جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ وجود خداوند از دیرباز، جزو سرفصل‌های مهم کاوش‌های فلسفی بوده ‌است. معمولاً متکلمان مسلمان، وجود خدا را بدیهی می‌دانسته‌اند؛ اما از نظر بسیاری از فلاسفۀ خداباور، وجود خدا بدیهی نیست و نیاز به اثبات دارد. از نظر برخی از فلاسفۀ خداباور مانند ابن‌سینا و ملاصدرا ضمن اذعان به بداهت وجود خدا، به دفاع از براهین اثبات وجود خدا پرداخته و آن را مایۀ تنبّه و توجه بیشتر به این امر بدیهی دانسته‌اند. در عصر حاضر بسیاری از متفکران، بیشتر براهین اثبات وجود خداوند را معیوب و ناقص می‌شمرند و فاقد پشتوانۀ منطقی لازم می‌دانند. استاد عشاقی با توجه به این دیدگاه، یکی از دلایل چنین ادعایی را فاقد بداهت‌بودنِ «مقدماتِ منطقی و فلسفی متعدد براهین اثبات وجود خداوند» بیان می‌کند و معتقد است این مقدمات نیاز به اثبات دارد. به همین دلیل ایشان به اقامه و گسترش براهینی در اثبات وجود خداوند پرداخته که دارای مقدمات بدیهی و بی‌نیاز از اثبات فلسفی هستند و لذا پذیرش آنها به صرف تصوّر صحیح مقدمات،‌ ممکن خواهد بود. در این نشست ایشان ضمن انجام تقسیم‌بندی اولیه از براهین اقامه‌شده، نمونه‌هایی از آنها را تشریح و تبیین می‌کند.

در این میزگرد دکتر سبحانی، دکتر طالقانی و دکتر برنجکار حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوع ارائه شده در جلسه اختصاصی از سوی ایشان و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده حضار در میزگرد می‌پردازند. در ابتدا، دکتر سبحانی توضیحی در مورد نظام معرفتی محدث متکلمان ارائه می‌دهد. در این نظام معرفتی از معرفت عقلی شروع می‌شود، سپس شناخت اجمالی موهوبی فطری خداوند است و بعد معارف تفصیلی از طریق وحی بدست می‌آید. دکتر سبحانی در جلسه خود فرموده بودند که از نظر محدث متکلمان باید به همان استدلال‌هایی که در منابع روایی از ائمه نقل شده است اکتفا کنیم و استدلال جدیدی نسازیم؛ همین مطلب مورد سوال یکی از حضار قرار می‌گیرد: شاید آن استدلال‌ها متناسب با همان زمان و مخاطب بوده و اگر امروز از امام معصوم سوال شود استدلال دیگری مطرح کنند. دکتر سبحانی در جواب می‌فرمایند این دیدگاه شخصی من نیست بلکه صرفا دیدگاه محدث متکلمان را نقل کردم و اگر بخواهیم از آنها دفاع کنیم باید گفت که ادله مأخوذ از روایات با عقل و فطرت سازگاری بیشتری دارند و تأثیر بیشتری دارند؛ البته در مقام بحث با گروه‌های مختلف باید از ادبیات و مفاهیم خود آنها استفاده کنیم. در ادامه دکتر سبحانی در پاسخ به سوال یکی دیگر از حضار می‌فرماید در خداشناسی هیچ نیازی به فلسفه‌های گوناگون نداریم، فقط گاهی برای رفع موانع و پاسخ به شبهات باید با تسلط بر فلسفۀ خصم پاسخ او داده شود. در ادامه چند پرسش دیگر مطرح می‌شود که دکتر برنجکار و دکتر سبحانی در مقام پاسخ تأکید می‌کنند مراد ما حصر منابع معرفت در روایات و کنار گذاشتن عقل نیست، بلکه عقل از ابتدا تا انتها نقش دارد؛ ولی نباید عقل‌گرایی را به درجه‌ای برسانیم که تمام نظام معرفتی خود را براساس استدلال و فلسفه بسازیم و هر آیه و روایتی که مخالف آن بود را تأویل کنیم.

