جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات 27 و 28 سوره نور از حق حریم خصوصی افراد در ورود به منازل شخصی سخن می‌گوید. قرآن کریم در آیه 27 برای مفهوم طلب اجازه برای ورود به منزل، از واژه «استیناس» استفاده کرده است. همین امر موجب تضارب آراء مفسران در باب مفهوم دقیق آن و ارتباطش با اذن ورود شده است. مسأله اصلی این مقاله واکاوی مفهوم دقیق «استیناس» و حکمت به کاربردن آن به جای واژه استیذان و توجه به ابعاد اخلاق و تربیتی این دستور اسلامی با استناد به منابع تفسیری و با روش تحلیلی است. براساس یافته‌های این پژوهش، قرآن با استفاده از دو واژه «تستأنسوا» و «تسلموا»، اذن را از حکمی قانونی و رسمی به حکمی اخلاقی تبدیل کرده که معاشرت را آسان و دلخواه کرده، دوستی و یکدلی را بین افراد جامعه رواج می‌دهد. این نتیجه علاوه بر آرامش و امنیتی است که اذن ورود به تنهایی برای جامعه به ارمغان می‌آورد.

واژگان «زینتهن» و «مَا ظهر منها» در آیه 31 سوره نور، از کلمات محوری و نقش‌آفرین در بحث حجاب، مواضع پوشش و مواضع مستثناست که به‌سبب برخی از ابهامات مفهومی و مصداقی، سبب ارائه دیدگاه‌های مختلف در وجوب و عدم وجوب حجاب، مواضع وجوب پوشش و مستثنیات آن شده است. مقاله حاضر با هدف تبیین مفهوم و مصداق این دو کلمه، با روش تحلیلی-تفسیری، به بررسی آنها پرداخته و به این نتیجه رسیده است که هرچند واژه «زینت» در لغت مخصوص زینت‌های عارضی است، ولی در استعمالات قرآنی اعم از زینت‌های ذاتی و عارضی است و به اندام زن نیز اطلاق می‌شود. همچنین مقصود از «ما ظهر منها»، زینت‌هایی است که به‌طور عادی و طبیعی پوشانده نمی‌شوند، نه اندامی که به‌صورت اتفاقی و غیر ارادی ظاهر می‌شوند و نه خصوص ساق پا یا لباس یا اندامی که در اصل آفرینش ظاهر هستند. بنابراین مصادیق «زینتهن» (زینت زنان) عبارت‌اند از: اندام زنان، زیورآلات، لباس و رنگ و روغن‌های آرایشی. و مصادیق «ما ظهر منها» عبارت‌اند از: صورت، دست و آرایش‌های واقع در آنها که از ممنوعیت اظهار استثنا شده‌اند.

تمایز جنسیت‌ها و هویت جنسیتی از دل‌مشغولی‌های جودیت باتلر است که از منظری میان‌رشته‌ای به طرح مباحثی در این زمینه پرداخته است. ام آن‌چه دیدگاه میان‌رشته‌ای او را به هم پیوند و در کانون مباحث نظری‌اش قرار می‌دهد مساله‌ی چگونگی تکوین سوژه و شرایط برساخته شدنش در وضعیت‌ها و مواجهه‌اش با شرایط خارجی(هنجارها) است که در فرآیندی کنش‌مندانه به انقیاد هنجارها یا واکنش در برابر آن‌ها می‌انجامد. باتلر در این کتاب با بازخوانی آرای هگل، نیچه، فروید، فوکو و آلتوسر سعی در واکاوی و توضیح نسبت سوژه با شرایط تکوینش دارد.

تمایز جنسیت‌ها و هویت جنسیتی از دل‌مشغولی‌های جودیت باتلر است که از منظری میان‌رشته‌ای به طرح مباحثی در این زمینه پرداخته است. ام آن‌چه دیدگاه میان‌رشته‌ای او را به هم پیوند و در کانون مباحث نظری‌اش قرار می‌دهد مساله‌ی چگونگی تکوین سوژه و شرایط برساخته شدنش در وضعیت‌ها و مواجهه‌اش با شرایط خارجی(هنجارها) است که در فرآیندی کنش‌مندانه به انقیاد هنجارها یا واکنش در برابر آن‌ها می‌انجامد. باتلر در این کتاب با بازخوانی آرای هگل، نیچه، فروید، فوکو و آلتوسر سعی در واکاوی و توضیح نسبت سوژه با شرایط تکوینش دارد.

