جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله رابطه خالق و مخلوق و همچنین لزوم اثبات و یا نفی این رابطه از بزرگترین مسائل در میان خاص و عام بوده است.تحلیل از این رابطه با توجه به مبانی پذیرفته شده هر گروهی متفاوت است؛حکمت متعالیه از مکاتب فلسفی است که امروز طرفدران آن در جوامع فلسفی ایران به مراتب بیشتر از گروهای دیگر است؛دلیل این امر را می توان استفاده از تجارب پیشینیان و ارائه مکتب نظام مند،برای آیندگان دانست.ملاصدرا با مبنای حکمت خود که به حکمت متعالیه معروف است به طرح مسئله خالق با مخلوق پرداخته است.در نگاه وی مخلوقات با خداوند فقط رابطه علی-معلولی ندارند بلکه صدرا با تکیه بر امکان فقری،رابطه علیت میان خالق و مخلوق را تا مرتبه تجلی،افاضه خالق و در نهایت عین الربط بودن مخلوق به خالق تعالی می بخشد.او مخلوقات را حادثی دانسته که در اثر افاضه و فیض بخشی خداوند،به جلوه گری می پردازند و بازگشت همه این مخلوقات به وجود اصیل خداوند است.بر اثر نظریه تجلی وی که استخراجی از قاعده فلسفی علت و معلول است،مخلوقات به عنوان شئون وجوی حق مطرح می شوند که در مراتب هستی علاوه بر رابطه علی و معلولی میان آنها،جمیعاً عین الربط به خالق محسوب می شوند.در حکمت متعالیه برای انسان از میان مخلوقات جایگاه ویژه ای قائل هستند که آن جایگاه حاصل توانایی بالفعل انسان در درک این تجلی گری ماسواست.این تفکر عرفانی صدرا در تبیین رابطه خالق و مخلوق مورد عنایت فیلسوفان دیگری چون علامه طباطبایی،شهید مطهری و امام خمینی قرار گرفته است که می توان از آنها به عنوان نو صدرائیانی یاد کرد که ضمن حفظ اصالت تفکر صدرایی،هر کدام با سبک خاص خود به بسط و تبیین ارتباط خالق با مخلوق پرداخته اند.نویسنده در این پایان نامه با طرح دیدگاه صدرا در پی نشان دادن روند عقلانی خداباورانه از خلقت در جریان حکمت متعالیه است.از نتایج این پژوهش می توان به سیطره عرفان بر حکیمان متعالیه در بررسی رابطه خالق با مخلوق اشاره کرد که مهم ترین تشابهات این نوصدرائیان به شمار می رود و همچنین نباید از ابتکارات خاص این افراد در بررسی رابطه خالق با مخلوق در حکمت صدرا غافل شد.

در این رساله آراء کلامی امام خمینی و فیاض لاهیجی ذیل موضوعات توحید، نبوت، امامت و معاد توضیح، تبیین و سپس مقایسه شده است. اهمیت این تحقیق به سبب جایگاه این دو اندیشمند در مباحث کلام شیعی است. به طوری که امام خمینی با تأثیرپذیری از عرفان و ملا عبدالرزاق لاهیجی (فیاض) در جهت سنت کلامی ـ فلسفی شیعی ـ که خواجه نصیرالدین طوسی پرچم‌دار آن بوده است ـ مباحث خود را مطرح کرده اند. مقایسه‌ نیز در این رساله بر اساس نظریه امکان گفتگو میان متفکران است و این بحث ذیل مسائل بنیادی تشیع که در هر دو متفکر وجود دارد، ایجاد شده است. امکان گفتگو و شباهت‌های آراء این دو متفکر بر اساس تلاقی نظریه این دو متفکر در کلام و در مباحث و اصول عام تشیع است و در این رساله امکان گفتگو در معرفت‌پذیری، عصمت، محال بودن امر غیرعقلانی از خداوند و غایت و هدف داشتن خالق از خلق انسان در سعادت دنیوی (اجتماعی) و اخروی بررسی ‌شده است. ضرورت تحقیق به‌واسطه ویژگی اندیشه های کلامی و تغییرات ایجاد‌شده در آن از مدارس اصفهان تا تهران و از فیاض لاهیجی تا امام خمینی است. نتایج تحقیق چنین است که فیاض لاهیجی بیش از آنکه اندیشه های کلامی مکتب اصفهان و استادش ملاصدرا، در ترکیب شیوه‌های عقلانی، عرفانی و قرآنی را پی بگیرد، به سبب تأثیرپذیری از خواجه نصیرالدین طوسی و شرحی که بر تجریدالاعتقاد نگاشته، روش عقلانی و مشائی صِرف را در کلام برگزیده است اما از سوی دیگر، امام خمینی با تأثیرپذیری از ملاصدرا و شیوه او در جمع میان عقل و شهود و نقل، مباحث کلامی درباره موضوعات اصول دین را با تأویلات عرفانی اخذشده از عرفان نظری ابن‌عربی پیوند می‌زند. روش تحقیق تحلیل محتوای نظریات این دو متفکر و مقایسه‌ آرائشان با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است.

