جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ما قمنا به فی هذا البحث عباره عن تعریب رساله "التذکره فی المبدأ والمعاد" للخواجه نصیر الدین الطوسی، والتی تعتبر من الرسائل القیّمه والنادره التی ألّفها الطوسی على مبنى أهل الولایه وسالکی طریق الآخره، وما شاهدوه من حقائق المبدأ والمعاد وأحوال یوم القیامه، کما هو مسطور فی القرآن الکریم، وبما جرى على لسان الأنبیاء والأولیاء. لهذا تختلف هذه التذکره کل الاختلاف عن کتاب المبدأ والمعاد للشیخ الرئیس، أو المبدأ والمعاد للملّا صدرا، اللذَینِ کُتِبَا وفقا لمبانی الحکماء، وبالمنهج الاستدلالی البرهانی وحده. إن أکثر فصول هذه التذکره، المکونه من عشرین فصلا، تدور حول مسائل المعاد وتفاصیل ما یجری فی یوم القیامه، کالحشر والجنه والنار والصراط وصحائف الأعمال والثواب والحساب وذکر المیزان ونفخات الصور وأبواب الجنه والنار وخزنتهما وسواقی الجنه والحور العین وغیرها. إلا أن المعاد لما کان هو العود إلى الفطره الأولى، والرجوع حقیقه إلى المبدأ تعالى، کان من الضروری الاشاره إلى المبدأ الحق تعالى فی بضعه فصول، ومن ثم تسمیه هذه التذکره بالمبدأ والمعاد.أهمیه هذه التذکره رغم صغر حجمها تکمن فی بیانها وکشفها کثیرا من حقائق وأسرار المعاد، وتفاصیل ما یجری فی یوم القیامه. فهی دعوه فی الحقیقه للانسان لأن یسلک طریق الآخره، معرّفا إیاه مقتضیات هذا الطریق، والموانع التی تمنعه من سلوکه، لیعرفها ثم یرفعها لیکون من أهل الحقیقه والطریقه. توصل إلى أهمیه هذه التذکره کبار الفلاسفه والعلماء کالملّا صدرا والفیض الکاشانی، وأولوا هـذه التذکره أهمیه خاصه، فقاموا بنقلها وشرحها وترجمه بعض فصولها، فی أمهات کتبهم ومصنفاتهم، کالأسفار وعلم الیقین. کما قمت بتعریب شرح آیه الله حسن زاده آملی وتعلیقاته القیّمه على هذه التذکره، التی قام فیها بشرح معانیه، وتوضیح مبهماته، ومضیفا علیها الکثیر مما یستحق الشکر والتقدیر والاهتمام.وقد أضفت قبل ذلک کله، مقدمه تحقیقیه تحلیلیه مهمه، تبین لنا مذهب الطوسی حقیقه ومنهجه المعرفی ومنجزاته العلمیه الکبرى، من خلال تصنیف مولفاته، وتحلیل ما قام به من أعمال عظیمه على مستوى الشرح أو النقد أو التأسیس والابداع. ولم أتعرض إلى المسائل التاریخیه والحوادث السیاسیه الحافله التی عاشها الخواجه فی أوساط الاسماعلیین، أو فی ظل الحکم المغولی وما بعده، إلا فیما یتعلق بالاشکالیه المنهجیه عند الطوسی، وتحلیلنا لتلک الاشکالیه.أما المصادر والمراجع التی اعتمدت علیها فی هذه المقدمه، فهی غالبا مولفات الطوسی الأساسیه فی علم الکلام و الفلسفه والعرفان. وبعض الدراسات الحدیثه. وقد أثبتها فی قائمه المصادر والمراجع فی آخر البحث، وفقا للترتیب الألفبائی لشهره المولف. کما حققت وأثبت معظم المصادر والمراجع التی اعتمد علیها سماحه الشیخ الآملی فی حاشیته وتعلیقته، ولکنی لم اعتمد على الطبعات نفسها التی اعتمدها، وانما على الطبعات الحدیثه والأکثر انتشارا وتحقیقا. کما أنی فی بعض الأحیان لم أتمکن من الحصول على المصدر نفسه الذی اعتمد علیه الشیخ الآملی، فتوسلت بمصادر أخرى تحتوی على النصوص نفسها. أخیرا قد یواجه القارئ بعض العلامات کالنجمه (*) فی عبارات الخواجه الطوسی فی متن الرساله، أو النجمتین (**) فی عبارات الشارح الآملی. فالأولى تعنی أنه یوجد حاشیه للشیخ الآملی على عباره الطوسی، والثانیه تعنی أنه یوجد أشعار بالفارسیه للشیخ الآملی أثبتناها کما هی فی ملحق فی آخر البحث.

