جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه ی « یا لیت و مشتقات آن » در لغت بمعنای آرزو کردن است و دلالت بر تمنی و خواستن می کند. تمنی و درخواست چیزهایی را که بدست آوردن آنها هم اکنون ، ناممکن و غیر دست یافتنی است. آرزوی چیزهایی را که نداشته و هم اکنون می خواهد داشته باشد(مانند بهره برداری صحیح از فرصتها و سرمایه عمر ،...) و بر عکس تمنی چیـزهایی را که داشته و هم اکـنون می خواهد نداشـته باشد.( مانند شرک و نفاق )آیات قرآن در شناسایی این وجوه تمنی ، علل و عوامل آنها ، پیامهای ارزشی به انسان می دهد به این معنا که اگر وجه تمنی ، مثبت است ، انسان در زندگیش آن را اجرا کند و از فرصتها به نحو احسن استفاده کند. و اگر وجه تمنی ، منفی و واهی است ، بشر در زندگیش از آن پرهیز کند . این وجوه مذکور در آیات ، دستاوردی برای بشریت است که از نعمت حیات بهره مندند، تا زندگی خود را بر اساس آن سامان دهد و نیز برای انسانهای پند ناپذیر ، اتمام حجت پروردگار است که مبادا آنها هم به همان تمنیات خیالی و واهی گرفتار شوند.در این تحقیق به بررسی چهارده مورد از آیات تمنی پرداخته شده است که به دو بخش تقسیم می شود یکی در قلمرو دنیا و دیگری در قلمرو آخرت است. مـنظور از « قلمرو دنیوی » آنسـت که گویندگان ، « ای کاش » را در دنیا بر زبانـشان جاری می نمایند. و منظور از« قلمرو اخروی » آنست که گویندگان ، « ای کاش » را پس از مرگ و در آخرت و قیامت ، بر زبانشان جاری می کنند. آیات مذکور در قلمرو دنیا و آخرت تنها یک موردش جنبه ی اثباتی دارد( که در دنیا مربوط به حیاء و عظمت روحی حضرت مریم (س) ودر آخرت «برزخ» مربوط به تلاش و استقامت حبیب نجار « مومن آل یس » در هدایت اهل غفلت می باشد ) و بقیه موارد ،جنبه های منفی و سلبی در قلمرو دنیا و آخرت دارد ( مانند شرک و غرور ، نفاق ، آرزوی جدائی از شیطان ، عدم تکذیب آیات الهی ،.....) در هر صورت دستاورد بسیار مهم از آیات ذکرشده، آن است که انسان پیش از فرارسیدن مرگ و حساب و کتاب برزخ و مشاهده عذاب الهی از درسهای آن استفاده و برای زندگی جاودانه خود تدارک کند. بنابراین شناخت این وجوه تمنی در آیات قرآنی به انسان ،این امکان را می دهد که پیش از ، از دست رفتن فرصت ها و پشیمانی ، از فرصت ها استفاده و از درسهای آن بهره گیرد و زندگی خود را براساس کمالات انسانی و رضای پروردگار تنظیم نماید و سامان دهد تا به سعادت ابدی برسد .

قرآن کتابی است که نیاز به تدبر دارد و مسلماً صاحبان خرد، بیشترین سهم را در این بهره گیری دارند. لغت یونانی فیلوزوفیا در متون منطقی قدیمی که از یونانی به عربی ترجمه شده، به لفظ حکمت برگردانیده شده و عرب، لغت فلسفه را نیز مرادف حکمت به کار برده است حکمت، تاب معانی مختلفی را دارد که از جمله مصادیق آن، می توان به دانش، معرفت، نبوت، علم سودمند و ... اشاره کرد که در یک کلام، علم به حقیقت اشیاء مدنظر است. مفاهیمی وجود دارد که در آیات به همراه این کلمه ذکر شده اند، می توان از این راه شناخت جامع تری از واژة حکمت به دست آورد. کلماتی مانند خیر کثیر، شکر و افعالی مانند ایتاء، تعلیم و ... . کلمات جانشین به واژگانی اطلاق می شود که سبکی مشابه حکمت را داشته باشند، مانند عقل، ذی حجر، لبّ و فکر. واژه ای که دقیقاً متضاد حکمت می باشد، جهل است که شناخت جهالت، تأثیری شگرف در دستیابی به مقدمات حکمت دارد. برای رسیدن به حکمت از منابعی مانند کتب آسمانی، انبیا، اهل بیت (ع)و رعایت اصول اخلاقی باید استفاده نمود. حکیم باید شرایطی چون عدم پیروی از هوای نفس، ایمان و کسب اخلاص را مد نظر خود قرار دهد. آسیب هایی چون اکتفاء به حکمت نظری، طمع و پرخوری مانع وصول به حکمت می شوند که توجه به آن امری ضروری است.

