جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان امکان و وجوب را نخستین بار ابن سینا تقریر کرده و آن را برهان صدیقین نامیده است. توماس آکویناس نیز تحت تأثیر حکمای اسلامی تقریری از این برهان ارائه داده و آن را سومین راه خداشناسی خود قرار داده است. ملاصدرا پس از تقریر برهان امکان سینوی و وارد کردن انتقاداتی برآن، با تکیه بر مبانی اصیل حکمت متعالیه، تقریری تازه از برهان صدیقین طرح ریزی کرده و آن را طریقة انبیاء، عرفا و حکمای الهی دانسته است. نوشتارحاضر، ضمن ارائه تحلیلی از این سه تقریر و بررسی وجوه اشتراک و امتیاز آنها نشان می دهد که اولاً؛ هیچ کدام از این تقریرات، عاری از خطا نیستند. ثانیاً؛ برهان ابن سینا شریف تر از برهان توماس و برهان ملاصدرا نیز شریف تر از هردوی آنهاست. استدلال از ذات بر ذات و صفات، تبیین و توجیه نظام مند علیت و اثبات ارتباطی یکپارچه میان خدا با عالم برمبنای امکان فقری، اصالت و تشکیک عینی وجود و عدم نیاز به ابطال دور و تسلسل از مهم ترین وجوه امتیاز و تفوق برهان صدیقین صدرایی به شمار می روند.

در کتاب گفتگویی درباره دین طبیعی، هیوم بر مبنای مشاهده شر در عالم تلاش می‌کند نشان دهد وجود شر خللی ترمیم‌ناپذیر در استدلال‌های طبیعی به سود خداوند ایجاد می‌کند. موضوع این نوشته این اعتراض عمده هیوم است. در این مقاله، مشخصاً می‌خواهیم بررسی کنیم که خداباوری، که در پاسخ به مسئله شر از ایده خداباوری شکاکانه دفاع می‌کند، آیا هنوز می‌تواند دم از برهان غایت‌شناسانه (یا نظم) به سود خدا بزند. بر اساس اعتراض عمده هیوم، پاسخ به پرسش فوق منفی است؛ یک خداباور شکاک نمی‌تواند از برهان غایت‌شناسانه به سود خدا بهره برد. مسئله این است که پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه کاملاً شبیه است به پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر. اگر پاسخ خداباور شکاک به مسئلۀ شر پذیرفتنی باشد، پس لابد پاسخ خداناباور به برهان غایت‌شناسانه هم پذیرفتنی است. استدلال می‌کنیم که لااقل در بادی امر به نظر می‌رسد که اعتراض هیوم را می‌توان به صورت ادعای دو نوع تقارن میان نظم و شر بیان کرد. تقارن اول را «دلایل ناپیدای نظم» نامیده‌ایم و تقارن دوم را «جهل به دلایل خداوند». استدلال می‌کنیم که اگرچه تقارن اول برقرار نیست، تقارن دوم می‌تواند نتیجه استدلال غایت‌شناسانه را تا حد قابل ملاحظه‌ای تضعیف کند، با این همه ممکن است خداباور از نتیجۀ تضعیف‌شده‌ هم چندان ناخرسند نباشد.

پیدایش و منشاء منطق جدید را مستقیما به تحولاتی که در مباحث معرفت شناسی فلسفه غرب در دوره ظهور کانت و پس از آن ، پدید آمده مرتبط می دانند. واقعیت این است که منطق جدید پیش فرض فلسفی دارد و متاثر از یک نگاه فلسفی به مقوله انسان ، تفکر و زبان است. اگر فلسفه اسلامی را قابل تقریر در منطق جدید بدانیم آنگاه باید بپذیریم، هر برهان و نتیجه ای در فلسفه اسلامی که در منطق جدید ناسازگار تشخیص داده شود؛ آن نتیجه کاذب و آن برهان باطل است اما این پذیرش فرع بر پذیرش مبانی فلسفی منطق جدید است در حالی که ممکن است این مبانی با مبانی ای که در براهین فلسفه اسلامی اتخاذ شده در تعارض باشند. در این رساله نشان داده خواهد شد مبانی فلسفی منطق جدید با مبانی فلسفی ابن سینا تنها در بعضی موارد مطابق و هم خوان است؛ با در نظر داشتن این نکته که در موارد تعارض با استفاده از نظامات اصل موضوعی و یا منطق های بدیلی که در برابر منطق کلاسیک ارائه شده از جمله منطق آزاد، هنوز این امکان وجود دارد که بتوانیم براهین سینوی را به زبان منطق جدید تقریر نماییم.