حیات، ممات و معاد از جمله مهمترین موضوعاتی است که در آثار شاعران و نویسندگان زبان فارسی همچون سنایی تأثیر به سزایی داشته است. از این رو شناخت درون مایه‌های اشعار وی پیوند عمیقی با سه محور حیات، ممات و معاد دارد.سبک و شیوه جدید، افکار عرفانی، فلسفی و اوضاع مذهبی و کلامی سنایی سبب شده این موضوعات در دیوان اشعار وی دارای نمود و اهمیت بیشتری باشد. او با پرداختن به مفاهیم عرفانی به جهان هستی، مرگ و رستاخیز رنگ عرفانی و آرمانی بخشیده است. بدیهی است هر گاه یک شاعر درباری و دنیاگرا مانند سنایی به عارفی وارسته و خداجو تغییر یابد ناگریز نگرش‌های وی نیز در زمینه‌های حیات، ممات و معاد دچار تحول و دگرگونی می‌شود. سنایی در آغاز،حیات دنیوی را جایگاه عیش و نوش و کامجویی می‌دانست ولی پس از دگرگونی‌ روحی با برخورداری از نگرش‌ عرفانی دنیا را جایگاه غولان و دامگاهی پرترس و وحشت می‌خواند که آدمی باید از آن حذر کند. تلقی سنایی درباره مرگ نیز گسترده است و از جنبه‌ عرفانی و اجتماعی برخوردار است. او درباره مرگ بحثهای همچون موت ارادی، شهادت، مرگ لحظه به لحظه را عنوان کرده که این افکار عرفانی امتیاز ویژه‌ای به اشعار وی بخشیده است. او با این نگرش مرگ را با جاودانگی و بقاء الهی پیوند داده است و همگان را به سوی مرگ فرا می‌خواند. سنایی معاد را مهمترین حلقه در زنجیر زندگی دانسته و بر این باور است که معاد به تمامی زندگی و مرگ انسان و تلاش و تکاپوهایش معنا می‌بخشد. اوصاف و اهوالقیامت، بهشت و دوزخ، چگونگی روز رستاخیز و حشر آدمیان به طور گسترده در دیوان اشعار وی مطرح شده است.رساله حاضر در سه فصل تدوین شده است. فصل اول:حیات، فصل دوم: ممات، فصل سوم : معاد. در بخش‌های مختلف این فصول موضوعاتی همچون، عشق، روح، موت ارادی، فنا و بقاء، مرگ لحظه به لحظه، چگونگی معاد، اوصاف و اهوال قیامت ... از دیدگاه سنایی مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان پژوهش نتایج برآمده از فصول و بخشهای مختلف تحت عنوان، نتیجه‌گیری درج گردیده است.