در این نوشتار تلاش شده است تا شکل منطقی هر یک از براهین مربوط به اصول دین اسلام بررسی و تبیین گردد. انگیزه اصلی از پرداختن به چنین پژوهشی، اهمیت علم کلام و ارزشمندی بیان استدلالی گزاره‌های آن است. توضیح اینکه علم کلام عهده‌دار بحث در اموری است که نمی‌توان به‌راحتی آن‌ها را نادیده گرفت. به اعتقاد نگارنده این لزومِ توجه، نه‌تنها برای دین‌داران، بلکه برای سایر افراد قابل‌اثبات است. هرقدر گزاره‌هایی که در کلام مطرح می‌شود، متقن و محکم تر باشد مورد پذیرش بیشتری قرار می‌گیرد. پس یک متکلم وظیفه دارد در این جهت تلاش کند، آنچنانکه قرآن کریم می‌فرماید (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدا). یکی از بهترین راه‌های استحکام بخشی به مباحث کلامی، تبیین آن‌ها در قالب اشکال قیاس‌های منطقی است؛ قیاس‌هایی که هم از جهت صورت قطعی باشند و هم از جهت ماده. به این سبک قیاس‌ها در علم منطق، برهان گفته می‌شود؛ بنابراین تبیین این براهین به شکلی واضح و مختصر، اولاً به درک و تفهیم مباحث کلامی؛ و به تبع آن به تحقق رسالت علم کلام، کمک زیادی خواهد نمود. پژوهش پیش رو در چنین راستایی قدم بر می‌دارد.

التفات از زیباترین صنایع بلاغی درحوزه علم معانی است که انواع متعدد آن به فراوانی درقرآن کریم به کار رفته و باعث زیبایی و حلاوت کلام وحی گردیده است، اکثر علمای بلاغت آن را تحت عنوان خروج کلام از مقتضای ظاهر و انتقال از یکی از صیغه‌های تکلّم، خطاب و غیبت به دیگری تعریف کرده‌اند.‌ بر این اساس برای آن شش وجه برشمرده‌اند، به نظر می‌رسد این شگرد ادبی منحصر به انتقال از ضمیری به ضمیر دیگر نباشد و گونه‌های دیگری نیز برای آن می‌توان پیدا کرد، در این پژوهش ضمن ارائه تقسیم بندی جدیدی از التفات، به پیگیری اغراض و نکته‌های لطیف آن از منظر زیبایی‌شناسی، در تفاسیر مختلف شیعه و سنّی پرداخته‌ شده‌است. پس در فصل اوّل؛ کلیّات و مفاهیم و در فصل دوّم و سوّم؛ التفات در ساختارهای اسمی و فعلی، التفات در ادوات والتفات در ساختار نحوی و لغوی، با تحلیل معانی ثانویه‌ی هر مورد بیان شده‌است

پژوهش حاضر به مسئله «حق» و «حقانیت» در قرآن از سه منظر توجه شده است. از حیث معنا و کاربرد، مصداق و ملاک «حق»معانی حق هم شامل امور تکوینی و واقعی و هم امور ارزشی و اعتباری می‌باشد و کاربردهای آن نیز در مورد خداوند متعال، افعال‌ و وعده های الهی ، مطابقت با واقع ونیز امور حقوقی می‌باشد.از حیث مصداق خداوند متعال، قرآن کریم و دین اسلام در زمره مهم‌ترین مصادیق حقانیت قرار گرفته‌اند. از حیث ملاک نیز منشأ «حق» در دو موضوع قوانین و قضایای خبری مورد بررسی قرار گرفته است.از دیدگاه قرآن کریم منشأ حق درتعیین قوانین حقوقی تنها «خداوند متعال» است. به سه دلیل قرآنی، روایی و عقلی؛ از حیث قرآنی به این دلیل که خالق انسان بوده و نسبت به او دارای ولایت تکوینی و تشریعی می‌باشد. بر خلاف مکاتب غربی که ملاک را توافق اجتماعی و حقوق طبیعی میدانند. روایات فراوانی از پیشوایان معصوم علیهم‌السلام بر اتقان این امر می‌افزاید. براهین سلطه و ویژگی‌های قانونگذار نیز از جمله دلایل عقلانی میب‌اشند.ملاک حق در قضایا و گزارشهای خبری از نظرگاه فلاسفه اسلامی و قرآن کریم مطابقت با واقع و نفس الامر محسوب میشود.