این پژوهش با موضوع کاربرد مبانی نظری عرفانی در تبیین منازل عرفانی شکل گرفته است. فهم و تحقق منازل عرفانی منوط به فهم و تحقق مبانی نظری عرفانی است و این مهم در اهم آثار عارفان شارح مکتب ابن ‌عربی مورد توجه بوده است. امام خمینی نیز به عنوان یکی از شارحان و عارفان معاصر این مکتب، در تبیین منازل عرفانی از برخی مبانی نظری وجود‌شناختی و انسان‌شناختی استفاده کرده است. پرسش اصلی این پژوهش آن است که کدام مبانی نظری عرفانی در تبیین پنج منزل منتخب صبر، توکل، تفویض، تسلیم، و رضا به کار رفته و چگونه تحقق این منازل را برای سالک توجیه و ممکن می‌کنند. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. ابتدا منازل سلوکی مذکور در اهم آثار معطوف به عرفان عملی امام بررسی و مطالعه شده و مبانی نظری عرفانی مورد استفاده ایشان در تبیین آن‌ها استنباط شده و سپس چرایی و چگونگی تحقق منازل با استفاده از آن مبانی تحلیل و توجیه شده است. این مطالعه نشان داد که اولا تبیین امام از منازل مذکور کاملا مبتنی بر استفاده از مبانی نظری عرفانی بوده است و اهم مبانی مورد استفاده ایشان عبارتند از حقیقت عقلیه، مشیت مطلقه، اعیان ثابته، مراتب توحید، اسفار اربعه، فطرت الهی، افتقار ذاتی انسان، و مراتب فنا و بقاء بالله و مراتب معرفت سالک؛ ثانیا تحقق منازل سلوکی و همچنین فهم آن‌ها بدون در نظر گرفتن این مبانی ممکن نیست. البته برخی مبانی مانند عقل و فطرت به عنوان مبانی بنیادی‌تر هستند و در تحقق تمام منازل مذکور موثرند، دو مرتبه جزئی و کلی عقل بیانگر امکان و معنای سلوک در منازل است و فطرت بستر و زمینه کلی سلوک می‌باشد. همچنین مراتب توحید، به ویژه توحید افعالی و فنای افعالی در تحقق تمام منازل موثر است، اما تنها در برخی منازل مانند منزل صبر چهار مرحله اسفار اربعه به طور کامل طی می‌شود و سالک به بقای بالله نائل می‌گردد.

