جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر درصدد است تا استدلالات و تحقیقات فلسفی علامه طباطبائی از قرآن در تفسیر المیزان را مورد بررسی قرار داده و با تامل و تحلیل برخی از مباحث فلسفی تفسیرالمیزان، برداشتها و مبانی فلسفی ایشان را به نگارش درآورد. نظر به اینکه بسیاری از آیات قرآن کریم ماهیت برهانی داشته و فهم صحیح آن آیات منوط به داشتن درک و آگاهی عمیق فلسفی است و نیز از جهتی دیگر، علامه طباطبائی فیلسوف طراز بالا و والا مقامی است که علاوه بر دارا بودن شأنیتی الهی در فلسفه ، مفسر توانمند و جامع نگری است که از ذخایره عظیم علمی و معنوی برخوردار می باشد لذا لازم است تا شیوه استنباط فلسفی این شخصیت الهی از آیات قرآن و این مصحف شریف به درستی تبیین و تشریح گردد. نوشتار حاضر مانند همه مسائل عقلی از روش تحلیلی و توصیفی بهره گرفته است. لازم به ذکر است که تحقیق حاضر مشتمل بر برخی مباحث فلسفی است که تحت عنوان بحث فلسفی در تفسیر شریف المیزان به طور پراکنده آمده است و لذا اندراج مباحث مزبور بصورت متوالی نبوده بلکه صرفا به شکل گزینشی صورت گرفته و می توان مباحث را که هرکدام موضوع مستقلی می باشند از حیثیات دیگری نیز طبقه بندی نمود. نتایج تحقیقی تحلیلی نشان می دهد که وجه امتیاز اصلی المیزان از تفاسیر دیگر آن است که بر مبنای تفسیر آیه به آیه استوار گشته است. اما هدف این پایان نامه اولاً ایجاد آشتی بین دین و فلسفه است و ثانیاً درصدد ترویج فهم کلام الهی قرآن با ابزار عقل و برهان میباشد. و حضرت علامه در بحث های فلسفی برهان را در خدمت قرآن به کار گرفته است. روش علامه در قبال آراء فلسفی مکاتب مغایر، اینگونه است که نظریات مختلف را در موضوعی خاص طرح نموده و با نظری صائب و محققانه به نقد و تحلیل و بررسی آنها می پردازد و موارد نفی و اثبات یا رد و تصویب را مشخص می سازد. همچنین یادآور میشویم ایشان قواعد عقلی را برای توضیح و تفسیر قرآن کریم بکار نبرده است، بلکه مباحث فلسفی را بهانه ای قرارداده اند تا بدان وسیله بر اعتبار قواعد عقلی بیفزاید.

معاد جسمانی و اعتقاد به آن از ملزومات و ضروریات دین مبین اسلام می باشد، به طوری که بنابر نظر برخی علمای اسلام عدم اعتقاد به آن از ‏موجبات کفر است. درباره ی کیفیت معاد، اندیشمندان اسلامی نظریات گوناگونی را ارائه کرده اند. متکلمین از منظر ‏کلامی و فلاسفه از منظر فلسفی و محدثین از منظر روایات بدین موضوع نگریسته اند. در ‏این پایان نامه که به روش توصیفی مقایسه ای انجام می شود، سعی شده است که دیدگاه های دو مفسر بزرگ عالم تشیع و تسنن، یعنی علامه طباطبایی و آلوسی ‏در روح المعانی و المیزان، در آیاتی که دال بر معاد جسمانی هستند، بررسی شود. رویکرد آلوسی، رویکردی کلامی ‏است و آن اینکه در قیامت، انسان بعد از تالیف اجزای متفرق او، عین انسان دنیوی خواهد بود،به عبارت دیگر ایشان معاد جسمانی را باتوجه به دلایل نقلی می پذیرد در حالیکه از نظر عقلی دلیلی بر آن ذکر نمی کند .‎آلوسی‎ ‎معتقد‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎روز‎ ‎قیامت،‎ ‎اجزای‎ ‎انسان‎ ‎بعد‎ ‎از‎ ‎تفرق‎ ‎دوباره‎ ‎تألیف‎ ‎می‎ ‎گردند‎ ‎و‎ ‎عیناً‎ ‎پا‎ ‎به‎ ‎عرصه‎ ‎ی‎ ‎محشر‎ ‎می‎ ‎گذارند؛‎ ‎یعنی‎ ‎انسان‎ ‎اُخروی‎ ‎از‎ ‎لحاظ‎ ‎بدن،‎ ‎عین‎ ‎انسان‎ ‎دنیوی‎ ‎خواهد‎ ‎بود ولی علامه ‏طباطبایی، رویکردی فلسفی دارد و آن اینکه آنچه در قیامت اتفاق می افتد، تبدل است نه تالیف و عینیت انسان ‏اخروی با توجه به روح اوست وگرنه بدن اخروی عین بدن دنیوی نخواهد بود؛ بلکه مثل آن است.