جهان اسلام در طول تاریخ حیات خود شاهد نحله‌هاو مکتب‌های مختلفی در حوزه‌های کلامی یا فقهی بوده است. این فرقه‌های فکری اما، اگرچه به خاطر زاویه گرفتن از مکتب اهل بیت و امامان معصوم"×" تولد یافته و لطماتی را نیز به حوزه باورهای فکری مردم زمان خود وارد ساخته بودند و بعضی از این نحله‌ها تا عصر حاضر نیز به حیات خود ادامه داده‌اند ولی دفاع فکری و نظری از موضع «حق» در آغاز پیدایش هر کدام از آن‌ها به دلیل پیدایش و ظهور آن‌ها در عصر معصومین"×" و قریب‌العهد بودن به دوره‌ی نزول وحی الهی، کار دشواری نبود و ائمه اطهار"×" و شاگردان و صحابه آنان در هر مقام و موقعیت دفاع جانانه و محکمی از معارف ناب اسلامی می‌نمودند آنچنان‌که تا قرن‌ها بعد نیز شفافیت مرزهای عقیدتی شیعه در هجوم باورهای خرافی و غبار به‌پاخاسته از اندیشه‌های التقاطی از دست نمی‌رفت.البته گفتنی است از سویی در عصر تبعید و سکوت تحمیلی ائمه طاهرین علیهم السلام که مفسران اصیل قرآن کریم بوده اند همین ظاهر تفسیر نشده قرآن کریم به همراه تاکید و توسعه فروان قرآن به مسئله تفکر و تعقل در امور اعتقادی، جولانگاهی برای حاکمان اموی و عباسی گشت که تحت تاثیر هواهای نفسانی و انگیزه های ویژه اجتماعی در آن بازار داغ مباحث کلامی، عقائدی التقاطی و ناحق را به میان باورهای اصیل اسلامی وارد کرده تا منشائی مهم برای انحرافات و اختلافات قابل توجه باشند،و از سویی دیگر باز شدن راه ترجمه الهیات مسیحی و یونانی در همین دوره خود عامل مضاعف برای تحت تاثیر قرار گرفتن عامه مسلمانان و ورود عقائد خرافی غیر دینی در فضای اسلامی گشت که به تدریج صورت مسئله ها و نیز پاسخ های غیر اسلامی به آنها با ظاهری اسلامی وارد ذهن و زبان محافل مسلمانان شد و راه را برای تاسیس نحله های فکری متعدد گشود.در چند قرن اخیر اما، الهیات مسیحی با نام «کلام جدید» و با رنگ و لعابی مدرن، به مقابله با آموزه-های اسلامی و حتی الهیات کهن مسیحی شتافته و متأسفانه این تئوری‌ها به سرعت ترجمه شده و در محافل دانشگاهی بسان متونی مقدس تدریس شد و نتیجه‌ی، این «وحی منزل‌انگاری» تئوری‌های علمی غربی این شد که «مسئله‌هایی» که در سده‌های اخیر در بین متفکران غربی «مسئله» شده‌اند به همراه «پاسخ‌های تلفیقی» برخی ناآشنایان به مبانی درست شیعی، وارد گفتمان کلامی محافل اسلامی و شیعی گردیدند. از جمله مسائلی که خصوصاً در قرن اخیر در حوزه کلام جدید مطرح شد و طرفدارانی در بین متفکران مسلمان پیدا کرد، بحث تجربه‌ی دینی و یکی دانستن آن با وحی بود. اعتقادی که به دنبال خود باورهای اصیل دیگری را در بحث نبوت، خاتمیت و امامت تحت تأثیر خویش قرار داد و به نوعی ناظر بر نارسائی آئین اسلام در جهان معاصر با مقتضیات روز است.