جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله در پیِ آن بوده یک مسأله خاص یعنی بیان اهل بیت را درباره معرفت فطری خدا، در چارچوب مباحث معرفت‌شناختی جدید تبیین کند. بر این اساس، ابتدا به بررسی چیستی معرفت، رابطه معرفت و اراده، تعریف‌پذیری و معیارپذیری معرفت و تبیین نظریات توجیه معرفت پرداخته شده و نهایتاً قرائتی از مبناگرایی میانه رو را به عنوان قول مختارِ توجیه گزاره‌های معرفتی برگزیده است. بخش دیگر رساله به استخراج یک چارچوب منسجم توحیدی در خانواده حدیثی اهل بیت پرداخته و نشان داده است که در بیان آنان معرفت و شناخت خداوند امری است که از پیش از تولّد انسان در او نهادینه شده است. واپسین بخش رساله نیز به تبیین معرفت‌شناسانه این معرفت نهادینه ـ یعنی معرفت فطری خدا ـ پرداخته است.

این متن تطبیقی فلسفی در باره ی بوعلی سینا که یک دانشمند مسلمان ایرانی و آکواینوس که یک دانشمند کاتولیک اهل سیلیس بوده است⸲ به مطالعه پرداخته است. این مطالعه در قالب تحلیل شباهت های متون ذکر شده به عنوان پایان نامه در مساله ی وجود خدا و دانش متافیزیک انجام گرفته است .این تحقیق دربردارنده ی پنج راه حلی است که در سوما در ارتباط با مساله ی وجود خدا ارائه داده شده است و این راه حل ها همگی مبتنی بر قواعدی هستند که آکواینوس از بوعلی سینا در کتاب الهیات شفا وام گرفته است .باید گفت پنج استدلال آکواینوس در باره ی وجود خدا بر آمده از موضوع اصلی متافیزیک بوعلی سینا یعنی وجود بما هو وجود است که بوعلی هم این موضوع را از متکلمین وام گرفته است . آکواینوس در تحلیل و جمع بندی استدلال هایش سعی در بهره بردن و جمع کردن استدلال های موجود در حکمت ارسطوئی و سینوی و فلسفه ی یهودی داشته است که موضوع تعالیم الهی نیز میباشد .این متن سعی دارد سنت علمی ادیان ابراهیمی را برای همه ی انسانها در باب وجود خدا به نمایش بگذارد و هدف از این امر تحقق همکاری و تبادل علمی بیشتر بین دانشمندان دینی ادیان ابراهیمی در باب استدلال های وجود خدا میباشد. مباحث الهیاتی در این متن علاوه بر زبان اصلی خودشان با ترجمه ی انگلیسی نیز آورده شده اند و به این جهت قابل فهم و دستیابی برای کسانی است که آگاهی و شناخت کافی نسبت به زبانهای قدیمی ندارند ولی مانند بوعلی و آکواینوس اهل تفکر هستند و روش آنها را دنبال میکنند. کسانی که علم را در هر نقطه ای با تلاش فراوان می یابند.

تمایز «وجود» و «ماهیت» و تبیین چگونگی ارتباط آن‌ها با یکدیگر، از مباحث مهم فلسفه‌ی اسلامی از «فارابی» تا «ملاصدرا» محسوب می‌شود. ملاصدرا، در مواجهه با موضوع و نظریه‌های فلاسفه‌ی پیش از خویش؛ مبنای« اصالت وجود» را برگزیده و «حکمت متعالیه» را بر اساس آن تنظیم کرده است. او در روشی تعلیمی و تکاملی، با همراهی با آموزه‌ها و چارچوب-های حاکم بر فلسفه و با استفاده از شیوه‌ای خاص در نگارش؛ مسیر مباحث را به سوی نظریات نهایی و متعالی خویش، پیش برده است. سیر نظری صدرایی، با عبور از «اصالت ماهیت» و تنظیم مباحث فلسفی بر مبنای «اصالت وجود» آغاز شده و در شیوه‌ای خاص، از اصالت وجود متعارف، به مبنای «وحدت شخصی وجود» رسیده است. در این نوشتار با شیوه‌ی استنتاجی و تحلیلی و در پی کشف نظریات نهایی صدرایی در مبحث اصالت و وحدت وجود، شش فرضیه ارائه شده است. «دست کشیدن از مبنای اصالت وجود»، «اصالت به معنای اصل اول»، «اصالت ماهیت»، «اصالت کون یا اصالت بودن»، «اصالت عدم یا اصالت کمون» و «اصالت وجود به معنای اصالت بودن» فرضیه‌های قابل طرح هستند. در پایان، اصالت وجود در قامتی نو، به معنای «اصالت بودن»، ترجیح داده شده است.

