جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين پژوهش در پي تحليل تربيتي حرکت جوهري، به‌عنوان يکي از ابتکارات ملاصدراست. بدين منظور، نخست اصل حرکت در منظومة فکري و فلسفي ملاصدرا، به‌گونه‌اي‌ اجمالي تبيين، سپس در راستاي رويکرد امتداد اجتماعي فلسفه، به استنباط و استنتاج تربيتي از آن پرداخته شده است. ملاصدرا، با طرح نظريۀ حرکت جوهري معتقد است که جهان مادي و طبيعت با تمام ذات خويش پيوسته در حال تکاپو و شدن است و از قوه به‌سوي فعل با رويکردي تشکيکي و اشتدادي در حرکت است و روي به‌سوي کمال و بقا دارد. پيوند ميان حرکت و تربيت، از سنخ ابتناي تشريع و اعتبار بر تکوين، و تعميق تربيت با محوريت گوهر وجود متناظر با حرکت است. رهاورد ارتباط ميان اين دو، مؤلفه‌ها و اصولي همچون تحول و تکامل، تدريج و تداوم، نظام‌مندي و تناسب خواهد بود. اين الگوي تربيت، واجد عناصري همچون پويايي، پيوستگي، امتداد و عمق است که نتيجة حرکت و فعاليت مربي و متربي در يک رابطة تعاملي است. براين‌اساس، تربيت حرکتي تراکمي است که داراي حقيقتي رشددهنده در همة ابعاد وجودي انسان از بعد جسماني تا روحاني است.

بدون شک، تفسیر واقعیت عالم طبیعت، یکی از مباحث اساسی فلسفة اولی محسوب میشود و از آغاز پیدایش فلسفه و عرفان، همیشه مورد بحث بوده ¬است. ملاصدرا بر اساس نظریة حرکت جوهری، کل عالم طبیعت را مساوی با حرکت و صیرورت دانسته و به حرکت ذاتی آن، بسمت عالم ثبات، رأی داده است. اکنون پرسش اینست که آیا این نظریه، نظریه‌یی بکلی ابتکاری است، یا مسبوق به سوابق تاریخی است؟ نوشتار پیش رو، با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی، نشان میدهد که این مسئله مسبوق به سابقه بوده و در یونان باستان، برخی فیلسوفان به حرکت تمام موجودات عالم طبیعت باور داشته‌اند؛ در عالم اسلامی نیز برخی فیلسوفان، تنها به حرکت در حوزۀ اعراض اعتقاد داشته و با انواع مناقشات و استدلالها، به رد نظریۀ حرکت جوهری پرداخته‌اند، اما دسته‌یی دیگر، از منظری متفاوت به عالم نگریسته‌اند و با نگاه عرفانی و با استناد به تجارب شهودی، کل کائنات را متجدد دانسته‌اند. ملاصدرا بر پایۀ این زمینه و گنج آماده، و تأثیرپذیری از آن، حرکت جوهری را متناسب با فلسفۀ وجودی خود، مطرح و بازنگری کرده و با اثبات آن و مبنا قرار دادنش برای بسیاری از مسائل فلسفی، طرحی دیگر درانداخت و بر آن اساس، هستی را در نگاهی کلان، به دو بخش ثابت و متغیر تقسیم نمود و بدنبال آن، نتایجی را در امور عامه و خداشناسی استنتاج کرد.