محمدکریم‏خان کرمانی (1225 - 1288ق) در رسالۀ فی تزییف کتاب أفرنجی فی حرکات الأفلاک (1269ق) خلاصه‌ای عربی از کتابی دربارۀ نظریۀ خورشیدمرکزی و تبیین آن بر اساس مکانیک‌ دکارت و نیوتن را آورده و آن را نقد کرده است. می‌دانیم خورشیدمرکزی و مکانیک‌باوری بر اساس تفسیری جدید از مابعدالطبیعۀ ریاضی‏باوری فیثاغورسی ایجاد شده بود. کرمانی، بر اساس اصول مابعدالطبیعیِ ارسطوییِ مکان و حرکت، دلایل قائلان به خورشیدمرکزی و تبیین‌های مکانیکی جدید آن‌ها را رد کرد و دلایل تجربی را برای نفی زمین‌مرکزی و پذیرش خورشیدمرکزی کافی نمی‌دانست. به عقیدۀ او، تبیین‌های دکارتی و نیوتنی برای خورشیدمرکزی با اصول مابعدالطبیعی حرکت طبیعی و نفی خلأ سازگار نیستند. کرمانی با تغییر در ویژگی صُلبیت افلاک و پذیرش رقّت آن‏ها، تغییری در مفهوم سنتی فلک ایجاد کرد تا به دلایل خورشیدمرکزی پاسخ دهد. علاوه ‌بر این، او معتقد بود دلایلی تجربی نیز برای نفی خورشیدمرکزی و حرکت زمین وجود دارند، و اِشکالات آزمایش‌های مؤید حرکت زمین را نشان داد. او آیات قرآن را نیز مخالف خورشیدمرکزی می‌دانست. نظام فلسفی - عرفانی مذهب شیخیه انگیزه‌ای برای رد نجوم جدید بود، اما کرمانی، مانند بسیاری از همتاهای مسیحی ارسطویی او در قرن هفدهم میلادی، برای مخالفت خود با نجوم جدید فقط بر نظام عقیدتی خود تأکید نکرد.

عرفان اسلامی به¬مثابه یک نهاد اجتماعی، در تاریخ اجتماعی ایران، از اهمیت والایی برخوردار است. چنانکه از بدو شکل¬گیری، با بهره¬گیری از تعالیم خاص خود در پی تثبیت گزاره¬های قدرت برآمد و با تأثیر از شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی، به¬عنوان یک گفتمان قدرتمند، در معادلات اجتماعی، سیاسی و مذهبی در تاریخ ایران نقشی برجسته پیداکرد. مولوی و عطار از جمله ادیبان عارفی هستند که در قالب کلام منظومشان در مثنوی معنوی و منطق‌الطیر، به بیان اندیشه‌های اجتماعی خویش، از منظر عرفانی پرداخته‌‌اند. پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی بیان¬می‌دارد که ساختار قدرت به¬تعبیر فوکویی آن، در عرفان اجتماعی، بر پایه جایگاه پیر و تعالیم لازم‌الاجرای او تبیین گردیده¬است به¬گونه‌ای که هژمونی قدرت در مقام پیر، با توجه به وجوه تاریخی و معرفتی در عرفان اسلامی در دستگاه نظری و عملیِ سازمانِ خانقاه، منجر به سوژه سازی مرید می‌شود؛ و پیر نیز، با تکیه بر اصل ولایت و انسال کامل، در حوزه قدرت و در امر راهبردی اجتماعی، دارای جایگاهی شاخص است. کلیدواژه¬ها: عرفان اجتماعی، دیرینه‌شناسی، میشل فوکو، مثنوی مولوی، منطق‌الطیر عطار.