از جمله متفکران مسلمان معاصر ایرانی که در بحث نبوت و خاتمیت (و البته به اعتقاد ما متأثر از کلام و الهیات جدید دنیای غرب) تفسیر جدیدی از این مباحث ارائه کرد، جناب دکتر عبدالکریم سروش است. این رساله، قرار است دیدگاه‌های این متفکر مسلمان را در باب خاتمیت فارغ از اینکه نظرات ایشان آبشخور در کجا دارد و با چه هدف و انگیزه‌ای طرح و بسط می‌یابد، به عون الهی در کنار آراءِ دو متفکر عظیم‌الشأن و معتمد و موثق معاصرمان یعنی جناب علامه طباطبائی و استاد شهید مرتضی مطهری، گذارده تا به نوعی صحت و سقم آراءِ دکتر سروش در ترازوی نگاه این دو دانشمند بزرگ، سنجیده و بررسی و تحلیل شود و علت انتخاب این سه متفکر بزرگ نیز، برجسته بودن و قابل احترام و توجه ویژه بودن آراءِ علمی آن‌ها می‌باشد. ضرورت طرح این مباحث از آنجا ناشی می‌شود که نپرداختن و عدم حساسیت به مباحث نظری و شبهاتی که در حوزه تفکرات اسلامی مطرح می‌شود، بر خلاف دغدغه‌ی بزرگان دین و امامان معصوم"×" است و هرگونه انحراف و کژی که بابت غفلت اهل نظر در این ساحت متوجه نسل امروزین و نسل‌های آینده گردد، گناهی نابخشودنی است و این، رسالتِ همگان است که با شبهات و القائاتی که در ظرف دین و به نام «عصری کردن دین» به آموزه‌های آن وارد می‌شود، با رعایت ادب و نزاکت کلامی و انصاف علمی برخورد نماید زیرا همچنان‌که برخورد حذفی و شخصیتی با مخالفان فکری خلاف سیره معصومان"×" است، غفلت از پاسخگویی به شبهات نیز خلاف دغدغه‌های آن بزرگان در حفظ دین و آموزه‌های ارزشمند آن خواهد بود. چرا که تمام تکاپو و تلاش بزرگان دینی ما از بدو تشریع اسلام و تأسیس حکومت اسلامی، حفظ تمامی آموزه-های دینی به شکلی جامع‌الاطراف و کامل می‌باشد، آن‌هم دینی که داعیه خاتمیت و جهان‌شمولی و ابدیّت را به همراه داشته، و مدّعی کافی و لازم بودن برای تمامی افراد بشر در همه زمان‌ها و مکان‌هاست، قانونی که پاسخگوی انحاءِ گوناگون و متنوع نیازهای بشری در راه رسیدن به سعادت جاودانه می‌باشد و دست‌آلوده‌ی نقص و کجی از ساحت بلند و قدسی آن دور می‌باشد. پیش فرض ما در این رساله خاتمیت دین اسلام بعنوان آخرین قانون آسمانی که خداوند برای دستگیری بشر ارسال کرده می‌باشد.فرضیه ما این است‌ که اسلام، آئینی تام و کامل می‌باشد و دارای سیستم و نظامی دقیق و مدوّن است که قابلیت انطباق با هر زمان و هر مکان و برای تمامی اقوام و افراد بشری را دارد. سوالاتی که پاسخگوئی به آن‌ها دغدغه و بهانه‌ی اصلی این رساله را تشکیل می‌دهند از این قرارند:سوال اصلی: اسلام با توجه به ثبات و لایتغیر بودنش چگونه قادر به تطبیق با دنیای متجدد و متحول امروزی است به نحوی که نه تنها مانع حرکت این چرخه‌ی عظیم تکامل نشود، حتی قوانینش نیز عون و یاور محکمی برای تسریع حرکت پیشرفت بشر باشند. و سوالات فرعی مثل:ـ راز خاتمیت از نگاه این سه متفکر چیست؟