یکی از مهم‌ترین براهین در اثبات وجود خدا نزد طبیعیون و خداباوران، «برهان نظم» است که تاکنون تقریرهای مختلفی از آن ارائه شده است. برخی از این براهین بر مبنای حساب احتمالات است که با نقدهای جدّی هم از سوی متکلمان و اندیشمندان مسلمان و هم از سوی طرفداران «نظریه تکامل تصادفی» داروین یا به اصطلاح امروزه نظریه فرگشت، روبه‎رو بوده است. مقاله حاضر با بهره‎مندی از حساب احتمالات و طراحی فرمول ریاضی، ضمن پاسخگویی به انتقادات مطرح شده، به نقد نظریه تکامل تصادفی و نظم اتفاقی هستی در بستر زمان می‎پردازد. بر این اساس، معلوم می­گردد که مجموع اتفاقاتی که در طول زمان تدریجاً منجر به یک نتیجه خاص و سیستم منظم شود، در هر بازۀ زمانی قابل رخ دادن نیست و برای شکل‎گیری نظم پیچیده موجود در جانوران در اثر فرایندهای تصادفی مانند جهش­های ژنتیکی غیر هدفمند، بودجه زمانی کافی وجود ندارد. بدین ترتیب امکان ایجاد تصادفی نظام فعلی جهان، محال و وجود یک عامل هوشمند برای آن ضروری خواهد بود.

کثیری از خداباوران غربی، برهان نظم را بر اثبات وجود خدا کارامد می­دانند، اما اکثر فلاسفه و متکلمان اسلامی، در اثبات وجود باری‌تعالی از آن بهره نگرفته و رسالت آن را تنها اثبات برخی صفات خداوند ذکر کرده­اند. این نوشتار، به کنکاش درباره برخى مناقشات درباره رسالت برهان نظم پرداخته است و سعی دارد به این سؤال­ها پاسخ گوید که آیا برهان نظم عهده‏دار اثبات وجود خداوند است یا عهده‌دار اثبات برخى صفات خداوند؟ یا اینکه تنها دلیلى اقناعى است که سهم عمده در تعمیق ایمان مؤمنان دارد؟ در حوزه اثبات وجود خدا آیا این برهان یقین‏آور است؟ میزان کارایى برهان در حوزه اثبات برخى صفات چگونه است؟ یافته‌های پژوهش نشان می­دهد که گرچه متفکران اسلامی، غالباً از طریق این استدلال، برخی صفات خدا را اثبات می‌نمایند و حتی برخی از منتقدان غربی آن، چنین کارایی را نیز بر نمی­تابند، تقریرهای استقرایی این استدلال، کارایی اثبات وجود خداوند را دارا هستند و گرچه مفید یقین منطقى نیستند، مى‏توانند یقین موضوعى را به ارمغان ‏آورند.

