جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اين مقاله، ديدگاه علامه شهيد مرتضي مطهري درباره مخالفان فلسفه در فرهنگ اسلامي تبيين شده است. ايشان در مجموع، پنج گروه را جزو مخالفان فلسفه برمي‌شمرد: معتزله، اهل‌حديث، اشاعره، جريان تلفيقي (تلفيقي از اهل‌حديث و فلسفه حسّي) و عارفان مسلمان. از اين ميان، معتزله، به روش تفکر فلسفي بيش از ديگران نزديک بودند، ولي با وجود اين، روش آنان نيز روش جدلي بود نه برهاني. افزون‌براين، معتزليان برخي از آراي فلسفي را نيز قبول نداشتند. اهل‌حديث، ضمن پرهيز از هرگونه استدلال در زمينه باورهاي ديني، بر لزوم تمسک به ظواهر متون ديني تأکيد مي‌کردند. اشاعره، عقل و برهان عقلي را نه به‌صورت مستقل، بلکه به‌عنوان تابع ظواهر ديني مي‌پذيرفتند. جريان تلفيقي، باوجود برخورداري از ظاهرگرايي اهل‌حديث، از فلسفه حسّي نيز متأثر بودند. و سرانجام عارفان مسلمان، مخالفت‌شان از باب انکار ارزش براهين عقلي نبوده است، بلکه در مقايسه برهان عقلي با شهود قلبي، دست برتر را از آنِ شهود دانسته و پاي استدلاليان را چوبين مي‌شمردند. اين نوشتار درپي بيان ديدگاه استاد شهيد درباره هريک از اين گروه‌ها و پاسخ ايشان به ادله آنهاست.

در نوشتار حاضر دیدگاه استاد مطهری، فیلسوف و متکلم مسلمان ایرانی و کارل یاسپرس، فیلسوف اگزیستانسیالیست آلمانی در باب «ایمان» را مورد بررسی قرار داده و تلاش می‌کنیم به اهم نکاتی که در این دو دیدگاه قابل مطالعه تطبیقی هستند، بپردازیم. بدین منظور ابتدا با روش توصیفی، اسنادی به گردآوری و تحلیل دیدگاه هریک از دو اندیشمند در باب مقوله ایمان پرداختیم و در این راستا تلاش کردیم در مطالعه‌ای تطبیقی، آراء ایشان را در ذیل محورهای متناظر گرد آوریم. در نهایت نقاط اشتراک و افتراق را برشمردیم. هردو متفکر بر ضرورت ایمان تأکید می‌کنند. ایمان استاد مطهری، ایمان وحیانی مشتمل بر دو رکن «شناخت» و «تسلیم» است. عقل در کسب این ایمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مطهری، عمل را داخل در مفهوم ایمان نمی‌داند، اما به لحاظ وجودی، به رابطه وثیقی میان این دو قائل است.ایمان دارای مراتب بوده و حد اعلای آن یقین است. ایمان یاسپرس ایمان فلسفی است، چراکه او وحی مورد قبول ادیان را انکار می‌کند. ایمان از نظر یاسپرس، جزئی و تاریخی و از سنخ تجربه وجودی است . ایمان فلسفی گرچه غیرعقلانی نیست اما فاقد یقین و قطعیت است. عبادات و مناسک و نیایش‌های زبانی، در ایمان فلسفی هیچ جایی ندارند.