ـ راه‌ حلی که هر کدام از این شخصیت برای تطبیق-پذیری اسلام با جهان متغیر امروزی ارائه می‌دهند چیست؟ـ نوع نگاه هر کدام از این اندیشمندان به مقولات دینی و اصل دین چگونه است؟ـ انتظاراتی که این سه از اصل دین اسلام دارند چیست؟ـ نقاط اشتراک و افتراق این‌ها در مبانی نظری خود در رابطه با مسأله خاتمیت کجاست؟و... روش ما در این رساله، «کتاب‌خانه‌ای» است به دلیل اینکه محتوا و موضوع بحث، نظری است به کنکاشی نظری حول نظریات کلامی این سه شخصیت راجع به این موضوع می‌پردازد. نگارنده برای جمع‌آوری مطالب این رساله به کتاب‌خانه‌ها و سایت‌های اینترنتی و پایگاه‌های مجازی مراجعه نموده و در خلال این مراجعه ده‌ها کتاب، مقاله، و سخنرانی اصحاب نظر را بررسی کرده است، که این وجیزه، حاصل بررسی‌های فوق است و البته با محدودیت‌های زیادی دست به گریبان بود. ولی بحمد لله با اعانت حضرت حق و با راهنمائی‌های استادان راهنما و مشاور توانسته تا حدودی موانع را پشت سر نهاده و کار را به سرانجامی نسبتاً رضایتمند برساند. پیشینه‌ی تحقیق با تحقیق و بررسی در بین پایان-نامه‌های موجود در سامانه‌ی: (iran.doc) و دیگر سامانه‌های مجازی مربوط به دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی سراسر کشور و جستجو در کتاب‌خانه‌ها و مراکز دانشگاهی و حوزوی، پایان‌نامه‌ای با این موضوع یافت نشد، امّا در اطراف موضوع این رساله با پایان‌نامه-هائی مواجه شدیم که کمابیش اشاراتی به موضوع بحث ما داشتند، از این دست پایان‌نامه‌ها می‌توان به چند مورد آن اشاره کرد:1ـ بررسی تطبیقی مسئله‌ی خاتمیت در دیدگاه استاد مطهری و اقبال لاهوری، لیاقت علی کشمیری، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1384.2ـ علل تجدید نبوت‌ها و مسئله‌ی ختم نبوت از دیدگاه عقل و نظر، علی رضا عظیمی‌دخت، دانشگاه امام صادق، 1376.3ـ نقد و بررسی نظریه بسط تجربه نبوی با استناد به آیات و روایات، حمیدرضا یونسی، دانشگاه قم، 1386.این رساله در سه فصل به تحلیل و بررسی خاتمیت و نیازهای متغیّر بشر از دیدگاه جناب علامه طباطبائی، استاد شهید مرتضی مطهری و جناب دکتر عبدالکریم سروش می‌پردازد که هریک از این فصول دارای بخش‌های متعددی می‌باشد:فصل اول به کلیات اختصاص دارد و حاوی مباحثی همچون تاریخچه‌ی بحث خاتمیت، تعاریف کلیدواژه‌ها، توجیه عقلانی خاتمیت و تاریخچه بحث خاتمیت و خاتمیت از دیدگاه قرآن و احادیث مورد بحث قرار خواهد گرفت.