در میان مسائل کلامی، «وقایع آخرالزمان» اهمیت فراوانی دارد و در این میان، مساله «رجعت»، به لحاظ باورهای اجتماعی و سیاسی،مهم تر است. ایمان به رجعت از نشانه های مذهب شیعه و اعتقاد به ولایت معصومین (ع) و در ردیف سایر نشانه های ایمان، برای شناختن حق از باطل مطرح است. موافقان رجعت برای اثبات سخن خود, دلایل قرآنی و روایی آورده اند, همچنین در مورد رجعت ادعای اجماع کرده اند و گفته اند که رجعت موافق مبانی عقلی است. مهم ترین و محکم ترین دلیل مدعیان «رجعت», برای اثبات این مدعا, روایات رسیده از معصومین(ع) می‌باشند.از جمله روایاتی که در مورد رجعت وارد شده عبارتند از: روایات دال بر رجعت در امت های گذشته(زنده شدن عزیز پیامبر(ص), زنده شدن مقتول بنی اسرائیل, زنده شدن مردگان به دست عیسی(ع) و ...)؛ و روایات دال بر وقوع رجعت در آینده( رجعت پیامبر اکرم(ص), رجعت امام علی(ع) و امام حسین(ع) و همه ائمه و انبیاء(ع) و ... و روایات دابه الارض و ...). اما با بررسی هایی که در این زمینه صورت گرفت مشخص شد اکثریت روایات «رجعت» ضعیف است و فقط چند روایت صحیح وجود دارد که آن روایات صحیح نیز یا به دلیل غیرمعتبر بودن منبع روایی یا به دلیل عدم وضوح و صراحت, در رجعت قابل استناد نیستند. آیات قرآنی را نیز که به رجعت تاویل و تفسیر کرده اند, اولا؛ دارای سند معتبری نیستند, ثانیا؛ برخی از آنها از باب مصداق و جری و برخی نیز از باب تفسیر به رای هستند. اجماع ادعا شده در مورد رجعت صحیح نیست, چون از همان ابتدا کسانی بودند که با رجعت به مخالفت برخاستند. در مورد عقل نیز می‌توان گفت که؛ عقل را راهی برای اثبات آن نیست و رجعت از اموری است که مورد تردید عقل است و در چنین مواقعی, وظیفه عقل سکوت است. بنابراین؛ رجعت با دلایل قطعی ثابت نمی‌شود ولی امکان وقوع آن را نیز نمی‌توان انکار کرد چرا که؛ خداوند متعال بر هر کاری تواناست.

معاد-که همان زنده شدن موجودات پس از مرگ برای مشاهده اصل و نتایج اعمال نیک وبددر سرای آخرت می باشد-موضوع اصلی این نوشتاراست که ازمنظرصحیفه سجادیه موردبررسی قرارمی گیرد،بدون تردیدمبحث معادازتاثیرگذارترین مباحث عقیدتی است که هرچقدردرباره آن تحقیق وبحث شودبازناچیزاست چرا که ازاصول دین مقدس اسلام شمرده شده وتاثیرفراوانی درنحوه زندگی، موضع گیری هاوچگونگی رابطه انسان باخدای متعال،جهان خلقت ودیگرانسانهادارد،کمااینکه صحیفه سجادیه کتابی است که بحق زبورآل محمد صلی الله علیه وآله لقب گرفته،این کتاب ارزشمندکه درقالب نیایش و مناجات،معارف بسیاری رابیان کرده،آنگونه که بایدوشاید،موردتوجه مجامع علمی قرارنگرفته،چراکه معارف نهفته درآن بصورت مستقل مورد تحقیق وتحلیل اندیشمندان ومحققین واقع نشده است.