در راستای شناخت ، ترویج و توسعه معارف اسلامی و حرکت علمی در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی ، امت اسلامی علم را برای تعالی خود و هم برای تفوق بر دشمنان اسلام و حکومت اسلامی نیاز دارند.شناخت صحیح و دقیق مفاهیم و واژگان از زبان قرآن با رویکردهای روش شناسی نوین بر مبنای تفاسیر معتبر موجب توجه و تدبّر در قرآن و ترویج و اشاعه آن در سطح کلان شده و از طرفی درک و فهم حقیقت و آموزه های قرآن و گسترش آن در بینش، منش و کنش افراد جامعه؛ موجب پیشگیری از کج فهمی ها ، کج اندیشی ها و عوام فریبی ها خواهد شد. تحقق چنین شرایط و فرهنگ سازی مستلزم انجام مطالعات و تحقیقات جدی و علمی در این بخش می باشد.برای فهم و تفسیر دقیق قرآن و رسیدن به حقیقت این آیات الهی که یکی از دغدغه های همیشگی مسلمانان به طور عام و عالمان و دانشمندان اسلامی به طور خاص در طول تاریخ اسلام بوده؛ تولید دانش در مطالعات قرآنی با رویکرد نوین معناشناسی و انجام تحقیق و پژوهش در این راستا مسأله این پایان نامه است.هدفی اصلی این پژوهش بررسی و شناسایی آیات مشتمل بر واژه سِحر و مشتقات آن در قرآن کریم و توصیف و تحلیل معنایی با رویکرد روابط همنشینی و جانشینی مفهوم سِحر در تفسیر المیزان و تفسیر طبری است. این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع مورد مطالعه ،از پژوهش های کیفی و نوع تحقیق نظری با رویکرد توصیفی – تحلیلی است و روش انجام پژوهش به صورت اسنادی و کتابخانه ای است. از معناشناسی در آیات بررسی شده می توان دریافت که در این آیات کفّار و مشرکین(بویژه یهودیان) آیات حق ،نبوت و معجزات پیامبران ،کتاب مقدس قرآن ، معاد و حقایق را انکار و تکذیب کرده و تهمت سحر زده و انبیاء و پیامبران را ساحر و مجنون قلمداد می کردند. از طرفی آیات مربوط به سحر در قرآن در مقام دفاع از رسالت، نبوت، معجزات ،کتب مقدس و معاد برآمده و همه آنها را دور از سحر و ساحری می داند .نتایج این پژوهش در بخش واژگان همنشین و جانشین با مفهوم سحر نشان می دهد؛ واژگان کفر ، ظلم و القوا در قالب فعل رابطه معنایی با سحر در محور همنشینی دارند.در کنار این کلمات فرعون ، ناس ، ارض، حق ، مبین ، علیم ، عظیم ، کذاب ، مفتری ، مستمر و یؤثر در قالب اسم و صفت در محور همنشین با سحر رابطه معنایی دارند. کلمه مجنون از جمله واژگانی است که با سحر در برخی آیات رابطه همنشینی و در آیاتی رابطه معنایی جانشینی دارد. در بررسی واژگان جانشینی نتایج پژوهش نشان می دهد که کلمات کاهن ، طاغوت ، ، شیطان ، شاعر و مکر با واژه سحر بر اساس ساختارهای مشابه آیات و شمول معنایی روابط جانشینی دارند و واژگان معجزه و کرامت نیز ارتباط مفهومی متضاد با سحر دارند.