اصالت وجود پایه و رکن اساسی حکمت متعالیه است که تمام ابتکارات ملاصدرا نتیجه مستقیم آن است. تقریرهای مختلف ملاصدرا از اعتباریت ماهیت منجر به شکل گیری طیفی از تفاسیر مختلف از سوی پیروان حکمت متعالیه شده است. مقاله در چهار گام به بررسی تفسیر صحیح از نقش و جایگاه ماهیت پرداخته است. در گام اول، محل نزاع در اصالت وجود یا اصالت ماهیت روشن شده است. در گام دوم، با پذیرش اصالت وجود، تفاسیر مختلف ازجایگاه ماهیت بررسی شده است. گام سوم تأثیر تفاسیر مختلف از اصالت وجود بر نظریه حرکت جوهری را بر عهده داشته است. گام چهارم نیز نشان می دهد که اساساً نظریه حرکت جوهری کدام تفسیر را پشتیبانی و تأیید می کند. یافته های مقاله براساس روش توصیفی ـ تحلیلی نشان می دهد که در مسأله اصالت وجود، اعتباری بودن ماهیت به معنای سَرابی بودن است که تفسیر علامه طباطبایی است. به نظر می رسد نظریه حرکت جوهری ضمن تأیید این تفسیر سازگاری بیشتری با آن دارد. برخی محققان چنین پنداشته‌اند که پذیرش تفسیر علامه طباطبایی به‌نوعی نفی ذات گرایی و افتادن در ورطه ایده‌آلیسم و چه‌بسا نومینالیسم است. اما باید دانست که: اولاً در این تفسیر وجود خارجی کلی طبیعی نه‌تنها نفی نشده است، بلکه سازگاری بیشتری با مبانی اصالت وجود دارد. ثانیاً تعامل ذهن با واقع عینی ننشان می دهد که ماهیت صرفاً بر ساخته ذهن نیست، بلکه به سبب وجود منشأ انتزاع حقیقی، حکایت واقعیت خارجی است.

اثر حاضر تلاشي در ارائه يک مدل براي تربيت انسان است که از ديدگاه فلسفي ملاصدرا در حرکت جوهري الهام گرفته شده است. در اين نوشتار پس از بيان کليات امر تربيت و جايگاه و ضرورت آن، به نظام تربيتي انسان بر مبناي حرکت جوهري پرداخته شده است. ابتدا به مباني فلسفي ملاصدرا و بالخصوص به حرکت جوهري به عنوان يکي از انديشه‌هاي فاخر ملاصدرا پرداخته شده و در نهايت به لوازم حرکت جوهري اشاره مي‌شود. در ادامه انسان‌شناسي امکان، جايگاه، ادله مساله و به خصوص نفس به عنوان محور اصلي تربيت با نگاه تطبيقي نفس در فلسفه مشاء و حکمت متعاليه تبيين شده است. در نهايت نظام تربيتي مبتني بر حرکت جوهري تشريح شده است.

پژوهش حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، پس از تبیین حرکت جوهری و انسان شناسی حضرت امام+، به بررسی و شرح مراتب کمال آدمی، از دیدگاه ایشان می‌پردازد. مسئله تحقیق این است که آیا مبنای فلسفی ملاصدرا در حرکت جوهری در اندیشه امام راحل مؤثر است یا خیر. یافته تحقیق نشان می‌دهد که حرکت جوهری تأثیر مستقیم در شناخت مراتب کمال انسان داشته و در عین حال انسان‌شناسی ایشان نیز مانند دیگر ابعاد فکری ایشان، دقیقاً مبتنی بر اندیشه دینی است.. حضرت امام+، هدف غایی انسان را رسیدن به مقام جانشینی پروردگار (بالفعل کردن مقام خلیفه الهی) و مرتبه انسان کامل می‌داند که این مقام نیز از طریق شکوفایی فطرت الهی، میسر می‌باشد.

هر انسانی بالوجدان می‌یابد که نفس او دائماً در حال تغییر و تحول است. برخی مانند مشائیان، با بیرونی و منفصل دانستن این تغییرات، بر این باورند که نفس از اول خلقت تا آخر ثابت بوده، فقط عوارضی بر آن عارض شده، کیفیات آن تغییر پیدا می‌کند. ملاصدرا و پیروانش با درونی و متصل دانستن این تغییرات، حرکت جوهری نفس را پذیرفته، معتقدند که خودِ نفس از اول خلقت در حال تبدیل و تبدل است. معتقدان به حرکت جوهری برای اثبات حرکت درونی و متصل نفس، به دلایل عقلی متوسل شده و توجه خاصی به دلایل نقلی نداشته‌اند. این در حالی است که برخی از آیات قرآن کریم، نه‌تنها شاهد بلکه دلیلی برای حرکت درونی و جوهری نفس به شمار می‌آیند. پژوهش حاضر بعد از بیان حرکت جوهری نفسانی، با ذکر برخی از این آیات، به تبیین و نحوه دلالت آن‌ها بر حرکت درونی و جوهری نفس پرداخته و به این نتیجه رهنمون گشته است که ملکات نفسانی، اگر فضایل باشند، مانند علم، ایمان و...، سبب تکامل خودِ نفس می‌شوند و اگر رذایل باشند، مانند رجس، نفاق و...، عامل تنزل خودِ نفس می‌گردند.