‎مفهوم و حقیقت ایمان از مفاهیم بسیار مهمی است، که در ساختار قرآن و دیگر منابع اسلامی به ‏عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایت‌گر مورد تأکید فراوان واقع شده است و بیشتر متکلمان و ‏مفسران در مورد چیستی و ماهیت آن سخن گفته اند. در باب حقیقت ایمان و شرایط آن نیز از دیرباز ‏گفت وگوهای دامنه داری در میان پیروان مکاتب الهی ـ به ویژه متکلمان مسلمان ـ صورت گرفته ‏است. در نگاه متکلّمان اسلامی ایمان عبارت است از تصدیق و اذعان قلبی که نوعی صفت و حالت ‏نفسانی نسبت به یک امر است. جایگاه تحقق ایمان نفس و قلب است اگرچه آثاری قولی و فعلی ‏دارد. نسبت میان اسلام و ایمان عام و خاص مطلق است؛ یعنی هر مومنی مسلمان است، ولی ممکن ‏است برخی از مسلمانان فقط در ظواهر تسلیم حق باشند و در واقع مومن نباشند. متعلقاتی بر ایمان در ‏نظام کلامی و در قرآن و روایات بیان شده است. اصلی ترین متعلقات ایمان بر پایه آنچه در قرآن و ‏سنّت آمده عبارتند از: خدا، غیب، ملائکه، پیامبران، معاد، کتب آسمانی و امامت و برای ایمان آثار و ‏کارکردهایی مترتب است کهبرخی از آنها هم ماهیت علمی دارند،‌ هم حالات نفسانی اند و برخی نیز ‏از مقوله اعمال و رفتارند. که در فصل آخر به پاره ای از مهم ترین آنها اشاره شده است. آنچه در این ‏رساله آمده، تبیین ماهیت ایمان و کارکردهای آن است برای درک درست و عمیق این بحث ابتدا از ‏چیستی آن سخن رفته و سپس حقیقت ایمان در آیات و روایات مورد کنکاش واقع شده است و پس ‏از نقل دیدگاه متکلمان، متعلقات ایمان و آثار آن شرح و بسط داده شده است. ‏

یکی از اصلی‌ترین مباحث مطرح شده در قرآن، بحث معاد است. از روش‌های قرآن برای بیان معارف مربوط به قیامت، ذکر اسامی متعدد برای این روز است. در قرآن کریم برای قیامت صدو بیست اسم ذکر شده است. قرآن کریم در قالب اسامی قیامت، وقایع مهم آن روز را بیان داشته است. درک درست این وقایع بر نوع زندگی انسان در عالم دنیا تأثیر بسزایی دارد. بسیاری از وقایعی که انسان در جهان آخرت با آن مواجه می‌شود، ریشه در نوع عمل او در دنیا دارد. در نتیجه شناخت وقایع قیامت می‌تواند در کیفیت بخشی زندگی انسان تأثیر داشته باشد. هدف از این پژوهش شناخت درست وقایع قیامت می‌باشد. و سعی شده که این شناخت در پرتو اسماء قرآنی قیامت باشد. در اسماء قیامت وقایعی مهمی مانند: نفخ صور، زلزله قیامت، حسابرسی اعمال، جزا دادن به بندگان، جاودانگی در قیامت، و ... بیان شده است. این پژوهش از نوع پژوهش‌های بنیادی است و در آن به روش تحلیل محتوا و با استفاده از متون تفسیری و روایی به بیان مهم‌ترین وقایع قیامت پرداخته شده است.واژگان کلیدی: قیامت،قرآن،اسماء قیامت،وقایع قیامت.

تعلیم و تربیت و مسائل مربوط به آن، مهم‌ترین مبحث و مسئله زمان حاضر است، زیرا براساس تربیت است که شخصیت انسان‌ها شکل می‌گیرد و انسان‌های تربیت شده، آینده‌سازان جامعه می‌شوند؛ در این زمینه توجه به مرگ و معاد اساسی‌ترین و اصلی‌ترین رکن تربیتی اسلام برای کسانی است که به آن ایمان و اعتقاد دارند اگر دقت کنیم درمی‌یابیم که نظام تربیتی اسلام بر مسئله معاد سخت تکیه کرده و از همین روست که بیشتر آیات قرآن، بر طرح این مسئله و پاداش و عذاب و درجات آن تأکید دارد، چرا که توجه به مسئله معاد سبب تنبّه و بیداری از خواب غفلت برای افراد می شود که همین امر موجب جلوگیری از کج‌روی ها و انحرافات اخلاقی و به وجود آمدن زمینه‌های مناسب جهت رشد وترقی و رسیدن به سعادت می‌گردد.