زن در تاریخ بشر همواره در زمرۀ مظلوم و محروم‌ترین قشر جامعه بوده است. براین اساس از بسیاری از حقوق انسانی و مالی محروم گردیده است. حقوق زن و مخصوصا حقوق مالی زن، یکی از مباحث قابل توجهی است که برای اولین بار از سوی اسلام مورد عنایت جدی قرارگرفت. قرآن کریم، زن و بویژه حقوق مالی وی را چنان رسمیت بخشید که حتی حقوق مرد به طفیل آن شناسانده و معرفی گردیده‌است. این درحالی است که زن در عصر جاهلیت از هرگونه حقوق مالی که در ادامه بدان‌ها اشاره می‌گردد کاملا محروم و خود نیز ابزاری جهت سوء استفاده زورمندان و حق خواران بود. مالکیت زن بر اموال تحت تصرفش که از سوی اسلام به وی اعطا شده، از مواردی است که در این راستا باید شناخته شود. دیه، نفقه، مهریه و ارثی که زن، صاحب آن می‌گردد؛ همگی حاکی از داشتن حق مالکیت زن در اسلام می‌باشد. آیات متعدد قرآن کریم که محکم‌ترین و معتبرترین منبع برای معتبر دانستن این حقوق است، در آیات زیادی به این موارد اشاره دارد و مفسران و متخصصان این فقه و تفسیر آن را از زوایای مختلف به بحث و بررسی گرفته اند که از آن جمله می‌توان به دو مفسر نامدار اسلام، علامه طباطبایی از مفسران امامیه و ابن عاشور از عامه اشاره کرد. حقوق مالی زن در دنیای امروز از ضرورت و اهمیت قابل توجهی برخوردار است، زیرا آشنایی زن از حقوق مالی خودش، می‌تواند بسیاری از شبهات و نهایتا بدبینی وی نسبت به اسلام را برطرف نموده و مشکلات زیادی که در اثر عدم آگاهی زن از حقوق مالی‌اش پدید می‌آید را کاسته و وی را نسبت به زندگی‌اش هوشیارتر و قدرت و دامنه انتخاب وی را ارتقاء می‌دهد. براین اساس نوشتار حاضر که از روش توصیفی ـ تحلیلی سود برده‌است، چنین دستاوردی را می‌تواند به خوانندگان به ارمغان بیاورد که مطالعات و پژوهش‌هایی از این دست، که به صورت تطبیقی میان دودیدگاه تفسیری امامیه و اهل سنت انجام شده‌است؛ زوایۀ حقوق مالی زن را گسترده‌تر از پژوهش‌های تک بعدی ارائه می‌دهد و خوانندگان از احاطۀ علمی بیشتری بهره‌مند و برخوردار می‌شوند و ضمنا حقایق بیشتری نسبت به معارف حقوقی اسلام، بر محققین آشکار می‌گردد. در نوشتار حاضر، نویسنده بر آن است که دیدگاه‌های تفسیری این دو مفسر را به صورت تطبیقی به بررسی و تحلیل بگیرد و نقاط اشتراک و افتراق آن دو تفسیر را بیان نماید و مسئلۀ حقوق مالی زن را از نظرگاه امامیه و اهل سنت تبیین نماید.