در این تحقیق هدف بر این اساس است که ادله مشروعیت و همچنین ادله انتصابی و انتخابی بودن ولایت فقیه و نقش مردم در نظام ولایت فقیه مورد بررسی قرار می گیرد تا نظریه اصح و درست با توجه به دیدگاه امام خمینی (ره) و آیت الله جوادی آملی تبیین شود و همین امر، به ضرورت و اهمیت این تحقیق افزوده است. کیفیت نصب و انتخاب ولى فقیه و فعلیت یافتن مقام ولایت و به طور کلى مشروعیت و مقبولیت ولى فقیه از مباحث اصلى و مهم بین گروه‏هاى اسلامى پس از پیروزى انقلاب اسلامى بوده است. بنابراین با روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری کتابخانه ای به این نتیجه دست یافته است که ولایت فقیه به معناى اداره کشور و اجراى قوانین اسلامى و تحقق بخشیدن به قانون حاکمیت الهى در زمان غیبت امام زمان(عج) به دست فقیه جامع شرایط از طریق تشکیل حکومت است. ولایت فقیه به وسیله آیات، روایات، اجماع و عقل مشروعیت و حجیت دارد. طبق همین ادله، فقیه جامع الشرایط وارث انبیا و امامان علیهم السلام هستند و بر مردم باید حکومت کنند تا عدالت، هدایت و حق میان مردم رواج پیدا کند و اگر در جامعه ای ولی فقیه نباشد آن جامعه دچار هرج و مرج می شود و رو به زوال می رود. در مورد انتخابی یا انتصابی نیز اختلافاتی دیده می شود که با بررسی ادله و نظریات امام خمینی(ره) وآیت الله جوادی آملی می توان گفت: انتصابی بودن ولایت فقیه از مذاق شارع و شریعت است و دلایل انتخابی نیز قابل خدشه و توان مقابله با ادله انتصابی ندارد.

عرفا از عدم کفایت زبان در توصیف تجارب خویش از امر مقدس سخن می گویند. از این رو آن ها امر به سکوت می کنند و نخستین شکل از بیان غیرزبانی تجربه شکل می گیرد. علاوه بر سکوت، اعمال بدنی همانند سماع و نیز موسیقی از جمله شیوه های بیانی غیر زبانی هستند. اما معمولا عرفا به قاعده سکوت اکتفا نمی کنند و گاهی به شیوه هایی به دور از کاربرد معمول کلمات و قالب های زبان را به کار می گیرند. زبان به واسطه کلمات و جملات سه عامل گوینده، شنونده و موضوع گفتگو را گردهم می آورد و تجربه شخصی عارف را برای دیگران محسوس می سازد. گونه های مختلف زبانی در توصیف امر عرفانی شامل مهمل دلالتگر، تناقض، بیان های نمادین، سلبی و ایجابی است. در عرفان مسیحی شهرت دیونوسیوس آریوپاگی در زمینه به کارگیری زبان سلبی در توصیف الوهیت است. در فرآیند آفایریسز یا تجرید با انکار نام های محسوس و نمادین، تجربه ای از امر فراتر از درک محسوس فراهم می شود. در عرفان اسلامی نیز امام خمینی به پیروی از مکتب ابن عربی نام های-الاهی را به زبان سلبی و ایجابی بیان می‌کند. اما گنج پنهان غیبی فارق از هرگونه سلب و ایجاب ساکن در سکوت عرفانی است. در رساله حاضر علاوه بر توصیف تجربه و زبان عرفانی به تشریح انواع شیوه های بیانی تجربه خواهیم پرداخت. سه شیوه بیانی غالب در آثار دیونوسیوس و امام خمینی سکوت عرفانی، سلب و ایجاب است. مقایسه نشان دهنده تفاوت دو دیدگاه به نحوی است که دیونوسیوس نام های ایجابی الاهی را مجازی و نمادین می داند اما از نظر امام خمینی نام های الاهی به دلیل رابطه وجودی با ذات همگی حقیقی هستند. اهمیت این بحث در شناخت خدا به عنوان اصلی ترین مقصد عرفان است و این شناخت جز با ادراک و معرفت به نام های الهی محقق نمی گردد. بحث از نام های الهی نمایان گر اوج شهود و جهان شناسی عارف است. همچنین شناخت ماهیت تجربه عرفانی و موضوع آن و ارائه طبقه بندی روشن تری از نام های الهی دارای اهمیت است. بحث مقایسه ای ماهیت مشترک تجارب عرفانی را تأیید و در موارد اختلاف تأثیر عوامل اعتقادی، فرهنگی و شخصی را نمایان می سازد. روش تحقیق در این پژوهش کتابخانه ای و با بهره گیری از رویکرد توصیفی و مقایسه ای یعنی بیان اوصاف و آثار، نسبت مستقیم یا معکوس بین دو دیدگاه است. همچنین بنابر رویکردتحلیلی، زبان عرفان، الهیات سلبی و ایجابی و همچنین ساختار و لوازم نظریات را بررسی خواهیم کرد.