یکی از موضوعات چالش بر انگیز اعصار مختلف، بررسی تفاوت ها و تشابهات زن و مرد بوده است. زن و مرد از نظر انسانی و ارزشگذاری باهم مشترکند و همچنین در هدف غایی آفرینش و نیازهای غریزی و جنسی یکسان هستندولی در عین حال از نظر تکوینی در فیزیولوژی و جسم ، ادراکات عقلی و در عواطف و احساسات باهم متفاوتند«تفاوت‌های هستی شناختی تکوینی زن و مرد و رابطه آن با غایت خلقت انسان» یکی از مباحث مطرح شده در این باب است که پژوهش پیش رو در صدد است تا ضمن بررسی جایگاه و ضرورت‌های بحث از تفاوت‌های هستی شناختی مرد و زن، به این سؤال پاسخ دهد که آیا تفاوت‌های هستی شناختی قابل توجهی بین مرد و زن وجود دارد و اگر وجود دارد آیا این تفاوت‌ها در راستای غایت خلقت انسان است یا خیر؟ به اعتقاد علامه طباطبایی ،بین زن و مرد از جهت انسانیت و بعد روحی تفاوتی نیست اما از جهت بعد جسمانی و ویژگی های آن بین آندو تفاوت هایی وجود دارد.در اندیشه استاد مطهری نیز، از نظر اسلام زن و مرد هر دو انسان‌اند و از حقوق انسانی متساوی بهره‌مندند. ولی از جهات زیادی مشابه یکدیگر نیستند، جهان برای آنها یک جور نیست، خلقت و طبیعت ،آنها را یکنواخت نخواسته است همچنین طبق نظر استاد جوادی آملی تفاوت‌هایی که بین زن و مرد وجود دارد طبیعی و لازمه آفرینش انسان است.این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته وبرای نیل به مقصوددر تدوین آن علاوه بر مباحث فلسفی- کلامی از آیات و روایات و نیز کتب تفسیری نیز استفاده شده است.

مساله شر امری بدیهی و انکار نشدنی است . طرح انداز مساله شر بعنوان برهانی علیه خدا توسط اپیکورس فیلسوف یونانی است. اما در پرتو رشد فلسفه و عقل، نوع مواجهه ها با اندیشه ها متفاوت گشت .در عصر جدید، فلسفه به تحلیل زبان و مفاهیم گرایش پیدا کرده. بنابراین نوع مواجهه با اندیشه دینی بصورت منطقی و تحلیل گزاره ها شده است. در دوره جدید، مساله شر را هیوم و بعد جی ال مکی بصورت برهانی قاطع علیه خدا مطرح می کند و ادعا می کنند که این مشکلی صرفا منطقی است و وجود خدا با وجود شر ناسازگار است و راه حل های ارائه شده نباید به انکار قضایای مقوم مساله شر منجر شود چون در این صورت مشکل حل شده می باشد.دیگر پلانتینگا می گوید که منشا شر از انسان است و خدا نمی تواند مانع انجام کار شر بشود همانطور که نمی تواند مانع انجام فعل نیک شود چون به انسان اختیار بخشیده است. در چشم انداز اسلامی شهید مطهری در مقابل فلسفه ی مصائب و بلایا جوابیه بر اساس تئودیسه یا عدل الهی دارند و می گویند خدا حکیم و قادر و خیر خواه و ... است و این بلایا و پستی و بلندی ها لازمه جهان است.و در نگاه کلان و کلی شرور به لحاظ علی و معلولی لازمه نظام احسن است. شر منشاءاش خود انسان است چون قابلیت دریافت صور کمالیه را ندارد و این برخلاف عدل خداوند است که بین موجودات تبعیض قائل شود بلکه این تمایزات بخاطر تفاوت است.و شرور از جهتی از لطف خداست در جهت پرورش روح آدمی.در راستای مساله شر نظریه های فراوان و نقدهای فراوانی وجود دارد که به سه فیلسوف ؛ جی ال مکی و پلانتینگا در تفکر غرب و شهید مطهری در سنت اسلامی اکتفا می کنیم تا به این پرسش مهم برسیم که مساله شر و پیامدهای ناشی از آن در تفکر غرب و سنت اسلامی چگونه تبیین میشود.بنظر میرسد پاسخ های ارائه شده دارای اشکالاتی است و از طرفی بین دیدگاه های پلانتینگا و شهید مطهری شباهت و تفاوت هایی وجود دارد. از این رو در این نوشتار سعی براین است تا با تدقیق و تبیین بیشتر و با روش تحقیق نظری در ذیل ترکیبی از روش های کتابخانه ای توصیفی تحلیلی و تطبیقی جهت نیل به نتیجه بهره ببریم.