یکی از عوامل سعادت انسان بهره گیری از قرآن به عنوان برنامه زندگی وراه مستقیم به سوی رضوان الهی است و بالتبع آشنایی واُنس با آن لازمه این کار است .یکی از عوامل جذب به قرآن پی بردن به معجزه بودن آن واینکه با دیگر کتاب ها وبرنامه ها متفاوت است .چرا که سخن خالق است ویکی از اعجاز قرآن کاربرد بلاغت کنایه وتعریض در آن است .قرآن کتابی است که معجزه بودن اش بدون تحریف ماندن آن برای راهنمایی همه انسان ها در تمامی زمان ها می باشد و مخاطب آن همه انسان ها با هر درجه از درک وفهم است ، پس باید آنگونه سخن گفته باشد که هر کس به اندازه فهم خویش از آن به درستی بهره بگیرد یعنی بلیغ ترین گفتار .یکی از نشانه های بلاغت به کارگیری از کنایه ویا تعریض است .کنایه پوشیده سخن گفتن است آیات قرآن پر است از کنایه وبا پی بردن به آنها هم به زیبایی سخن پی می بریم وهم فهم بهتری از مفهوم وموضوع مورد نظر خواهیم داشت . در این تحقیق به بررسی دو کتاب تفسیری از مجمع البیان طبرسی و کشاف زمخشری پرداخته شده تا موارد کنایه وتعریض را جهت کمک به بهره گیری دیگر افراد که تازه با تفسیر قرآن سر وکار پیدا نمودند مشخص نماییم برای سهولت در تشخیص و مقایسه آنها از دو کتاب تفسیر المیزان علامه طباطبایی و التحریر و التنویر ابن عاشور در سه جزء از قرآن ( 26و27و28 ) استفاده نمودم و آیاتی که دارای کنایه ویا تعریض می باشند را مشخص نمودم ودر پایان با مشخص نمودن 96 آیه دارای کنایه وتعریض که هر چهار مفسر در وجود این کنایه ویا تعریض ها هم نظر می باشند راهی برای شناخت بیشتر قرآن ومفاهیم آن گشودیم.

یکی از روش‌های تفسیر قرآن، روش قرآن به قرآن است و از مفسّران معاصر علامه طباطبایی با این روش، تفسیر المیزان را نوشته‌اند. به باور علامه قرآن در بیان مراد خود به غیر حتی روایات نیاز ندارد و همچنین علامه قائل به عدم حجیّت اخبار واحد بدون قرینه در تفسیر است لذا قائل بر این است که قرآن در تفسیر بی‌نیاز از غیر حتّی روایات معصومان(علیهم السّلام) است. همین مسئله باعث شده که علامه از سوی برخی در معرض اتهام به قرآن بسندگی قرار بگیرد. یعنی دربارۀ جایگاه روایات و اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری وی شبهه پیش آید و محققان در این مورد برداشت های مختلفی ارائه داده اند. لذا استخراج مبانی و شواهد اثر بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه با هدف نشان‌دادن هماهنگی نظرات تفسیری علامه طباطبایی با روایات ضرورت دارد که در این تحقیق با توجه به روش توصیفی و تحلیلی با دقّت در نظرات تفسیری علامه طباطبایی و روایات تفسیری رسیده از اهل بیت(علیهم السّلام) شاهد ارتباط عمیقی بین نظرات تفسیری علامه با روایات شده است. از جمله مبانی اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی(ره) می‌توان به عدم افتراق قرآن از عترت، مبین قرآن بودن اهل‌بیت، حجیّت سنّت و سخنان معصومان، عدم دسترسی به بلندای معارف جز مطهّرون و یکسان بودن روش علامه در تفسیر با روش معصومان(علیهم السّلام) اشاره کرد. نوشتن تفسیرالبیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن قبل از تفسیر المیزان، تدریس و تعلیقه بر احادیث بحارالانوار، تصحیح وسائل الشیعه، نگارش تفاسیر موضوعی بر اساس روایات، هماهنگی نظرات علامه با روایات در تفسیر المیزان و اعتقاد علامه مبنی بر اینکه تفسیر صحیح نیازمند تسلّط به روایات هست از مهمّ‌ترین شواهد اثر‌بخشی روایات بر نظرات تفسیری علامه طباطبایی(ره) هست.