عارفان مسلمان با بهره‌گیری از آموزه های قرآن و مبانی عرفانی در مقام تعریف و بیان ویژگی‌های معرفت نفس و تهذیب نفس برآمدند که با توجه به رسالت این نوشتار، ابتدا با محور قرار دادن سه واژه «نفس»، «معرفت» و «تهذیب» و تبیین معنای لغوی و اصطلاحی آنها، به تفاوت های فراوانی که از دیرباز در تعریف نفس وجود داشته اشاره شده و در معنای عرفانی نفس و مراتب آن متمرکز شده است.در ادامه چیستی واژه ترکیبی «معرفت نفس» و ضرورت و جایگاه آن در قرآن و عرفان و همچنین راه‌های کسب و موانع آن مطرح شده است.«تهذیب نفس» واژه ترکیبی دیگری است که در ادامه به آن پرداخته شده است.در بحث تهذیب نفس، با پیش فرض امکان تغییر خلقیات، مسأله اهمیت ویژه آن در قرآن و عرفان بررسی شده است؛ مهم ترین مباحث مطرح شده در ذیل تهذیب نفس عبارتند از: تفاوت تهذیب نفس در عرفان عملی و اخلاق؛ درجات تهذیب؛ پیامدهای فردی و اجتماعی وموانع تهذیب نفس.مهم ترین رسالت این نوشتار تبیین رابطه دو سویه معرفت نفس و تهذیب نفس بوده است که بر مبنای یافته های این تحقیق، معرفت نفس از طریق شناخت عقاید وباورها، شناخت قوای نفس و تعدیل آنها، شناخت شیوه های تغییر و اصلاح خلقیات، شناخت رذایل به منظور تخلیه، شناخت فضایل به منظور تحلیه و تجلیه و شناخت مراتب و مقامات سلوک و تهذیب نفس از طریق رهایی از خود موهوم، آزادی عقل از بند شهوت، غضب و شیطنت، امداد الهی و رهایی از حیرت و دریافت تجلیات الهی بر دیگری اثرگذار می باشد.در پایان نیز، نظر به اهمیت ویژه «معرفت رب» و تأثیر و تأثر این سه بر یکدیگر، با طرح دو الگو، به اثرات دو سویه معرفت (معرفت نفس و معرفت رب) / تهذیب و نیز اثرات دو سویه رب / نفس (معرفت نفس و تهذیب نفس) اشاره شده است

از میان متون دینی شرح چهل حدیث امام خمینی(ره) به سبب انس امام(ره) با کلام وحی و سخنان گوهربار امام علی(ع)، ارتباط عمیقی با قرآن و نهج‌البلاغه دارد. بینامتنیت ازنظریه‌های مهم در نقد ادبی معاصر است که بر اساس آن هیچ متنی بدون پیش متن نیست و انسان نمی‌تواند از هیچ، چیزی بسازد، بلکه باید تصویری از متنی وجود داشته باشد تا ماده‌ی اولیه‌ی ذهن او شود و بتواند آن را همان‌گونه‌یا با دگرگونی شکل دهد. اندیشمندان این حوزه با تحلیل‌های متفاوتی به تبیین این نظریه پرداخته‌اند و ژرار ژنت با ارائه‌ی نظریه‌ی ترامتنیت گام مهمی برای گسترش آن برداشته است. مطالعه‌ی بینامتنی و بررسی و تحلیل انواع روابط بینامتنی قرآن و نهج‌البلاغه با شرح چهل حدیث موجب فهم و درک متن حاضر و متون غائب و به‌کارگیری آموزه‌های آن‌ها در بطن زندگی می‌شود. در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی به سامان پذیرفته است، با استفاده از روش بینامتنی ژنت، روابط بینامتنی قرآن و نهج‌البلاغه در شرح چهل حدیث امام (شرح احادیث اول تا دهم) در حوزه‌ی عقاید، اخلاق و عرفان مورد بررسی قرارگرفته است. در این روش حضور قرآن به‌عنوان متن غائب در متن نویسنده به صورت آشکار و پنهان و حضور نهج‌البلاغه به‌عنوان متن غائب در متن حاضر بیشتر به صورت پنهان است. پربسامدترین روابط بینامتنی گزاره ی قرآن در شرح چهل حدیث، مربوط به بینامتنی پنهان است. در رابطه با بینامتنی نهج‌البلاغه در شرح چهل حدیث، بینامتنی پنهان نهج‌البلاغه از بسامد بیشتری برخوردار است. امام(ره) برای استناد، استحکام، غنابخشی به کلام و اقناع مخاطبان به اقتضای کلام از الفاظ، ترجمه‌ی تحت‌اللفظی، مفاهیم و مضامین قرآن و نهج‌البلاغه در متن خویش بهره برده است.

