جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم زمان علیرغم اینکه مفهومی ساده و روشن به نظر می رسد در عرصۀ تأملات عقلانی از مقولاتی پیچیده و نزاع بر انگیز بوده است. آیا تنها با حضور آدمی است که زمان مطرح می گردد و در نتیجه زمان تنها در ذهن آدمی وجود دارد ؟ به فرض وجود زمان در جهان خارج آیا وجودی جدا از دیگر موجودات دارد و یا از اوصاف آنهاست؟ در همان فرض آیا زمان به بعضی از مراتب هستی مربوط می شود یا همه آنها را در بر می گیرد؟ پرسش‌هایی از این دست در نظریه پردازی فیلسوفان و متکلمان و عارفان پاسخ های گوناگونی یافته است. "زمان " دردیدگاه برجسته ترین عارف مسلمان؛ محیی الدین ابن عربی، تصویری دیگر یافته است. وی بر اساس روش خاصی که در کشف حقیقت برگزیده است و با تکیه به برخی از پیش فرض های هستی شناسانه ،با سرلوحه قرار دادن برخی از آیات قرآن و سخنان نبوی بر این باور است که زمان یا دهر همان تجلیات بی پایان خداوند در قالب اسماء الاهی است که لحظه به لحظه به صورت سلسله مراتبی در تمامی مراتب هستی می گسترد. هدف اصلی مقالۀ حاضر ارایه "روایتی توصیفی- تحلیلی" از دیدگاه ابن عربی است که بر محور آنچه که در کتاب الفتوحات المکیة آورده تنظیم گردیده است.

محیی­ الدین بن عربی با نگاه رمزی و استعاری خود به عناصر طبیعی و هندسی، زمینه­ساز ظهور استعاره­ های وحدت­ وجودی در ادب فارسی شد. استعاره­ های دوگانة او که غالباً به ظهور کثرت از وحدت اشاره دارد، پس از وی به آثار شاعران و ادیبان عارف فارسی­ زبان راه یافت. نقطه و دایره یکی از این استعاره­ های دوگانه است که به تقابل و عینیت توأمان حق و خلق اشاره دارد. به این استعاره در آثار ابن­ عربی از وجوه گوناگون پرداخته می­شود و ویژگی­ های متفاوتی از رابطة نقطة وحدت با دایرة کثرت تبیین می­گردد. گاه از ارتباط نقطة احدیت با نقاط محیط دایرة ممکنات از طریق شعاع­ های اسماء الهی سخن می­رود، زمانی به حلقوی­ بودن ساختار دایره و یکسان­ بودن ابتدا و انتهای آن در معنی قوس نزول و صعود اشاره می­شود و گاهی ضمن کاربرد استعارة نقطة آتش­گردان، تجدد امثال تبیین می­گردد. این نوع نگاه، پس از ابن­ عربی درآثار ادیبان عارفی نظیر حمویه، عراقی، نسفی، شبستری، مغربی، نعمت­الله ولی، داعی شیرازی و نیز شارحان فصوص الحکم گاه به همان شکل مستعمل و گاه همراه با وجوه شباهت جدید به­ کار رفته است. روش تحقیق، کتابخانه­ ای و برمبنای آثار شاعران و نویسندگان یادشده بوده است.