جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف رساله ی حاضر آن است تا به بررسی و نقد اشعار پروین اعتصامی که از بزرگ ترین شاعران ادبیات فارسی مخصوصاً در دوران معاصر است ، از حیث اخلاق و مسائل اخلاقی بپردازد و با توجه به این که تا کنون هیچ اثری که به بررسی و نقد این موضوع در کل دیوان پروین پرداخته باشدگرداوری نشده است ، نگارنده به تفحص و تحقیق ، شناسایی منابع و مآخذ ، فیش برداری ، تحلیل مطالب و دسته بندی آن ها پرداخته است تا موقعیت و جایگاه ممتاز این شاعر را در ادبیات تعلیمی بیشتر نمایان سازد و منبعی برای شناخت بیشتر این شاعر گران قدر معاصر فراهم آورد و در پایان این گونه نتیجه می گیرد که دیوان پروین اعتصامی اثری تعلیمی و طبق بررسی های انجام شده ، حاوی هفتاد و یک نکته ی اخلاقی است که سی و سه تای آن ها جزء ناپسندها و سی و هشت تای آن ها جزء پسندهای اخلاقی می باشد . پروین در بیان این مضامین – چه پسندها و چه ناپسندها - از کلام وحی و تعالیم اسلامی بهره گرفته و این نکات را با بسامدهای مختلف در دیوانش مطرح نموده است .

زهد و پارسایی، یکی از رفتارهای بشر برای پرهیز از دنیاطلبی و منفعت‌جویی است که در نزد بیشتر جوامع و ادیان الهی دیده‌می‌شود؛ امّا زهد و پرهیزکاری زهاد اسلامی در عین دارا بودن ویژگی مذکور، دارای شاکله‌های متفاوتی چون توجّه به دین و دست نکشیدن کامل از زندگی دنیاوی است. در برهه‌ه‌ای از تاریخ اسلام، به دلیل دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی و همچنین بینش زهد مداراسلامی، زاهدان و نسّاکانی قد علم کردند که مشی زندگی و آثار قلمی آنان نمونه و الگو بوده‌است. ابوالعتاهیه و ناصرخسرو، دو شاعر آشنا با تعالیم و آموزه‌های اسلامی هستند که هر کدام مدّتی از عمر خود را در اشتغال به نفسانیات تلف کرده و بعداً به دلایلی راه زهد را پیشه ساخته‌اند. در این پژوهش ضمن پرداختن به موضوع ادبیّات تطبیقی، به تبیین سرچشمه‌های زهد در جهان اسلام و سیر ورود این باور به ادب عربی و فارسی توجّه شده و سپس به شرح زندگی و بیان اشتراکات و افتراقات دو شاعر در زمینه‌هایی چون علل گرایش به زهد، زندگی سیاسی، مذهب، عقیده و... اشاره شده‌است. از آن‌جا که هدف این رساله، تطبیق مصادیق زهد است، بخش عمده‌ای از آن به بررسی اشتراک فکری ناصرخسرو با ابوالعتاهیه اختصاص دارد و در پایان هم فصلی به توضیح تفاوت‌های دو شاعر‌ با محور تفکّر و گرایش مذهبی پرداخته شده‌است. در دیوان ابوالعتاهیه و ناصرخسرو، مفاهیم زاهدانه‌ی منبعث از تعالیم دینی و قرآنی در راستای نفی دنیا، توجّه به دین و آخرت‌گرایی انعکاس یافته‌است، امّا پرهیز از دنیا و منفی انگاشتن آن در شعر ناصرخسرو دارای شدّت بیشتری است. ناصرخسرو به دلیل آشنایی با علوم متداول زمان و اصرار شدید برگرایش مذهبی، شعر را به شکل ابزاری در خدمت مفاهیم یاد شده در می‌آورد، در حالی‌که شعر ابوالعتاهیه چون از این خصیصه مبرّا است و در نتیجه ذوقی‌تر و احساسی‌تر به نظر می‌آید.