آیة 22 از سوره نور در نظر مفسّران اهل سنّت از جایگاه خاصی در مبحث خلافت، برخوردار است. برخی از مفسّران این فرقه، بخصوص فخر رازی، درصدد برآمده­اند از این آیه، علاوه بر این که منقبت ویژه و منحصر به فردی برای ابوبکر اثبات کنند، حقّانیت خلافت او را نیز نتیجه بگیرند. امّا از دیدگاه شیعه، این آیه به­ هیچ­ وجه، منقبت و فضیلتی را برای نامبرده بیان نمی­کند و نمی‌توان از این آیه، صحت خلافت و امامت او را اثبات کرد و حتّی اساساً، این آیة اختصاصی به ابوبکر ندارد. با توجّه به ظاهر و سیاق آیه و نیز سبب نزول معتبر مراد از تعبیر ﴿أُولُوا الْفَضْلِ‏﴾تنها ابوبکر نیست و فضل نیز در اینجا به معنای فضل در دین نمی‌تواند باشد. از آنجا که اهل سنّت در تفسیر این آیات، بر دو حوزه و ساحت استناد به روایات اسباب‌النّزول و تحلیل درونی از دلالت آیه تکیه کرده­اند، به تفکیک و به ترتیب، مستندات و ادلّة آنان نقد و بررسی خواهد شد.

میشل فوکو (1984-1926) فیلسوف پست مدرن فرانسوی در آثار مختلف خود به تامل در ماهیت فلسفه و مناسبات آن با تجدد پرداخته است. این مقاله با توجه به طرح مناقشات معاصر در باب سرشت و سرنوشت فلسفه که ذیل ادبیات «متافلسفه» از دهه 1970 به این سو مطرح شده است و با مراجعه به آثار کلیدی فوکو هم‌چون نظم اشیاء، دیرینه‌شناسی دانش، تاریخ جنسیت، قدرت- دانش به بازخوانی مناسباتِ فهم فوکویی از فلسفه (متافلسفه فوکو) در پیوند با خوانشی که وی از اومانیسم به مثابه بنیاد تجدد دارد می‌پردازد. آن‌چه در آرای فوکو به منزله حلقه وصل متافلسفه و تجدد است کوشش نظری وی در بسط و تعمیق ادبیات فکری «ضد اومانیسم» در سنت فلسفه قاره‌ای می‌باشد.

مقاله حاضر تلاش کرده است تا از طریق مواجهۀ اندیشۀ هانا آرنت و میشل فوکو به بازاندیشی و بازنگری رادیکال و ریشه‌­ای از مفاهیم قدرت، مقاومت و سوبژکتیویته بپردازد. در وهلة نخست ممکن است تصور شود که اندیشۀ این دو متفکر بنا بر مبانی فلسفی و نظری متفاوتی که دارند، نه همسو با یکدیگر، بلکه در تقابل باشند و از همین منظر احتمال هرگونه گفتگو غیرممکن فرض شود؛ اما مدعای اصلی مقاله رهیافتی غیر از این است و بر همین اساس نه تنها زمینه‌ها و مبانی مشترکی در ساخت­‌گشایی قدرت و به تبع آن بازاندیشی مفاهیم سوبژکتیویته و عاملیت انسانی در اندیشة این دو متفکر وجود دارد، بلکه باید برخی از نتایج مهم آرای سیاسی آن­ها را همسو و مکمل هم دانست که نه تنها به تعمیق و توسعۀ اندیشة یکدیگر، بلکه به خلق رویکردهای جدیدی در عرصة سیاست یاری می‌رسانند. بدین­‌ترتیب، پرسش‌­­های راهبر نوشتار حاضر عبارتند از: ساخت­‌گشایی از قدرت در اندیشة آرنت و فوکو چه عاملیت و کارگزاری به سوژۀ معاصر خواهد بخشید؟ چگونه قدرت به جولانگاه مقاومت بدل و هم‌زمان امکان­‌های نوینی به سوی سوژه گشوده می­‌شود؟ یافتۀ اصلی نوشتار حاضر این است که قدرت در اندیشۀ متفکران مذکور برخلاف خوانش‌­های سنتی و مدرن، مفهومی مثبت، خلاق و مولد است و بر پایۀ همین مفروضات در بطنِ خود مقاومت و شیوه‌­های جدیدی از مبارزه و ایستادگی را برای سوژه به همراه دارد. اگرچه باید انتظار داشت که به دلیل تفوق امر سیاسی یا امر اجتماعی در اندیشة این دو، تفسیرشان از مقاومت، عاملیت و حتی قدرت متفاوت از یکدیگر باشد.