عنوان فصل دوم عوامل خاتمیت از دیدگاه طباطبائی، مطهری و سروش می‌باشد که به بیان و بررسی آراءِ اینان در این رابطه می‌پردازد که در حقیقت نوع نگاهشان به مجموعه اسلام بعنوان دین خاتم می‌باشد که در این فصل به نوع انتظارات این سه متفکر از دین خاتم نیز توجه می‌شود. چگونگی تطبیق‌پذیری اسلام با نیازهای متغیّر نیز عنوان فصل سوم این رساله است که در سه بخش ارائه شده است، در بخش اول و با رعایت تقدّم و تأخّر، دیدگاه علامه طباطبائی در رابطه با چگونگی و نحوه‌ی این انطباق، و تحلیل مکانیسم اسلام برای ماندگاری در هر عصر و پاسخگوئی به همه‌ی نیازهای بشر می‌پردازد، در بخش دوم استاد مطهری و در بخش سوم دکتر سروش نیز به همین شکل آراءِ آن‌ها و راه‌حل‌های آن‌ها برای مانائی و جهانی بودن اسلام بیان می‌شود و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و در نهایت در خاتمه بررسی مختصری از نقاط افتراق آراءِ این سه متفکر انجام شد و کلامی نیز به عنوان حسن ختام این رساله ارائه گشت.«تمنّا و آرزوی اینجانب از آستان قدسی ذات اقدس اله، رعایت انصاف و عدالت و خارج نشدن از هرگونه پیش‌داوری ذهنی و تعصبات فکری و جامع و کامل بودن این وجیزه، برای مفید فایده واقع شدن و مورد توجه قرار گرفتن در جامعه علمی می‌باشد».آمین ربّ العالمین

اولین کسانی که در حوزه حدیثی اهل سنّت اقدام به گردآوری احادیث صحیح و تدوین جامع صحیح حدیثی نمودند، محمد بن اسماعیل بخاری (194- 256 ق) و پس از او مسلم بن حجّاج نیشابوری (204- 261 ق) بودند. این دو جامع صحیح از معتبرترین کتاب‌هایی است که به اعتقاد بیشتر محدّثان اهل سنّت تمام روایات موجود در آن دو هم به لحاظ متن و هم به لحاظ سند غیر قابل نقد است. و پس از قرآن کریم، از صحیح‌ترین کتاب‌ها می‌باشند. حتّی برخی از آنها در رفع مشکلات و بر آورده شدن حاجات به آن دو متوسّل می‌شوند. نگارنده بر اساس سیره نبوی، تاریخ اسلام، شأن نزول آیات قرآن و دیگر منابع معتبر و مقبول اهل سنت، به بررسی متن برخی از روایات تاریخی پرداخته است و با استفاده از واقعیات و مسلّمات تاریخی که محدّثان فریقین به عنوان یکی از معیارهای سنجش متن حدیث جعلی از غیر جعلی و صحیح از سقیم، پذیرفته‌اند، به این نتیجه رسیده است که بعضی از روایات موجود در آنها مانند: فضیلت ابوسفیان، خواستگاری علی (علیه السلام) از دختر ابوجهل، ایمان ابوطالب، حدیث سدوا الابواب و . . . به لحاظ متن، با تاریخ ناسازگاری دارند. بنابراین، این دو جامع حدیثی، همانند دیگر کتاب‌های حدیثی، قابل نقد و بررسی است و علاوه بر احادیث صحیح، احادیث غیر صحیح هم در آن دو، به چشم می‌خورد.