این تحقیق درنظردارد انسان کامل را از دیدگاه نظامی گنجوی مورد مطالعهقراردهد و بدین منظور قصد دارد تا با مطالعه آثارو اشعاربرجای مانده ازاین شاعربه ویژه مخزن الاسرار و یافتن شاخصهایی که برای انسان کامل مشخص نموده اند به یک الگوی جامع دست یابد و ضمن تطبیق آن با شاخص های انسان کامل درقرآن وحدیث و شخصیت های برجسته در دین راهنمایی برای آیندگان قراردهد.حاصل تحقیق به عمل آمده نشان می دهدکه نظامی ضمن بیان ویژگی های انسان کامل به طور کلی و متأثر از قرآن و روایات، سعی می کند به صورت اخص نیز ویژگی های انسان کامل را در شخصیت حضرت رسول(ص) بیان نماید. قریب به 25 رویکرد در مخزن الاسرار نظامی نمود بیشتری داشته است و اهم این رویکرد ها ، انسان کامل را به عنوان ( مظهر عقل ، نور الهی ، علم الهی ، رحمت الهی ، هدایتگری، حق نگری و وصال حق، اخلاق فردی و پایبندی و ترک تعلقات و نفی غیر) معرفی می نماید.این تحقیق در سه فصل، تحت عنوان مقدمات و تعاریف، انسان کامل از دیدگاههای مختلف، انسان کامل در مخزن الاسرار نظامی و نتیجه گیری ارائه شده است.

کتاب «اخلاق ناصری» از معتبرترین کتب فارسی است که در علم اخلاق و حکمت عملی در دوره‌ی اسلامی نوشته شده است. توجه به این کتاب و شرح آن از دیرباز از جمله فعالیت‌های اهل حکمت و سیاست بوده است، از جمله شروحی که بر کتاب «اخلاق ناصری» نگاشته شده است، «توضیح‌الاخلاق» تألیف خلیفه سلطان است که به فرمان شاه صفی صفوی در سال 1051 ق. به انجام رسیده است. خلیفه سلطان اثر خواجه‌نصیرالدین را با این هدف که برای مردم کتاب‌خوان آن دوره قابل فهم باشد، با عبارات روشن‌تر و ساده‌تری آورده است.به دلیل دشواری نثر اخلاق ناصری، بسیاری از افراد از مطالعه‌ی آن صرف‌نظر کرده، از مطالب ارزشمند این کتاب بی‌بهره می‌مانند. با تصحیح و چاپ «توضیح الاخلاق»، به دلیل سهولت نسبی آن، در راه آشنایی هر چه بیشتر دانش دوستان با اندیشه‌ی حکمای اسلامی گامی موثر برداشته می شود.این رساله، علاوه بر متن مصحَّح، دربردارنده ی مقدمه ای مشروح است که در آن به مطالب ذیل پرداخته شده است:- معرّفی شروح اخلاق ناصری-‌ تحقیق در باره‌ی احوال و آثار خلیفه سلطان-‌ بررسی جایگاه علمی و سیاسی خلیفه سلطان-‌ تحقیق در باره‌ی ویژگی‌های سبکی و ساختاری نثر «توضیح‌الاخلاق»برای متن توضیح الاخلاق، تعلیقات جامعی نیز نگاشته شده است. پس از تعلیقات، بخش «دگرگونی‌ها» قرار دارد که مربوط به تبیین مواردی است که خلیفه سلطان کلمات و عبارات یا جمله‌های اخلاق ناصری را تغییر داده و آن‌ها را به زبان ساده‌تری بیان کرده است. بعد از آن، مجموعه‌ای از واژگان و ترکیب‌های نسبتاً دشوار متن به همراه معنی آن‌ها در بخش «فرهنگ لغات و ترکیبات فارسی و عربی» جمع‌آوری شده است. در بخش انتهایی رساله فهرست های راهنما قرار گرفته است.