برهان صدیقین عنوان برهانی است که در آن بدون توجه به موجود خاصی از موجودات نظام هستی، ذات واجب‌الوجود اثبات می‌شود. نخستین بار این عنوان را ابن‌سینا تقریر جدیدِ برهانی که پیش‌تر فارابی اقامه کرده بود، برگزید. این برهان بهترین و موجزترین برهان فلسفی و عقلی اقامه‌شده برای اثبات ذات خدا است. در این برهان از خود «وجود» به «واجب‌الوجود» اقامه استدلال می‌شود، به گونه‌ای که هیچ ‌یک از افعال الاهی، همانند حرکت و حدوث، حد وسط قرار نمی‌گیرد. ملاصدرا با توجه به اشکالاتی که در برهان صدیقین ابن‌سینا هست، این برهان را به صورت دیگری اقامه کرد. پس از آن سبزواری، به دلیل مقدمات بسیار که در برهان و استدلال ملاصدرا بیان شده بود، کوشید برهان صدیقین را به صورت دیگری بیان کند. وی سه تقریر از برهان صدیقین مطرح کرده که تمامیت برخی از آنها به ابطال دور و تسلسل است و برخی دیگر از آنها نسبت به برهان ملاصدرا کوتاه‌تر است و از مقدمات کمتری در آن استفاده شده است. نگارنده پس از بیان تقریرهای متفاوت سبزواری می‌کوشد آنها را تحلیل و بررسی کند.

برهان صدیقین یکی از براهین مهم در اثبات وجود خدا است. تقریرهای مختلفی از این برهان از زمان فارابی و ابن‌سینا تا به امروز صورت گرفته است. ملاهادی سبزواری یکی از شارحان تفکر صدرایی و بعضاً در زمره منتقدان آن است که می‌کوشد با پیش‌نهادن چهار تقریر از برهان صدیقین راه جدیدی در مباحث الاهیات بالمعنی الاخص بگشاید. هدف این مقاله بازخوانی این تقریرات است تا روشن کند که راه پیموده‌شده سبزواری تا چه حد مقرون به توفیق بوده است. از طرفی فیلسوفان معاصر، مانند عبدالله جوادی آملی و محمدتقی مصباح یزدی به هنگام نقل این براهین، آن را نقد نیز کرده‌‌اند. در این مقاله می‌کوشیم با اتکا به روش تحلیلی‌توصیفی، این نقدها را تبیین و تحلیل کنیم. نتیجه پژوهش این است که سبزواری فقط در دو تقریر با اتکا به اصالت وجود و صرف‌الوجود در راستای صدیقین قدم نهاده که آن دو تقریر هم خالی از اشکال نیست. یعنی هر دو مبنا از مسائل نظری و نیازمند اثبات است و استفاده از مبانی نظری و تشکیک‌پذیر از اتقان و استحکام برهان می‌کاهد.

برهان آنسلم یکی از بحث‌انگیزترین براهین وجودی و خاستگاه سایر براهین وجودی است. از نظر گراهام اُپی، این برهان، می‌تواند در گروه براهین وجهی، ماینونگی و یا مفهومی قرار گیرد. وی معتقد است که یکی از منابع تفکر آنسلم، در ارائه برهان وجودی، برهان وجودی وجهی ابن‌سینا است. در این پژوهش برآنیم تا به این پرسش-هاپاسخ دهیم: آیا می‌توان برهان صدیقین سینوی را گونه‌ای برهان وجودی دانست؟ و آیا برهان آنسلم، یک استدلال با دو تفسیر متفاوت می‌باشد، یا وی در پی طراحی دو استدلال جداگانه بوده است؟ هدف از این پژوهش، آن است که با روش توصیفی- تحلیلی به مقایسه برهان آنسلم با برهان صدیقین ابن‌سیناست. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که از منظر اُپی، آنسلم در رساله پروسلوگیون، تنها یک برهان بر وجود خدا بنا نهاده است. این برهان، اگرچه در پیشینی بودن، الهام از کتاب مقدس و طی طریق از خدا به خدا به برهان صدیقین شباهت دارد، اما تفاوت ماهوی بین دو استدلال به حدی است که می‌توان، از این مشابهت‌ها صرف‌نظر نمود. برهان وجودی از «نفس مفهوم وجود» آغاز می‌کند، در حالی که برهان سینوی براساس «نفس حقیقت وجود» پی‌ریزی می‌شود و این امر سر آغاز تفاوتهای مهمی بین این دو استدلال است.