در آثار عرفا، بارها به «خلع بدن» و سیر روح در عالَم اشاره شده است. اهمیت این موضوع به قدری است که برخی از عرفا مانند شیخ اشراق گفته‌اند که حکیم از نظر ما کسی است که خلع بدن برای او ملکه شده باشد و میرداماد و امام خمینی(س) نیز بر این مطلب صحه گذاشته‌اند. در آثار شیخ اشراق و امام خمینی(س) مطالب مهمی در مورد تجرد نفس و عالم مثال وجود دارد که از میان آن ها می توان رابطه روح با بدن، خلع عرفانی با مرگ ارادی و دیگر کرامات عرفانی را بررسی کرد. از طرف دیگر در عصر حاضر افراد بسیاری از سراسر جهان مدعی‌اند روح خود را به راحتی از بدن جدا کرده و در عالَم سیر می‌کنند. به این تکنیک در فراروانشناسی، «برون‌فکنی» می‌گویند. در این پژوهش، واقعیت برون‌فکنی و تجربیات خارج از بدن در مقایسه با نظیر عرفانی آن، خلع بدن، بررسی شده و با توجه به شواهد گردآوری شده، وضعیت انسان پس از مرگ مشخص می شود. خلع بدن و برون‌فکنی، شباهت‌ها و تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارند؛ ملکۀ خلع بدن، شهود حقیقت وجودی خویشتن، شهود قیامت و نورالانوار را به دنبال دارد، عروج و تعالی عارف را رقم زده و مقدمۀ کرامات می‌باشد. از دستاوردهای مهم برون‌فکنی نیز مواجهه با خود، کشف منزلگاه دوم، تأثیر در عالم جسمانی و توانایی ظهور به شکل دلخواه است. در مجموع شاید بتوان برون‌فکنی را مرتبۀ نازلۀ خلع بدن دانست. روش پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی است.

موضوع این تحقیق مبانی کلامی اعتقاد به مهدویت در اندیشه امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری (زید عزه) است که سعی شده در چینش مباحث سیر منطقی رعایت شود. بدین صورت که در مقدمه مباحثی چون تبیین موضوع، سؤالات، ضرورت انجام تحقیق و اهداف تحقیق و.... ذکر شده است. در فصل اول کلیات تحقیق مثل تعریف مفاهیم و همچنین مختصری از حیات علمی و فرهنگی و سیاسی و اجتماعی امام خمینی (ره) و امام خامنه ای (دامت برکاته) اشاره شده است. فصل دوم به شرح و توضیح موضوع مهم ماهیت شناسی امامت، ضرورت امام، شئون امام و شرایط امام که از ناحیه خدا منصوب شده، و همه شئون پیامبر اسلام (ص) غیر از نبوت و وحی را دارا می باشد می پردازد. فصل سوم اثبات امامت از طریق قاعده لطف با استناد به کتب و بیانات این دو بزرگوار ذکر می شود. در فصل چهارم غیبت در منظومه اعتقادی امامیه امکان دارد و به وسیله غیبت، مردم در معرض امتحان قرار دارند و امام زمان (عج) همانند امامان قبلی نائب دارند که در این زمان به عنوان ولایت فقیه حضرت امام خامنه ای (دام ظله) می باشند مطرح می شود.