دانشمندان علوم قرآن هر كدام به تعابير گوناگونی به تعريف سبب نزول پرداخته اند. البته همه ي اين تعاريف مشابه و مكمل هم مي باشند. به طور كلي مي توان گفت: اسباب نزول، عبارت است از این كه در پي حوادثی یا پرسش های مردم، خداوند آياتي را نازل كرده است، كه در چنين مواردي رسول خدا منتظر نزول وحي مي ماندند، تا دستور از جانب حق تعالي برايشان نازل شود. علم اسباب نزول از ديرباز مورد توجه محققان و دانشمندان علوم قرآن بوده است،از این رو محققان با بررسي روايات، محتوا و سند حديث، شناسايي رجال حديث، روايات صحيح را از روايات جعلي بازشناخته، و با همتي كه در اين زمينه مصروف مي دارند، سبب نزول صحيح آيات را مشخص مي سازند.مهمترین راه شناخت سبب نزول روایاتی است که از طریق صحابه و تابعین بیان می گردد. صحابه ای که شاهد نزول وحی بوده اند، و خود مستقیماً سبب نزول را شنیده و نقل کرده اند. و پس از صحابه، ماخذ مهم شناخت سبب نزول، روایات تابعین می باشد که از صحابه نقل کرده اند. در اسباب النزول پنج جزء دوم، صحابه ای که بیشترین روایات سبب نزول را نقل کرده اندعبارتند از: ابن عباس، جابر، ابن مسعود و انس بن مالک را نام برد، و از تابعین می توان مجاهد، سدی، قتاده، حسن بصری، محمدبن کعب قرظی و سعیدبن جبیر اشاره نمود. محقق با مراجعه به روایات و بررسی در منابع روایی درمی یابد که روایات سبب نزول نیز مانند سایر روایات در برخی موارد دارای تناقض هستند، و مواردی وجود دارد که محقق در شناخت سبب نزول با دشواری های بسیاری روبروست. چه بسا یک آیه چند سبب نزول داشته باشد، یا اینکه یک سبب نزول برای چند آیه نقل شده باشد. بنابراین بررسی سند رجال حدیث، و تحلیل محتوا و درنظر گرفتن ارتباط آن با سیاق آیات، لازمه ی کار روایی است، و این امر اجتناب ناپذیر است. از آنجایی که شناخت اسباب نزول داراي اهميت فراواني است، از جمله به فهم آيات قرآن كريم كمك شاياني مي كند، و همچنین در شناخت احكام دين و تشريع موثر است. بنابراين يكي از علومي كه مفسر بايد نسبت به آن آگاه باشد علم اسباب نزول است، تا در زمينه تفسير آيات دچار لغزش و اشتباه نشود.

سبک شناسی روشی برای کشف ویژگی های ادبیات است.می توان سبک شناسی را وسیله ای برای شناخت ادبیات قرآن به شمار آورد، که با نگاهی کلی و جامع به قرآن نگاه می کند و سعی بر این دارد که ارزشهای زیباشناختی و ویژگی های سبک شناسی آن را مورد بررسی قرار دهد.در این پژوهش، پژوهشگر به بررسی سبک شناسی قرآن، که کلام خداوند و معجزه ی آخرین پیامبر از پیامبران بوده و به طور خاص به بررسی سوره توبه و تحلیل آن بر اساس روش سبک شناختی می پردازد. از آنجا که این سوره دارای پدیده های زبان شناسی زیادی می باشد، می توان همه ی جوانب سبک شناسی را در آن مشاهده کرد.پژوهش حاضر بر اساس سبک شناسی - که یکی از دستاوردهای علم زبان شناسی عمومی می باشد - و با روش توصیفی تحلیلی در چهار سطح آوایی، معنایی، ترکیبی و تصویر پردازی به بررسی سوره توبه می پردازد.بنابراین می توان گفت در این بررسی که به صورت تطبیقی صورت گرفته است، سطح های چهارگانه بهترین دلیل برای ادبی بودن سوره توبه است. نتیجه نشان می هد که پدیده های زبانی در این سوره به شکل پی در پی حول اندیشه هایی که همه ی سوره را در برگرفته است و آن عبارت است از مسائل جامعه اسلامی و انسانی، می گردد.