از مهم‌ترین نوآوری‌های ملاصدرا در حوزۀ هستی‌شناسی، نظریۀ حرکت جوهری است که نقشی مهم بر اندیشه‌های فلسفی و کلامی وی به جا گذاشته است. ملاصدرا با اثبات حرکت و بی‌قراری در نهاد عالم هستی و انسان، معتقد است نظام هستی و بنیان همۀ موجودات مادّی در حال دگرگونی دائمی است. نویسندگاه این پژوهش، با روش تحلیلی و اسنادی، خوانشی از حرکت جوهری ملاصدرا در تببین کلامی معاد جسمانی و تجسم اعمال ارائه نموده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‎‌‌دهد عالم مادی به نحو تدریجی و پیوسته از مادّی به سوی تجرّدی حرکت می‌کند که این حرکت، در کـل جهان هستی و حتی نفس انسان سریان دارد. نفس انسان، جسمانیت‌الحدوث و روحانیت‌البقـاء اسـت؛ یعنی انسان در ابتدای خلقـت، موجـودی جـسمانی اسـت و جنبـۀ روحانی ندارد، اما در حیات مادّی، مراحـل تکامل را طی کرده و از مادیت به تجرد می‌رسد. از لوازم کلامی نظریۀ حرکت جوهری، اثبات و تبیین عقلانی معاد جسمانی است که نفس آدمی از طریق آن می‌تواند سیر کمالی خود را پیموده و به مقصد نهایی (معاد) برسد. در پرتو این نظریه می‌توان تجسم اعمال را چنین تبیین کلامی نمود: صفات و حالات انسانی که بر اثر حرکت جوهری نفس در ذات انسان رسوخ یافته و پایدار شده‌اند، در آخرت برای او تجسم یافته و موجب تجلی لذت یا اذیت در نفس وی می‌گردد.

به کارگیری واژگانی همچون عود و رجوع در باب حیات اخروی انسان، حکایت از اساسی بودن مفهوم «بازگشت» در این انگاره قرآنی و اسلامی دارد. متکلمان و اندیشمندان مسلمان نیز با توجه به همین امر، مباحث آخرت‌شناسی را مباحث مربوط به معاد نامیده‌اند. مسأله مهمی که در اینجا رخ می‌نماید پرسش از چرایی و چگونگی این بازگشت است: نقطه نهایی سیر انسان با نقطه آغازین آن اگر عیناً یکی نیست، پس تعبیر بازگشت چه معنای خردپذیری می‌تواند داشته باشد؟ و اگر نهایت انسان با بدایت او عیناً یکی است و انسان بازگشته عیناً همان انسان ابتدایی است، پس غرض و فایده این جدا شدن از بدایت و اقدام به سیر وجودی چه می‌تواند باشد؟ پژوهش حاضر سعی دارد تا با روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای نشان دهد که مفهوم بازگشت در سیر وجودی انسان می‌تواند بر اساس یکی از مبانی نفس‌شناسانه ملاصدرا یعنی نظریه انکشاف نفس محمل مناسبی یافته و تبیینی خردپذیر داشته باشد. بر اساس دیدگاه انکشاف نفس، تحولات جوهری و سیر وجودی نفس به معنای خروج از قوه به فعلیت و کسب کمالات بیگانه با نفس و اضافه شدن آنان از بیرون بر نفس نیست، بلکه نفس در اثر تحولات جوهری همان کمالات و فعلیتهای مکنون در خود را از باطن به ظهور و از اجمال به تفصیل می‌رساند. بر این اساس، نفس بازگشته از حیث اصل حقیقت وجودی، عین نفس ابتدایی است و از حیث اظهار و تفصیل کمالات وجودی‌اش، متفاوت با آن و هدف آفرینش نیز همین اظهار و تفصیل کمالات وجود انسان است. این خوانش صدرایی از معاد نسبت به دیدگاه‌های رقیب از جمله رویکرد معطوف به بدن و رویکرد عام وجودی تفسیر روشن‌تری از بازگشت و رابطه بدایت و نهایت به دست می‌دهد.