لذا این تحقیق با هدف شناخت معاد در قرآن و بررسی آثار تربیتی حاصل از آن صورت گرفته است روش انجام آن نیز به صورت توصیفی-تحلیلی بوده است که در آن، با مراجعه به منبع اصلی یعنی قرآن، مطالب لازم جمع‌آوری شده و بعد با توجه به تفاسیر وکتب مربوطه دیگر به تحلیل آن‌ها پرداخته شده است.این نوشتار در 4 فصل تنظیم شده که فصل اوّل به بیان کلیات پرداخته است، در فصل دوّم به دیدگاه‌های تعدادی از مکاتب ومذاهب، و برخی صاحب‌نظران آن‌ها تحت عنوان پیشینه نظری پرداخته می شود، و هم چکیده تعدادی از پایان‌نامه‌های انجام شده در این رابطه با عنوان پیشینه تجربی ارائه می‌گردد. در فصل سوّم پس از تبیین اصل معاد و جایگاه آن در تربیت اسلامی، به تبیین تأثیرات آن در باورهای فردی، اجتماعی واخروی انسان پرداختیم. و فصل چهارم نتایج به دست آمده را بررسی می‌کند و به ارائه پیشنهادها وذکر موانع می‌پردازد و به این نتیجه می‌رسد که: ایمان به آخرت سبب بیداری، آگاهی، تقوا، تهذیب نفس و ترس از گناه و ظلم و در مقابل بی‌توجهی به این امر سبب دوری از حقایق و غرق شدن در دریای مفاسد و گناهان می‌شود بنابراین! پیشنهاد می‌شود که تبیین دقیق و صحیح اعتقاد به معاد با استفاده از روش های موثر آموزشی و تربیتی و در قالب های جذّاب هنری و فرهنگی در بیداری فطرت‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای دارد لذا به طور جدی مورد توجه و اهتمام مسئولین قرار گیرد.

مرگ پدیده ای است که اغلب مردم از آن غفلت می کنند، اگر مرگ مورد یاد آوری قرار گیرد آثاراخلاقی، اجتماعی زیادی می تواند داشته باشد، قرآن کریم درباره مرگ تعابیر مختلفی دارد، از جملهاینکه تصور مرگ برای اولیای الهی لذت آور است، روایات معصومین )علیهم السلام( نیز از توجه بهمرگ ویاد آور شدن آن وآثار تربیتی این امر سخنان فراوانی را بیان کرده اند.این نوشتار بر آن است که نکات مطرح شده در آیات وروایات در این زمینه را گردآوری کرده وبرایاستفاده پژوهشی فراهم نماید؛ بدین ترتیب که پس از مقدمه، این موضوع به چهار فصل تقسیم شده است:فصل اول آن شامل کلیاتی است که با تعریف موضوع واهداف آن آغاز شده وسپس به پاسخ به چراییکراهت از مرگ ویاد آن پرداخته وسرانجام با ذکر برخی نظرات وگفته های عرفای مسلمان ودیگر ادیانبه پایان می رسد.فصل دوم با عنوان: پیام قرآن کریم واحادیث شریف درباره مرگ؛ شامل ذکرآیات وروایاتی است که درمورد کلیاتی درباره مرگ، مانند به وجود آورنده ومسبب حقیقی مرگ وعوالم پس از آن ونیزعامل اصلیغفلت از مرگ می باشد.فصل سوم نیز با عنوان: موضع گیری انسان ها در برابر عوامل یاد آورمرگ؛ شامل پندپذیری اخلاقیوتربیتی از دیدگاه قرآن کریم، آمادگی برای مرگ از دیدگاه معصومین )علیهم السلام(، بیان عواملیادآور مرگ وتأثیرات اخلاقی، اجتماعی آن.فصل چهارم نیز با عنوان: توجه به رخدادهای پس از مرگ وآثار اخلاقی، اجتماعی آن؛ پس از معرفیعوالم برزخ ومعاد به بیان آثار فردی واجتماعی توجه به آنها می پردازد.نتیجه تحقیق نیز در بخش خاتمه آمده است.