دراین پایان نامه به بررسی ومقایسه جایگاه ماهیت بدون وجود در نظام فلسفی ابن سینا،ثابتات ازلی معتزله واعیان ثابته ابن عربی می پردازیم.از نظر ابن سینا ماهیت من حیث هی،نه موجود است و نه معدوم.که ظاهر امر این است که چنین ماهیتی مستقل از وجودمنشأ اثری نیست؛اما شواهد گوناگونی در آثار ابن سینا در باب شأنیت مستقل ماهیت از وجود به چشم می خورد.گروهی از معتزله نیز برای حل مسأله علم خدای متعال قبل از ایجاد،نظریه ثابتات ازلی را مطرح کرده اند.این ثابتات دربرگیرنده ی موجودات و معدومات ممکن می شوند.ثبوت از نظر ایشان ،اعم از وجود و در مقابل نفی قرارمی گیرد.همچنین ممتنعات درواقع دارای ثبوت نیستند و منتفی هستند. این ثابتات متعلق علم خدای متعال قرارمی گیرند،عارفی چون ابن عربی نیز نظریه اعیان ثابته را از دیدگاه ثابتات ازلی معتزله الهام گرفته است؛اگر چه که در برخی مواقع دیدگاه خود را متمایز از دیدگاه معتزله بیان می کندولی وجوه تمایز این دو دیدگاه را روشن نمی سازد.به نظرمی رسد این سه دیدگاه دارای شباهت هایی چون : تقرر و ثبوت ماهیت بدون وجود خارجی،تشابه برخی از ادله ی معتزله با عرفا،ثبوت معدومات ممکن در معتزله و شیئیت ثبوت اعیان ثابته، و تفاوت هایی چون : عدم اتصاف ماهیت فی حدنفسه به وجودیا عدم در دیدگاه ابن سینا و اتصاف ماهیت به وجود وعدم در دیدگاه معتزله و عرفا اگرچه این ماهیت معدوم می تواند دارای ثبوت باشد،اشاره کرد،اماتفاوت دیگر،درکارکردها است که می توان به دارای اثرخواندن ماهیت بدون وجود در فلسفه ابن سیناو کارکردهای دیگری چون : قضاو قدر سرالقدر و... درعرفان اشاره کرد،همچنین می توان از تفاوت های دیگری چون: تفاوت در ثبوت وتقسیم بندی ماهیات خارجی نام برد.که در راستای این پایان نامه، مطالبی مانند: کلی طبیعی ،شواهد استقلال ماهیت از وجود ، علم الهی،نظریه ثابتات ازلی ثبوت معدومات ونظریه حال ، کارکردهای نظریه ثابتات ازلی در کلام معتزله ، نقدهای فلاسفه برثبوت معدومات وثبوت حال، اقسام معدوم ،ادله ابن عربی بر اثبات اعیان ثابته،و کار کرد اعیان ثابته درعرفان ابن عربی را از مباحث مقدماتی این پایان نامه به شمار آورد.و نیز رابطه ی اعیان ثابته با ثابتات ازلی و نگاه فلاسفه به اعیان ثابته ابن عربی و ادله ی هریک از این سه دیدگاه و ارزیابی تفاوت ها وشباهت های آن ها،بحث های اصلی این پایان نامه می باشند.