چکیدهاختیار از مسائل مهم فلسفه است که ذهن مردم عادی و فیلسوفان را درگیر کرده است. اختیار در ارتباط با عامل انسانی قرار می‌گیرد . لایب نیتس و مطهری از فیلسوفانی هستند که قائل به اختیار هستند، در بحث اختیار این دو با هم نقاط مشترک و اختلافاتی دارند . در این مسئله به ناچار به قضا و قدر و مسأله‌ی شر نیز پرداخته می‌شود و به پیوست این‌ها مسأله‌ی عدل الهی هم مطرح می‌شود. پرسش اصلی در مسأله‌ی اختیار این است که آیا انسان در کارهایش مجبور است یا از روی اختیار فعلی را انجام می‌دهد؟ لایب نیتس برای اثبات اختیار از اصل هماهنگی پیشین بنیاد استفاده می‌کند و این مسئله در موناد شناسی حل می‌شود وی برای پاسخ گویی به مشکلات اختیار نظریه جهان‌های ممکن را مطرح کرده است. استاد مطهری انسان را مختار و آزاد می‌شناسد و استفاده از عقل و فکر را برای اختیار ضروری می‌شمارد وی معتقد است که علم الهی به افعال انسان تعلق می‌گیرد و این تعلق گرفتن منافاتی با اختیار انسان ندارد چون خداوند می‌داند که انسان با اختیارش چه فعلی راانجام می‌دهد، مشیت خداوند قابل انکار نیست و لایب نیتس این تعارض را که خداوند از قبل از تمام افعال انسان با خبر است را با خاصیت امکانی بودن موجودات حل می‌کند. مسأله‌ی اختیار با اعتقاد به موجبیت علی و روابط علی و معلولی در بین پدیده‌ها مرتبط است.

هگل و مطهری دو متفکر متعلق به دو سنت فکری، با تفاوتهای بسیار از نظرِ ویژگیهای تاریخی و فرهنگی هستند. هگل یکی از مهمترین متفکران اروپایی قرن هجدهم و نوزدهم است که منشأ بزرگترین جریانهای فلسفی از آن زمان تاکنون بوده است. مطهری متفکر معاصر اسلامی است که بر مبانی حکمت صدرایی تکیه دارد و در عین حال به اقتضای زمان، به مباحث فلسفی غرب وارد شده است. یکی از موضوعاتی که مطهری به تفصیل بدان پرداخته،"فلسفه تاریخ" است. مطهری در ابتدا از طریق متون مارکسیستی با موضوع تاریخ و فلسفه تاریخ آشنا شده و به تدریج به هگل نزدیک شده است. در این پژوهش مبانی اندیشه های هگل در باره تاریخ بررسی شده و پس از طرح اندیشه های مطهری در باره تاریخ، نحوهتقریر و شرح و انتقاد وی از اندیشه های هگل در باره ی تاریخ، مورد بحث قرار گرفته است. به نظر می رسد که اندیشه های مطهری در باره ی فلسفه تاریخ،در جهت گیری کلی بسیار تحت تأثیر هگل است، ولی در مقام تقریر و به خصوص انتقاد از فلسفه تاریخ هگل، ایرادهایی بر وی وارد است. اسباب پیدایش این ایرادها شاید عدم دسترسی مستقیم مطهری به آثارو منابع اصلی هگل، باشد. همین امر باعث شده که برخی از انتقادهای وی بر هگل وارد نباشد. اما قدرت تفکر فلسفی مطهری و احاطه کم نظیر وی بر مبانی فلسفه اسلامی باعث پیدایش صورتی از فلسفه تاریخ به وسیله وی شده که با تعالیم اسلامی تناسب دارد. مقصود اصلی از مطالعه تطبیقی میان هگل و مطهری، مقایسه نظر دو متفکر از دو حوزه فلسفی متفاوت است .

