتر تکیه کنیم، آنگاه “تکلیف و خط مشی دیگری برایمان پیدا می شود، و آن وقت عرب و ترک و هندو و اندونزیایی و چینی مسلمان نسبت به ما خودی و غرب غیر مسلمان بیگانه می شود” (۱۳۹۶. ۱۸). اما به نظر میآید دوگانه سازی مطهری از پیچیدگی های جهان های فرهنگی غفلت کرده است. زیرا اگر بهمین سادگی میشد با تکیه کردن به هویت باستانی به جهان غرب نزدیکتر شد، آنگاه تعارضات ایران و غرب در گذشته را چگونه باید تعبیر نمود؟ یا اگر با تکیه بر هویت اسلامی ایران میشد به جهان عرب نزدیکتر شد، آنگاه تعارضات فیمابین کنونی که از بدو انقلاب شعله ور شده است را با نگاه مطهری چگونه باید تاویل کرد؟ به نظرم مطهری با تحدید کردن ملیت ایرانی در دو عنصر آریایی و اسلامی از عناصر دیگر غفلت نموده است و یکی از آن عناصر کلیدی “مولفه تشیع” است که در فهم ایرانیت باید مورد توجه جدی قرار بگیرد. این عنصر نه تنها همپای دو عنصر دیگر قرار دارد حتی به نظرم آن دو عنصر دیگر را در ماتریکس نوینی بازسازی کرده است که بی توجهی به ابعاد این ماتریکس جدید در فهم ما از ایران ما را دچار سوء محاسبات عمیق خواهد کرد.

نسبی گرایی یکی از مهمترین مباحث معرفت شناسی و فلسفی است که از دوران گذشته تا کنون اندیشمندان مغرب زمین و اسلامی را به خود مشغول ساخته است . استاد مطهری در آثار متنوع خود ضمن تعریف نسبیت و نسبی گرایی به تمایز نسبیت هستی شناختی و نسبیت معرفت شناختی پرداخته است وی نسبیت معرفت شناختی را به جهت بی معنایی و تناقض گویی نقد می کند و نسبیت را در پاره ای از واقعیت های خارجی می پذیرد .

مدیریت نقدینگى جامعه تأثیر مهمى در متغیرهاى کلان اقتصادى و به تبع آن، در تحقق اهداف اقتصادى دارد. نظام مدیریت نقدینگى جامعه در اسلام داراى ویژگى هایى است که آن را از نظام مدیریت نقدینگى متعارف متمایز مى کند. هدف این تحقیق تبیین این ویژگى ها و مشخصه هاست. این مقاله با تبیین مبانى و اهداف مدیریت نقدینگى جامعه اسلامى و بیان مؤلفه هاى مؤثر بر میزان نقدینگى، به ارائه ویژگى هاى نظام مطلوب مدیریت نقدینگى در اسلام مى پردازد و بیان مى دارد که تغییرات حجم نقدینگى و جهت گیرى آن باید از طریق ابزارهاى مشروع و با ملاک مصالح عمومى، متناسب با نیازهاى واقعى اقتصاد و حجم کالا و خدمات و تأمین کننده اهداف این نظام (مانند عدالت، تثبیت قیمت ها، اشتغال و رشد اقتصادى) باشد.

در دوران معاصر، دیدگاه رایج در میان متفکران این است که انتقادهای هیوم بر برهان نظم، تنها تقریرهای تمثیلی و استقرایی بر این استدلال را تضعیف و بي‌اعتبار ساخته است. ازاين‌رو، در این پژوهش برآنيم تا چالش‌های هیوم بر کبرای برهان نظم را بازخوانی و پاسخی درخور، برای آنها بیابیم . مقاله حاضر با روش تحليي ـ توصيفي درصدد پاسخ به اين پرسش است كه آیا برهان نظم تاب مقاومت در برابر شبهه‌های هیوم را دارد و می‌توان دفاعی معقول از این استدلال داشت؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بيشتر این چالش‌ها از جایگاه منطقی صحیحی برخوردار نیست، اما تبیین بدیل وی از نظم محسوسی که در جهان مشاهده می‌کنیم و علوم زیستی آن را تأیید می‌کند، براساس تصادف و شانس، هرچند نامحتمل، ولی ناممکن و محال نیست.