اثبات و شناخت خداوند به عنوان یگانه منبعی هستی بخش که جهان و تمامی‌پدیده‌های آن از رحمت بی منتهای او پدید آمده و وجود پیدا کرده است، راه‌های مختلفی دارد. از جمله راه‌هایی که ما را به‌این هدف می‌رساند، راه تحقیق و مشاهده در مظاهر جهانی است که ما در آن زندگی می‌کنیم. با توجه به راه‌های خداشناسی، براهین و ادله اثبات وجود خدا و صفات او تعالی نیز ارایه شده است. از جمله‌این براهین یکی برهان نظم است که برگرفته از مطالعه و تحقیق در اشیاء و پدیده‌های منظم وسازگار، عالم هستی است.برهان نظم یکی از راه‌های عام فهم و عامه پسند اثبات وجود خداوند و اوصاف کمالیه او همچون علم و حکمت و قدرت است. آنچه مهم است این است که هرچه زمان مگذرد و هرچه علم پیشرفت می‌کند و هرچه دستاوردهای علمی‌پیچیدگی های عالم و پدیده‌های آنرا کشف می‌کند، ضرورت و اهمیت این برهان به عنوان ساده‌ترین راه و هموارترین راه خداشناسی جایگاه خود را بیش از گذشته نشان می‌دهد. از طرف دیگر توجه خاصی را که قرآن کریم به تجربه و مطالعه دقیق پدیده‌های طبیعی و تجربی نموده می‌تواند اهمیت این برهان را برای ما روشن و واضح بسازد. بنا بر اهمیتی که‌این برهان در حوزه خداشناسی دارد، این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی دنبال آن است که جایگاه برهان نظم را به عنوان یکی از بهترین براهین اثبات وجود خداوند و قدرت و حکمت و علم بی پایان او، تبیین کند و نیز به نقد و بررسی یکی از مهم‌ترین اشکالاتی که به‌این برهان صورت گرفته(اشکال دیوید هیوم فیلسوف تجربه‌گرای انگلیسی) بپردازد.

بر اساس نظریه امر بین الامرین، انسان نه کاملا مجبور است و نه کاملا آزاد، بلکه در میان این دو قرار قرار دارد. از سوی دیگر از برهان فسخ عزائم که بر گرفته از سخنان امام علی ع است، فهمیده می‌شود که خداوند مانع انجام برخی از افعال انسان مختار می‌شود. در این صورت انسان در عین داشتن اختیار مجبور است و این گزینه، تناقض‌نماست. به لحاظ اهمیت برهان فسخ عزائم و شناسایی عقیده شیعه در جبر و اختیار تبیین رابطه مذکور، ضروری است. این تحقیق بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی به توضیح رابطه دو اعتقاد ماخوذ از منابع شیعی(امر بین الامرین و برهان فسخ عزائم) از طریق رابطه‌ طولی اراده الهی و اراده انسان، علت تامه بودن و ناقصه بودن این دو اراده را تبیین کند و با بیان اینکه گاهی به دلیل مصلحت جامعه است که تصمیم انسان شکسته‌ می‌شود به حل این تناقض ظاهری بپردازد.

در این میزگرد دکتر فنایی اشکوری، دکتر طالقانی، دکتر محمدجعفر رضایی و دکتر توکلی بینا حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوعی که در جلسه اختصاصی خود ارائه کرده‌اند و پاسخ به پرسش‌هایی که حضار در میزگرد مطرح کرده‌اند می‌پردازند. یکی از حضار با توجه به شخصی بودن و غیرقابل انتقال بودن شهود و تجربه عرفانی این سوال را مطرح می‌کند که چطور می‌توان از این راه استدلالی بر وجود خدا اقامه کرد. دکتر فنایی پاسخ می‌دهد که لازم نیست تک‌تک انسان‌ها این شهود را تجربه کنند تا به وجود خدا علم پیدا کنند، بلکه وجود گزارش‌های متعدد و قابل اطمینان از اشخاص مختلف، خود می‌تواند دلیلی بر وجود خدا باشد. دکتر طالقانی هم به بیانی دیگر پاسخ دکتر فنایی را تایید می‌کند. در ادامه مطالبی در مورد خطاپذیری یا خطاناپذیری براهین اثبات وجود خدا و تجارب عرفانی از سوی دکتر طالقانی و دکتر فنایی ارائه می‌شود. این بخش را می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که هیچ استدلالی وجود ندارد که محال باشد در آینده مورد مناقشه قرار نگیرد، اما ما باید براساس تجربۀ دینی و استدلالی که آن را به نحو موجّهی صحیح می‌دانیم عمل کنیم. در آخر، بحث مختصری بین دکتر رضایی و دکتر توکلی‌بینا در مورد حدوث زمانی عالم و برهان حدوث شکل می‌گیرد.

«برهان صدیقین»، برهانی است که در آن بدون نیاز به واسطه، ذات واجب الوجود اثبات میشود. این عنوان را نخستین بار ابن سینا برای تقریر جدیدِ برهانی که پیشتر فارابی اقامه کرده بود، برگزید. برهان صدیقین بهترین و موجزترین برهان فلسفی و عقلی برای اثبات وجود خداست. در این برهان از خود «وجود» به «واجب الوجود» استدلال میشود، بگونه یی که هیچیک از افعال الهی از قبیل حرکت، حدوث و ... حد وسط قرار نمیگیرند. حائری یزدی براساس تبیین معنای «امکان» در فلسفه» مشاء و حکمت متعالیه، برای رفع اشکالات مطرح شده درباره این برهان تلاش نموده و با توجه به تحلیل دقیق معنای امکان، معتقد است از طریق آن میتوان واجب الوجود را اثبات کرد؛ بهمین دلیل تمسک به محال بودن دور و تسلسل ضرورتی ندارد. مقاله» حاضر با روش تحلیلی تطبیقی و با توجه به معیارهای معتبر نزد ملاصدرا در صدق برهان صدیقین، به تحلیل و بررسی تقریر حائری یزدی پرداخته و نشان داده که دیدگاه او خالی از اشکال نیست.