یکی از مسائلی که همواره زمینه‌ساز مباحث بسیاری در حوزه دین شده مساله رابطه بین ایمان و عمل است. در این پژوهش به بررسی و آسیب‌شناسی رابطه ایمان و عمل از منظر مطهری و کانت پرداخته شده است. کانت با پس‌زدن معرفت درپی گشودن راهی برای ایمان است و ایمان را همان عمل به دستور اخلاقی خویش می‌داند. مطهری در آثار خویش عباراتی دارد که در ضمن آنها علاوه بر ترسیم رابطه بین ایمان و عمل به آسیب‌شناسی رابطه بین ایمان و عمل از منظر ایمانوئل کانت پرداخته است. مبنای بررسی و آسیب‌شناسی در اینجا تعریفی از دین است که دین را مجموعه‌ای از عقاید، اخلاق و احکام می‌داند. براین اساس نظرات کانت را در سه حوزه فعل عقلانی، اخلاقی و عبادی بررسی شده است. ازجمله آسیب‌هایی که مطهری در این سه حوزه به نظرات کانت وارد کرده است از این قرار است: آسیب اشکال انگیزش برای عمل، تقلیل مفاهیم دینی به دریافت‌های عقلانی، عدم توجه به حسن فعلی و فاعلی، بشری انگاشتن قوانین الهی و ... . از نظر این پژوهش شیوه صحیح رابطه ایمان و عمل در میان آیات قرآن و احادیث معصومین قابل دسترسی است که در قالب نظریه ایمان دینی به آن پرداخته شده است. ایمان مورد نظر این پژوهش متشکل از معرفت، اعتقاد قلبی و عمل جوارحی است و قابل افزایش و کاهش است. تکیه اصلی در این نظریه بر ذو مراتب‌بودن عنصر معرفت و عمل است. عنصر معرفت خود یک عمل عقلانی حساب می‌شود و ما با اعتقاد به خداوند، نبوت، جاودانگی روح و معاد دارای شناخت مضاعف در نسبت با عمل روبه‌رو می‌شویم و این معرفت و باور در اعمال و رفتارهای اخلاقی و عبادی ما تاثیر گذاشته و انگیزه ما را برای عمل مضاعف کرده و مطابق با آنچه ایمان داریم عمل خواهیم کرد.

هدف ما در این مقاله آن است که با نگاه تطبیقی به جایگاه عقل، حدود و ثغور آن در شناخت تجربی و ارزش آن از منظر کانت و شهید مطهری را مورد بررسی قرار داده و به را‌ه‌کارهای آنان جهت حل مشکل معرفت تجربی و مقایسه و بررسی تطبیقی میان آنها بپردازیم. کانت برای عقل معانی‌ای ذکر کرده و عقل به معنای فاهمه را دارای اعتبار معرفتی می‌داند. وی قضاوت عقل را درحوزة متافیزیک، غیرمعتبر و در حوزة فیزیک با توجه به زمانمند و مکانمند بودن، معتبر می‌داند. کانت برای حل مشکل شناخت تجربی، احکام تألیفی پیشین مطرح کرده و برای کلیت و عینیت آن از مقولات محض فاهمه استفاده می‌کند و همچنین شناخت صحیح مفهوم عقل و عملکرد آن را در تشخیص شناخت تجربی درست دخیل می‌داند. اما شهید مطهری نقش عقل را در معرفت تجربی از راه مبدئیت احکام بدیهی عقلی برای شناخت تجربي دانسته و با استفاده از معقولات ثانیه در معرفت تجربی به حل مشکل شناخت تجربی می‌پردازد. ایشان نقش عقل در معرفت تجربی را در دو حوزة تصورات و تصدیقات ترسیم می‌کند. در باب تصورات، ادراکات تجربی و حسی مقدم و زمینه ساز برای تصورات عقلی بوده و در حوزة تصدیقات، اصالت با عقل بوده و تصدیقات عقلی مقدم بر تصدیقات تجربی است و بدون عقل هیچگونه حکم و تصدیقی حتی تصدیق تجربی حاصل نخواهد شد.