روایت آفرینش مهم‌ترین روایت و حادثه‌ای که هر سنت دینی از چشم‌انداز خاص خود آن را طرح کرده است. روایت آفرینش، کلان‌روایتی است که خرده‌روایت‌های دیگر از آن زاده می‌شود. بُندَهِشن یکی از مهم-ترین متون پهلوی دربردارنده روایت داستان آفرینش جهان و انسان (زن و مرد) از چشم‌انداز کیش زرتشتی است؛ در شالوده این روایت با یک نابرابری و ستیز ناموجه جنسی میان زن و مرد مواجهیم که به فرودستی زنان انجامید. همانطور که در این رساله با روش توصیفی- تحلیلی نشان داده‌ایم، بخش‌هایی از متون پهلوی – به‌ویژه بُندَهِشن- در ضمن آرا و فتاوای شرعی به تعصبات جنسیتی دامن زده، تبعیض جنسیتی را نهادینه کرده و بدان مشروعیت بخشیده‌اند. تامل در قوانین فقهی و حقوقی زرتشتی مربوط به خانواده، ازدواج و طلاق، ارث و ... به‌خوبی این ادعا را ثابت می‌کند. روایت آفرینش در قرآن به صورتی موجز به روایت نخستین زوج انسانی (آدم و حوا) می‌پردازد؛ دالّ مرکزی این روایت از چشم‌انداز یهودیت و مسیحیت بحث گناه نخستین توسط حوا و به‌واسطه آن هبوط است اما قرآن تأکید بر این دالّ مرکزی روایت یعنی گنهکاری حوا را تغییر داده و نسبت گناه و لغزش را متوجه آدم و حوا هر دو می‌کند. قرآن بنیاد آفرینش زن و مرد را نفس واحده و دارای ارزش ذاتی برابر می‌داند و هیچ‌یک را بر دیگری برتری نمی‌دهد. اما گهگاه سنت تفسیری اسلامی از این چشم‌انداز برابری به دلیل غلبه اسرائیلیات و نیز تأثیرات گنوسی و صوفیانه عدول کرده است. در عین حال، در میان مفسران مسلمان، کسانی چون علامه طباطبایی هستند که در تفسیر وزین المیزان نکات قابل تاملی در خصوص برابری زنان دارد. مسأله اصلی این رساله این است تا نشان دهد که هرگونه فرودستی، ظلم و سرکوب زنان در خانواده و جامعه ریشه در گزارش آفرینش آن دین دارد.

انسان ها به جهت فطرت خداجویی که دارند همواره خواهان نهایت کمال و رسیدن به بالا ترین جایگاه ها هستند. همواره دیده شده است که انسان ها علاقه ی شدیدی برای رسیدن به تکامل دارند، اما از چگونگی قدم زدن در این مسیر نا آگاهند و گاهی از مسیر به جهت نادانی، منحرف می شوند و حتی گروهی دیگر، مسیر را در نیمه ی راه کنار گذاشته و سختی های آن را در توان خویش نمی بینند. پس از بررسی های صورت گرفته با مطالعه ی توصیفی-تحلیلی و روش کتابخانه ای، بنا بر نظرات علامه طباطبایی و علامه جوادی آملی، روشن گردید که انسان از دو بعد جسمانی و روحانی تشکیل شده و اصالت و جاودانگی وی با روحانیت اوست. مهم ترین هدف خلقت انسان، رسیدن به کمال انسانی است، که همان مقام خلیفه اللهی و قرب الهی و لقای حضرت حق می باشد. انسان کامل کسی است که به این مقام نائل گردد و در سیر الی الله به فناء الله برسد. برای رسیدن به این مقام، انسان می بایست خود را تزکیه کرده و به کمک تقوای الهی ملکات و فضائل را در وجود خویش افزایش داده و از رذائل و هوی و هوس و وسوسه های پلید شیطان دوری بجوید. بنابراین، انسان ها با سیر تکاملشان در مسیر حق و صراط مستقیم و با رعایت ضوابطی که لازمه ی موفقیتشان در مسیر مذکور است، به نهایت کمال که لقای الهی است رسیده و خود را هیچ پنداشته و حتی بقای خود را در بقای خداوند متعال می بینند.