آنچه در این پایان نامـه می آید کنـکاش گونه ای است کـه به تطبیـق ابیـاتی از دیـوانناصرخسرو با احادیث شیعی دوازده امامی می پردازد. این جستارگونه در صورتی می تواند دارای اهمیت تلقی شود که بتواند محمل هایی روایی برای ابیات بیابد تا از این رهگذر هم احیاناً گره از برخی ابیات گشوده شود و هم قضاوت درباره ی گزاره های ناصرخسرو از منظر مزبور سهل شود و ... برای این هدف در آغاز ابیاتی را که داری پیام تلقی می شد گردآوری و سپس برحسب موضوع با احادیث مقایسه شد؛آنگاه مشخص شد که بسیاری از پیام های مذهبی او با احادیث مذکور در پیوند است. در مواردی نیز مطالبی در دیوان استفاده شده که در منابع اهل سنت مذکور است. درمورد استفاده از سخنان ائمه نیز ناصر خسرو گاه به صورت منطوقی از آن کلمات بهره برده و گاه به گونه ی مفهومی. در تشبیهات نیز در چند مورد ملاحظه شد که این شاعر از میان ارکان تشبیه تنها در وجه شبه با کلمات ائمه همراهی نکرده است؛ همچنان که گاه ساختار جمله ها همان ساختار روایی است با این تفاوت که ناصر خسرو تنها موضوع قضیه را عوض کرده و محمول را به حال خود باقی می گذارد. نکته قابل توجه اینکه پر رفت وآمدترین سخنان در دیوان ناصرخسرو از آن امیر بیان علی (ع) است. ضمن اینکه در این سیر اجمالی گاه با احادیثی از زبان آن دسته از ائمه مواجه می شویم که درشمار ائمه ی پس از امام صادق (ع) هستند.

ایمان یکی از مسائلی است که عین‌القضات همدانی در آثار خود به آن توجه ویژه‌ای مبذول داشته‌است، تا آنجا که در یکی از تمهیدهای کتاب خود با عنوان «بیان حقیقت کفر و ایمان» به صورت خاص‌تری این مسأله را مورد شناسایی قرار داده است این در حالیست که رد پای دغدغه‌های ایمانی حاضر در عصر عین‌القضات و دوره پیش از او در سراسر تمهیدات و سایر آثار او به طور برجسته‌ای دیده می‌شود. در این پایان‌نامه به شناسایی ایمان در سنت ‌های کلامی، عرفانی و دینی در جامعه اسلامی دست زده و با توجه به این شناخت به گردآوری، طبقه‌بندی و نتیجه‌گیری از آنچه عین‌القضات در باب ایمان در دو اثر مهمش یعنی تمهیدات و سه جلد نامه‌ها آورده است پرداخته‌ایم.عین‌القضات همدانی جدای از متأثر بودنش از سنت‌های دینی، کلامی و عرفانی پیش از خود، اندیشمندی است با استقلال‌های فکری و ذهنی خاص خود بنابراین دیدگاه خاص ایمانی او را جدای از سنت‌های کلامی و عرفانیی که در قرن‌های چهارم و پنجم جریان داشته می‌توان در رابطه متقابل ایمان با دغدغه‌های برجسته فکری او چون عشق، کفر، شر، عادت‌ستیزی، و تجربه شخصی و ... بررسی نمود و البته بازهم با توجه به جریان‌های عرفانی، کلامی و دینی که در آن روزگار، قبل و حتی بعد از آن در جامعه اسلامی وجود داشته است.