بدون شک اگر پیشرفت ها و دست آورد های علمی, و فنی انسان معاصر با نور افکنی و دین همراه شود و در سایه معارف آسمانی و ارزشهای الهی از این پیشرفتها استفاده شود, زندگی بسی شیرین تر و نا أمنیهای بوجود آمده از طریق سوء استفاده از این دست آورد ها از بین خواهند رفت, ایمان نهالی است که در زمین دل آدمی می روید و اگر از چشمه اعمال صالح آبیاری شود, درختی تنومند خواهد شد که بر تمام زوایای زندگی آدمی سایه می گستراند,ایمان فقط یک أمر ذهنی نیست که هیج تأثیری در ابعاد مختلف زندگی نداشته باشد،ایمان اگر در دلهای افراد جامعه با تمام شرائطخودش مستقر شود ،زندگی آنها را متحول می سازدو در ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی تأثیرات شگرفی بر جای می گزارد. در بعد روانی ،ایمان در افراد جامعه آرامش روحی وروانی بوجود می آورد،همچنین کنترل غرائز طغیان گری که موجب فساد جامعه می شوند در سایه ایمان آسان می شود. پرورش فضائل اخلاقی واز بین بردن رذائل،ایجاد بهجت و انبساط ،از تأثیرات دیگر ایمان در بعد روانی افراد جامعه می باشد.و به این صورت ایمان جامعه را برای رسیدن به تعادل روحی کمک می کند. در مسائل کاربردی تر هم ایمان در جامعه تأثیرات فراوانی می گزارد.از جمله اینکه ایمان در مسائل اقتصادی از تولیدات مضر به جامعه(حرام)جلوگیری بعمل می آورد ،توزیع را عادلانه وافراد جامعه را برای آبادانی و سازندگی تحریک می کند.ضمانت اجرائی قوانین در سایه ایمان بحدی است که در مخفیگاهی که پاسداران ظاهری قوانین به آنجا دسترسی ندارند، ایمان ضمانت اجرائی قوانین را آنجا بهعده می گیرد.ایجاد وحدت و همبستگی میان طبقات مختلف آرمان دیرین بشر بوده در سایه ایمان انسان از محدوده جغرافیائی ،قومی لسانی و نژادی فراتر می رودو یک وحدت و همبستگی حقیقی را میان افراد ایجاد می کند.حیات اجتماعی برای از بین بردن موانع و رشد و تعالی به ایثار و فداکاری افرادنیازمند است و ایمان افراد جامعهرا برای اعتلای مکتب و جامعه ، تا سرحد شهادت پیشمی برد آن هم با کمال رضایت و داوطلبانه ،تأثیر ایمان در جامعه تا همین حد نیست بلکه در مسائل دیگر هم ایمان آثار فوق العاده مثبت بر جای می گزارد اما در این رساله در حد توان نویسنده مسائل مورد بررسی قرار گرفتند.

این رساله با عنوان «قرآن کریم و کتاب مقدس هندوها» در چهار بخش و ده فصل تنظیم شده است: بخش اول: این بخش در دو فصل به معرفی قرآن کریم و اوپانیشادها پرداخته است؛ فصل اول: تاریخچه پیدایش اوپانیشادها، علت پیدایش و تعداد آن‏ها، شرح‏هایی که بر آن نوشته شده، اهمیت و ارزش آن‏ها نسبت به کتاب‏های دیگر هندو و نگاهی به محتوا و مفاهیم آن‏ها را دربر دارد و فصل دوم: به بررسی موضوعاتی از قبیل: اهمیت قرآن نزد مسلمانان، وحی و اقسام آن، آغاز نزول قرآن کریم و چگونگی نزول آن، اهتمام رسول اکرم| در حفظ و نگهداری قرآن از تحریف و تاریخ نگارش قرآن پرداخته است. بخش دوم: این بخش در سه فصل به معرفی آتمن و برهمن، اهمیت، حقیقت و خصوصیت‏های ذات خداوند متعال و مقایسه هر دو کتاب پرداخته است. بخش سوم: این بخش به بررسی اوصاف خداوند از نگاه اوپانیشادها و از نگاه قرآن پرداخته و جنبه‏های مشترک آن‏ها را مورد بررسی قرار داده است. بخش چهارم: این بخش در دو فصل، نظریات هر یک از این کتاب‏ها را مورد بررسی قرار داده است. فصل اول به سرنوشت انسان‏ها پس از مرگ از نگاه اوپانیشادها و فصل دوم به اهمیت و ضرورت معاد، مرگ، برزخ، حساب، بهشت، دوزخ، گروه بهشتیان ودوزخیان و جاودانگی با استناد به آیاتی که به وقوع و فلسفه معاد دلالت دارند پرداخته است.