نظریّة ادراکات اعتباری برای اولین مرتبه توسط علاّمه طباطبائی(ره) مطرح شد و در حوزه معرفت‌شناسی از ابتکارات مبتنی بر رئالیسم تعاملی است، طبق این نظریه شناخت ما در مواجهه با واقعیّت خارجی تصحیح می‌شود و تکامل می‌‌یابد. طرح ادراکات اعتباری نتیجة مواجهة علاّمه با مسئلة تکثّر ادراکات است که بر اساس آن، ادراکات انسان تکثیر می‌‌یابد و به تبع آن، ماهیّت گزاره‌های اخلاقی تبیین می‌‌شود، طبق این فرض در برداشت اولیه استدلال علاّمه برای اعتباری ‌بودن حُسن و قبح و نفوذ احساسات در اعتباریّات، ناخودآگاه به نسبیّت‌گرایی هنجاری منجر می‌‌شود، استاد مطهّری در مواجهه با دیدگاه علامه ضمن پذیرش نظریّة اعتباریّات با نقد دیدگاه علامه سعی در ثابت ‌نگه ‌داشتن پایه‌های اخلاقی دارد و راه‌حل قضیه را در تفکیک میان فعل اخلاقی و معیار اخلاقی، تفاوت قائل شدن بین من علوی و من سفلی انسان و تفکیک قائل شدن بین حسن و قبح فاعلی و حسن و قبح فعلی می‌داند، که صرف نظر از برخی نقدها می‌توان رویکرد اصلاحی استاد مطهری را راهگشا دانست، ضمن اینکه باید اذعان نمود که رویکرد نگاه تکثرگرایانه علامه به مسئله اخلاق در ادراکات اعتباری راه گفتگو با دیگر فرهنگ‌ها را باز نگه می‌دارد. در این پژوهش ضمن پاسخ به این پرسش که انتقاد استاد مطهری نسبت به علامه طباطبایی در موضوع اخلاق از منظر ادراکات اعتباری چبست؟ دیدگاه استاد مطهری نیز در موضوع اخلاق از منظر ادراکات اعتباری نقد و بررسی می‌شود.

یکی از مسائل مطرح در این روزگار، معرفت شناسی گزاره های ارزشی است. از دیدگاه برخی، مفاهیم ارزشی، از مفاهیم فلسفی اند. و در نتیجه گزاره های برآمده از این مفاهیم معرفت زا و استدلال پذیرند و از نگاه برخی مفاهیم تصوری این گزاره ها، از اعتبارات ذهن هستند و از آنجایی که قوام ماده قیاس به اعتبار ذهن است، پس گزاره های برآمده از این مفاهیم نامعرفت زا و استدلال ناپذیرند و بحث دیگری که به دنبال این دیدگاه، مطرح می گردد، نسبی بودن این گزاره ها است. این تحقیق بر آن است تا با نگاهی مسئله محور، با توصیف و مقایسه آثار علامه طباطبایی و استاد مطهری و تجزیه و تحلیل عقلانی آنها، حقیقت این امر، روشن گردد. از دقت در بیاناتشان، این مطلب حاصل می گردد که آنها، بر دیدگاه دوم هستند اما نمی توان نسبیت گزاره های ارزشی را به آنها نسبت داد. اشکالهای زیادی، بر دیدگاه علامه و شهید مطهری، وارد گشت اما اکثر آنها صحیح نیستند. به نظر می رسد دیدگاه اعتباری بودن مفاهیم تصوری، در جملات انشائی، درست باشد ولی در گزاره های خبری، نادرست است.