برهان نظم، از قدیمی‌ترین براهینی است که برای اثبات وجود خدا اقامه شده است و سابقۀ آن در زمان فیلسوفان رواقی بر می‌گردد. از برهان نظم تقریرات مختلفی ارائه شده است. ویلیام پیلی، نظام جهان را به ساعت مچی تشبیه کرده و هیوم گفته است، این دستگاهی عظیم جهانی که حیرت انگیز طراحی شده است، این تنظیم و طرح معلول ها نشان از ناظم و طراح است وانگهی آن چه ما در اطراف خود می‌بینیم، هیچ طرح انسانی، بدون طراح نیست اعم از خانه و وسایل... . در قرآن کریم، دهها آیه را می‌توان یافت که از آن برای نظم جهان و طبیعت سخن گفته شده است. برهان نظم، نشان واضحی از وجود خالق متعال است ولی با آن هم، کسانی پیدا شدند، دلالت نظم را بر وجود خداوند، نقد کردند. هیوم گفته است، اولا جهان منحصر به فرد است و ثانیا تشبیه آن به مصنوعات انسانی که دارای صانع است، بر اساس تمثیل است و تمثیل نمی‌تواند ثابت کند که این نظم و تدبیر، طراح و مدبری دارد. از طرفی برفرض قبول وجود خالق، شرور و آفات، حکمت و عدالت و قدرت مطلقه ی خدا را زیر سئوال می‌برد. سوئین برن از جمله فیلسوفانی است که از اشکالات هیوم جواب داده است.

یکی از راههای عقلی که برای اثبات وجود حق تعالی استفاده می‌شود و در آن مخلوقات واسطه اثبات قرار نمی‌گیرند برهان صدیقین است. اصطلاح برهان صدیقین را نخستین بار ابن‌سینا به کار برده است. پس از او دیگر فلاسفه مسلمان، تلاش کردند تا با تقریرهای دیگری از برهان به اثبات واجب بپردازند. در این مقاله ابتدا پیشینه و نیز جایگاه برهان در میان سایر براهین خداشناسی بررسی شده است، سپس تقریرهای برهان از دیدگاه ابن‌سینا و پیروان حکمت متعالیه بررسی شده است. برهان ابن‌سینا با استفاده از امکان ماهوی و محال بودن دور و تسلسل شکل گرفته است. ملاصدرا با طرح مسئله اصالت وجود و امکان فقری، برهان را از مدار امکان ماهوی به امکان فقری منتقل کرد. بعد از او مرحوم سبزواری و علامه طباطبایی سعی کردند از مقدمات برهان بکاهند و هدف آن را روشن‌تر توضیح دهند. برهان علامه طباطبایی در حاشیۀ بر اسفار بدون کمک از پیش‌فرض فلسفی تقریر شده است.

مطالعه در موضوعات مختلف به صورت تطبیقی و مقایسه میان مذاهب مختلف اسلامی به خصوص دانشمندان معاصر آنها و برجسته سازی نقاط مشترک و کم اهمیت جلوه دادن اختلافات در حد اختلفات فتوایی دو مجتهد می‌تواند موجبات تقریب و نزدیکی آنها را فراهم نماید. یکی از موضوعات مهم و قابل توجه میان مذاهب مختلف اسلامی موضوع توحید و اثبات ذات و یگانگی خداوند می‌باشد. یکی از براهین اثبات ذات و ربوبیت و خالقیت الهی برهان تمانع است که برخاسته از آیات قرانی (انبیاء: 22، مومنون: 91، زمر: 29) است البته آیه 22 سوره انبیاء خود به تنهایی استدلال تام و کامل است برای فهم کامل استدلال باید برهان و قیاس به خصوص قیاس استثنایی و شرایط انتاج آن دانسته شود علامه طباطبایی شیعی و دکتر وهبه زحیلی حنفی دو تن از مفسران معاصرند که استدلال آیه 22 سوره انبیاء را بر توحید تقریر و بیان داشتهاند علامه طباطبایی معتقد است این ایه بر توحید ربوبی و عبادی استدلال می‌نماید اما از تقریرات و توضیحات زحیلی استدلال بر یگانگی ذات الهی و اثبات واجب الوجود فهمیده می‌شود.