در این رساله که با هدف بررسی عکس‌العمل رفتاری مردم در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلّی‌اللهُ‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم) و عوامل آن تنظیم شده است، با استفاده از روش‌های توصیفی و تبیینی؛ با مطالعه، تفسیر و تحلیل محتوای کیفی مباحث قرآنی، روایی، انسانی، تاریخی، اجتماعی و سیره، با رفتار مومنان، کافران، مشرکان، منافقان، و... مواجه شدیم. در رفتار شناسی مومنان در برابر دعوت الهی دو عامل برون‌دینی و درون‌دینی قابل توجّه است. از یک سو عواملی که موجب اختلال در زندگی مطلوب بودند، مانند فساد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ستم روسا و فرمان‌روایان، ظلم اقتصادی، دینی و ... که گریبانگیر جوامع بوده در روی‌کرد به اسلام تأثیر مهمّی داشته ‌است.از سوی دیگر این اسلام بوده است که برای نخستین بار حقوق پایه‌ای سه‌گانه‌ی – حقّ حیات، حقّ کرامت و حقّ آزادی معقول- را به‌طور جدّی در متن خود مطرح نمود.عقایدی که اسلام برای بشریّت عرضه کرد فطری، ساده، منطقی و خردپسند بود. عقل بشر برای درک این عقاید نه تنها به اضطراب‌ و تلاطم نیازمند نبود، بلکه بدان‌جهت که بازگوکننده‌ی فطرت او بود، برای آگاهان انبساط و ابتهاجی نیز به‌وجود می‌آورد.مشرکان، مقابله‌ی خود با دعوت پیامبر اسلام (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) را، از رویارویى با قرآن شروع کردند و آن را شعر، سحر، أساطیر الاولین و... نامیدند. پس از ناکام ماندن در مبارزه با قرآن، مبارزه با پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) را آغاز کردند، ابتدا سازش‌هاى سیاسى، اقتصادى و عبادى را پیشنهاد کردند که هیچ کدام پذیرفته نشد، تا این‌که دست به آزار و اذیّت پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) زدند و حتّى به قتل آن حضرت همّت گماردند که پیامبر با هجرت، خود را از این توطئه رهانید. منافقین که ظهورشان با ظهور اسلام همراه بود در هر فرصتى از درون، جامعه‌ی اسلامى را مورد هجمه‌ی خویش قرار دادند و در جهت اهداف خویش به هر اقدامى دست یازیدند. لذا با روش‌های سیاسى، روانی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی در برابر دعوت رسول اکرم (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) موضع گرفتند.رفتار مسیحیّت با دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیه‌وَآلِهِ‌وَسَلَّم) اگر چه دربردارنده‌ی برخوردهاى سیاسى و نظامى، مانند مشرکین و یهود نبوده است؛ لیکن قرآن کریم با این نگاه که اعتقادات مسیحیّت با مبانی دین توحیدی مغایرت دارد با آن‌ها برخوردهاى اعتقادى کرده و آن‌ها را همانند یهودیان از نظر دینى تخطئه نموده است.یهودیان نیز از پیمان شکنى و توطئه براى قتل پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) کوتاهى نکردند و در مواردى مثل جنگ احزاب، با مشرکان هم‌دست شدند. لذابا نقشه‌هایی چون جنگ روانی، سلطه‌ی اقتصادی، پیگیری خط نفاق، نژادپرستی، تفرقه‌افکنی، نقشه‌ی قتل پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم)، طرح اتّحاد قبایل عرب علیه اسلام، طرح هجوم به مدینه‌النبی و ... در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) خودنمایی کرد.با همه‌ی دشمنى‌ها و توطئه‌ها، دعوت پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم) پیروز شد. البتّه مسائل مختلفى در پیروزى و گسترش اسلام نقش داشت و نمى‌توان از نقش وحی الهی، خصوصیّات شخصی پیامبر (صَلَّی‌الله‌عَلَیهِ‌وَآلِهِ‌وَسَلّم)، سایر مسلمانان، همچنین نقش خلاهاى موجودِ قبل از اسلام، موقعیّت مکّه، فطرى بودن دین اسلام صرف نظر کرد. همه‌ی اینها موجب شده‌اند تا نقش اصلى - تغییر در محتواى فکرى و باطنى انسان‌ها - اتّفاق بیفتد.