صفوه‌الصفای ابن بزاز اردبیلی یکی از مهمترین اسناد تاریخ عرفان ایرانی و سرشار از اطلاعات ارزشمند درباره‌ی حیات عرفانی شمال غرب ایران است. این اثر مشتمل بر شرح حال زندگی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد اعلای سلاطین صفوی است.با توجه به جایگاه و اهمیَت صفوه‌الصفا در معرفی و شناخت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، این پژوهش در صدد است به بررسی محتوایی این کتاب، از جنبه‌های عرفان، کارکرد قرآن و حدیث و ابیات عرفانی و اخلاق صوفیه بپردازد. این پژوهش در پنج فصل تدوین شده است: فصل اول، شامل چهارچوب پژوهش است. در فصل دوم، به تعاریف و کلیات پژوهش پرداخته شده است. در فصل سوم، عرفان صفوه‌الصفا، که شامل مقامات و احوال، استحسانات، اصطلاحات عرفانی بویژه کرامات -که اصلی‌ترین محتوای این کتاب است-و جغرافیای طریقت شیخ صفی بررسی شده است. فصل چهارم، کارکرد قرآن و حدیث و ابیات عرفانی را در سه بخش تفسیر آیات، احادیث و ابیات عرفانی در برمی‌گیرد. در فصل پنجم اخلاق صوفیه، مشتمل بر اخلاق با خداوند متعال، اخلاق فردی، اجتماعی و مباحث دیگر اخلاقی صوفیه بررسی شده است.حاصل سخن اینکه، تعاریف این کتاب بیشتر نزدیک به تعاریف عرفان کشف و شهودی بویژه رساله‌ی قشیریه است اما در تعریف مراقبه با پیشینیان تفاوتی مشهود است. همچنین در تعریف فقر بیشتر به معنای فقر از قرن هفتم به بعد عنایت داشته؛ یعنی فقر به معنی عدم املاک و قطع دلبستگی به دنیا نیست بلکه به معنای فنا است. بیشترین کرامات در این کتاب اشراف بر ضمایر و خواطر است. کارکرد تفسیر قرآن در صفوه‌الصفا با توجه به تفاسیر اهل سنت است و معانی آیات با نکات عرفانی آمیخته شده است. در کارکرد حدیث، گرچه تنوع برداشت از آیات قرآنی را ندارد اما به کاربرد اهل سنت از احادیث، نزدیکتر است و بیشتر منابع شیخ صفی در این باره از صحاح سته‌ی اهل سنت است. در تفسیر ابیات عرفانی، شیخ صفی الفت خاصی با آثار عطار داشته و مباحث محوری تفسیرهای وی بر اشعار عرفانی درباره‌ی روح، دل و تقابل عقل و عشق است. شیخ صفی در اخلاق با خداوند متعال بر انجام همپای فرایض و نوافل پافشاری کرده است. همچنین ذکر، از ارکان تصوف شیخ صفی محسوب می‌شود. وی در اخلاق فردی نیز به مهار نفس و طهارت باطن و تزکیه‌ی قلب از طریق نگهداشت جوارح تأکید داشت و در اخلاق اجتماعی خانواده‌ای موفق داشته و خانواده و مردم را به علت اهتمام به امور اخروی ترک نکرده است؛ بلکه مشارکت اجتماعی و کسب و کار، شیوه‌ی زندگی او بوده است. همچنان که ویژگی عرفان قرن هشتم است وی هم وضع اقتصادی خوبی داشته و هم با امیران و پادشاهان و ایلخانان روابط مسالمت آمیزی داشته است. در بخش مباحث دیگر اخلاقی؛ از اتصاف شیخ صفی به شرایط شیخی برای هدایت مریدان و حقوق مرید و مراد سخن رفته است.

در این پایان نامه، تلاش شده، سیمای حضرت رسول (ص) در مثنوی، بررسی و تحلیل شود. ار این رو، بر اساس اشعار مثنوی، بخش هایی از زندگانی پیامبر اکرم (ص) ؛ از قبیل: ولادت و حوادث پیرامون آن، شناخته شدن او توسط راهب نصرانی، هجرت از مکه به مدینه و وقایع متعاقب آن پرداخته شده است. علاوه بر موارد یادشده، این پایان نامه، دربرگیرنده ی توصیف شمایل و سیمای ظاهری، سیرت و مکارم اخلاقی، ویژگی های باطنی، معجزات و خوارق عادات پیامبر (ص) و ذکر فضایل خوشاوندان و صحابه و همین طور اشاره به احوال برخی از دشمنان و معاندان اوست.

یکی از جنبه های اعجازآمیز قرآن کریم شیوه ی کاربرد اعداد در آن است. شماره ها و اعدادی که در قرآن و تفاسیر آمده از نظم و جنبش شگفت انگیزی برخوردارهستند. در قرآن کریم با احتساب اعداد صحیح و کسری حدود چهل عدد به کار رفته است. هر کدام ازاعداد در قرآن و تفاسیر برای بیان مقاصد خاصی به کار می روند.گاه اتفاق می افتد که مفسرین بر سر کمیت اشیاء و یا افراد دچار مشکل و اختلاف می افتند. لذا برای توجیه مقصود و منظور خود متوسل به کاررگیری اعدادی می شوند که در زندگی روزمره و افکار و عقاید دینی و اجتماعی ایشان نقشی مهم ایفا نموده است و بدین وسیله خواسته خود را توجیه می نمایند؛ در این رساله ی پژوهشی، اعدادصحیح قرآنی را ذکر نموده و و کاربرد و جایگاه اعداد را در تفاسیر مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم.