دستیابی به شناخت عمیق و دقیق از اندیشه سیاسی امام خمینی، به عنوان یکی از ملزومات تحقق اسلام ناب در گام دوم انقلاب اسلامی است که ضمناً از تحریف و انحراف در تبیین اندیشه سیاسی امام نیز پیشگیری خواهد کرد. با نگاهی به ضرورت بازکاوی کارآمدی روش‌های رایج و نظر به تولید آثار تحریف‌آمیز یا غیرروشمند در زمینه اندیشه امام، ضرورت روشمند و هدفمند شدن هرچه بیشتر منطق حاکم بر مطالعات این عرصه روشن خواهد شد. این رساله در مقام پاسخ به این پرسش‌ کلیدی است که روش‌شناسی فهم عمیق و صحیح اندیشه سیاسی امام خمینی چه ضوابط و ملزوماتی دارد؟ در این رساله ضمن بررسی و نقد روش‌های اندیشه‌پژوهی رایج در بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی، به تبیین ملزومات اندیشه‌پژوهی ایشان خواهیم پرداخت و در نهایت منطق و الگویی بومی با عنوان «روش اجتهادی» ارائه خواهد شد که مطلوب‌ترین روش در بررسی اندیشه سیاسی امام به نظر می‌رسد و در آن، از همه آثار علمی و سیره سیاسی ایشان بهره گرفته خواهد شد. کاربست روش اجتهادی در فهم اندیشه امام بدان معناست که زمینه‌ها و پیشافهم‌ها، فرایندها و ابزار و ضوابط فهم، نظام‌وارگی اندیشه‌ای، تفسیر خاص مفاهیم علمی از منظر امام، به دقت و جامعیّت لحاظ شود؛ دقیقاً مسیری که در بررسی منابع برای حل مسائل فقهی طی می‌شود؛ با این تفاوت که در اجتهاد فقهی، هدف استنباط نظر شارع در مسائل فرعیه برای تعیین وظایف مکلفین بر اساس قواعد معتبر و با حد وسط حجیت است اما در بحث حاضر، ابزارها و قواعد و فن اجتهاد برای فهم اندیشه امام به کار گرفته می‌شود و گرچه اطلاق تعبیر حجیت به معنای معذریت و منجزیت شرعی بر آن بار نمی‌شود اما می‌توان ملاک معتبر بودن یا نبودن فهم اندیشه امام را فهم اجتهادی از اندیشه ایشان برشمرد که خطای در فهم را به حداکثر میزان ممکن، کاهش خواهد داد. این رساله، پژوهشی توصیفی با رویکرد تحلیلی-انتقادی است که از حیث هدف، از نوع تحقیقات توسعه‌ای محسوب می‌شود و از حیث سطح نیز تحقیق راهبردی محسوب می‌شود. در نقد روش‌شناسی‌های موجود از روش داده‌بنیاد استفاده شده، و گردآوری داده‌ها در این پژوهش به اقتضای موضوع، به روش کتابخانه‌ای انجام می‌گیرد هرچند در مواردی اندک ناگزیر از استفاده از تولیدات تاریخ شفاهی خواهد بود. در پردازش پژوهش از روش تاریخی ـ مستندسازی، نقلی، با رویکرد مقایسه‌ای به اقتضای ضرورت استفاده شده و در بخش‌هایی از رساله، به جهت تطبیق و مقایسه و نیز اثبات کارآئی و کارآمدی روش پیشنهادی، از «روش اجتهادی» استفاده شده است.