آیات بسیاری از قرآن کریم به مفاهیم اجتماعی پرداخته است آنچه مرحوم علامه طباطبایی نیز در تفسیر خود به آن اشاره کرده و هدف از پیام قرآن را هدایت امت و اصلاح جامعه در مسیر صحیح و جلوگیری از انحراف و حرکت به سوی پیشرفت و آبادانی و صراط مستقیم دانسته است. مباحث اجتماعی در قرآن کریم دارای دسته بندی های مختلفی است که شامل هدایت اجتماعی در بعد عقیدتی، اخلاقی و رفتاری می‌شود و هر یک از این بخش‌ها دارای فروعات و مصادیق مختلفی است که تفاسیر قرآن به آن‌ها پرداخته است. قرآن کریم در تربیت انسان عمدتاً مبتنی بر ایمان خالصانه به خداوند متعال و صفات اوست و هسته ای را تشکیل می دهد که همه مفاهیم اجتماعی بر آن استوار است. مفسران از جمله علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به مفهوم اجتماعی در بعد سیاسی و مفهوم اجتماعی در بعد خانواده پرداخته اند. وی همچنین به مفهوم اجتماعی در بعد اخلاقی پرداخته و در تفسیر خود مفهوم اجتماعی را از بعد عقیدتی یا مذهبی نیز تبیین کرده است.

موضوع توحید نشان دهنده شریف ترین و بزرگترین مباحث الهی است ، به احترام و قداست ، زیرا همه دانشهای الهی دیگر بر اساس آن استوار است. بنابراین پایان نامه ما برای جستجوی این موضوع تحت عنوان (آموزه توحیدی حضرت ابراهیم) آمد ، مطالعه ای در پرتو آنچه در تفسیر علامه طباطبایی (المیزان در تفسیر قرآن) بیان شد. ما تا آنجا که ممکن است سعی کردیم اصول بررسی موضوع را با تعریف اصطلاحات موجود در موضوع تحقیق روشن کنیم ، تا بتوانیم خواسته ها و تحقیقات اساسی مربوط به موضوع تحقیق خود را درک کنیم. ما سطوح توحید ابراهیمی را از طریق آنچه در تماس وی با پدر و قومش ذکر شد ، مورد بحث قرار داده ایم. معلوم شد که او آنها را دعوت کرده بود تا تنها به خدای متعال ایمان بیاورند و از پرستش بتها صرف نظر کنند ، به عنوان مدرکی برای آنها با شواهد متعدد ، که برخی از آنها بر اساس غریزه و وجدان است. از جمله آنچه بر اساس دلیل و شواهد است ، و برخی بر اساس تجربه و حس ، و او توانست از طریق روش‌ها متعدد خود که در آن سخت ترین مجازات ها را متحمل شده بود ، آخرین موردش انداختن او در آتش بود ، اما خدا خواست تا آتش را برای او خنک و مسالمت آمیز کند ، و بدین ترتیب او آموزه توحید را در تمام سطوح خصوصیات شخصی و واقعی و عبادی ایجاد کرده است. سرانجام ، و از طریق تحقیقات استقرایی و توصیفی آنچه در قرآن کریم آمده و تفسیر علامه طباطبایی ، مفاهیم مهمی بر آموزه توحید وجود دارد که برخی از آنها به این جهان مربوط می شود. و برخی از آنها مربوط به جهان دیگری است. و هر دوی آنها در درک هدفی که بشر برای آن آفریده است ، دست می گیرند و او را برای رسیدن به بالاترین سطوح کمال ، دستیابی به بیشترین رضایت از خداوند متعال و دستیابی به سعادت بزرگ در جهانیان شریک می شوند.