نکوهش زهد و مظاهر دینداری و تمجید از شراب و مصادیق آن، درصد قابل توجهی ای از اشعار میرزا حبیب را، شامل می شود و این موضوع با توجه به اینکه وی یکی از مجتهدان بزرگ شیعه بوده است قابل توجه می نماید. هدف از نگارش این پایان‌نامه، بررسی ابعاد دین‌داری، ‌میرزا‌حبیب‌ خراسانی در اشعار سکرآمیز او بر اساس سنجه‌ی دین‌داری گلاک و استارک است که برای ادیان پنج بعد قائل می‌شدند‌: 1- اعتقادی 2- مناسکی 3- تجربی 4- فکری 5- پیامدی. این سنجه ‌یکی از پرکاربردترین سنجه‌های دین‌داری، در ایران می‌بــاشد. لذا پژوهش خود را‌، با یادداشت‌برداری از ابیات و اشعار مربوط به دین‌داری و سـکر و سپس توصیف و تحلیل آن‌ها و بــا تعریفات کلی از عرفان، سـکر‌، دین‌، سنجه‌ی دین‌داری، زندگی و شخصیت میرزا حبیب آغاز نمودیم‌، بــا توجه به اشعار میرزا حبیب، به تحلیل و توصیف دین‌داری او بر مبنای الگوی مذکور و همچنین‌، بررسی و تحلیل سـکر و مصادیق مختلف آن پرداخته‌ایم‌.‌نتایج نشان می‌دهد که‌، میرزا حبیب بر مبنای سنجه ی گلاک و استارک در بعد اعتقادی به توحید‌، نبوت‌، عدل‌، امامت و معاد اعتقاد دارد‌. در بعد مناسکی، طلب حقیقت از مهم‌ترین ویژگی‌های بعد مناسکی او که دلیل بر عمل‌گرایی وی به واجبــات شرعیات و مقامات طریقت و فضایل معنوی نیز، می باشد‌. در بعد تجربه دینی، تجربه‌های دینی میرزا حبیب حاصل معرفت شهودی و اشراقی است که توجّه یا دعا‌، شناخت شهودی‌، ایمان عاشقانه‌، امید‌، از نمود‌های بــارز آنست و در بعد پیامدی، اندیشه‌های توحیدی‌، عبــادت و بندگی عاشقانه‌، توجه به بــاطن رفتارهای دینی‌، انتقاد از دین‌داران ظاهربین و سودجو‌، عدالت محوری‌، تأسی از گفتار و رفتار پیامبران و معصومین از پیامد‌های مهم دین‌داری وی می‌بــاشند‌. میزراحبیب در اشعار خود متمایل به سـکر است و سـکر در اشعارش دارای گستردگی معنایی چون‌: فنــا‌، دیوانگی و جنون‌، بی خودی و بیگانگی از خود‌، عشــق‌، مستی از شراب و بــاده عرفانی می‌بــاشد. جنبه‌ی سـکرآمیز‌ اشعارش‌ که دارای شور عرفانی است بسیار بیشتر از‌، جنبه‌ی عقلانی آن می‌بــاشد ‌. شادی در شعرش بسیار محسوس است‌. شعر او بیشتر بیان حالات و احساست واقعی اوست و شعر سفارشی کم دارد‌. برخی از نمود‌های بــارز اندیشه‌های عرفانی وی عبارت‌اند ‌از‌: بیان حالات عرفانی‌، گرامیداشت عرفا و درویشان‌، عشق و زهد‌، توجه به بــاطن‌، قلندرانه و ملامتی‌، هرروز روز حساب است‌، کمال طلبی و معرفت‌جویی، تعلق‌خاطر به شعر رندانه و سـکر آمیز‌.