از جمله مباحثی که در طول تاریخ مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مسأله اثبات و انکار وجود خدا می‌باشد. در این مسیر، کتاب‌های متعددی برای اثبات و انکار وجود خدا تألیف شده است. در پژوهش حاضر سعی شده با هدف تبیین و تطبیق دو کتاب تفسیر المیزان و طرح بزرگ، در مسأله وجود خدا، به بررسی استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به عنوان خداباور و دلایل استیون هاوکینگ در کتاب طرح بزرگ به عنوان خداناباور به روش تحلیلی- تطبیقی پرداخته شود. در این راستا، فصل اول به مبانی نظری پژوهش نظیر فرضیه‌ها، مفاهیم بنیادین و هدف‌های پژوهش اختصاص یافته است. در فصل دوم به تبیین استدلال‌های علامه طباطبایی در تفسیر المیزان برای اثبات وجود خدا از دو راه حاضر و ظاهر بودن خدا و راه فطرت پرداخته شده است. فصل سوم دلایل بی نیازی خلقت عالم از وجود خدا در کتاب طرح بزرگ، از جمله قوانین طبیعت، جبرگرایی علمی، واقع‌گرایی وابسته به مدل، قوانین کوانتوم، بازی زندگی و اصل بقاء انرژی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل چهارم با تطبیق و مقایسه نظریات دو متفکر در مباحث منشأ پیدایش دین از منظر علامه طباطبایی و استیون هاوکینگ، ماهیت معجزه و مبانی شناخت، به بررسی و تحلیل دو دیدگاه پرداخته و ناسازگاری برخی دلایل هاوکینگ با آیات قرآن و مورد قبول واقع نشدن دلایل ایشان برای انکار وجود خدا، نتیجه گرفته شده است و در نهایت، فصل پنجم با بیان خلاصه‌ای از اصلی ترین مسائل فصل‌های قبل به همراه ذکر چند پیشنهاد، به روند این پژوهش خاتمه داده است.

هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی اثبات وجود خدا از دیدگاه ملاصدرا و عقل‌گرایان (دکارت، هگل، کانت)، می‌باشد. مسئله وجود خدا از بنیادی‌ترین مسائلی است که در زندگی هر انسانی وجود دارد و در سایه اعتقاد به وجود خدا است که اعمال و رفتار انسان صبغه خاصی پیدا می‌کند؛ اگر هم به خدا اعتقاد نداشت باز اعمال و رفتارش رنگ ‌و ‌بویی دیگر می‌گیرد. روش تحقیق، تحلیلی – توصیفی و نحوه تجزیه‌وتحلیل اطلاعات به‌صورت کیفی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دکارت، اثبات خدا را طبق برهان‌های خود، بدیهی می‌داند که در برخی از مباحث مثل واجب‌الوجود و برهان امکان وجود بی‌شباهت با ملاصدرا نیست. فلسفۀ هگل، عمدتاً فلسفه‌ای است؛ مبتنی بر تجربه و وظیفۀ فلسفه شناخت خداست. هگل، برخلاف ملاصدرا که در اثبات خداوند دیدگاه متکلمان اسلامی را دارد؛ تنها از خداوند به خودآگاهی کلی (و معقول)، نام می‌برد و در نهایت با بیان روح‌القدوس، خدای فلسفی را اثبات می‌کند. ملاصدرا برخلاف کانت که سیر برهان‌های اثبات خدا را بر مسیر «براهین وجودی»، «براهین جهان‌شناختی» و در نهایت «براهین کلامی طبیعی»، می‌داند؛ با تمسک به ادله‌ای مثل برهان صدیقین، خود را «معتقدی جزمی» می‌داند که از منظر عقل نظری خداوند را اثبات می‌کند. فرض ضرورت وجود خداوند از منظر کانت، متناسب با عقل عملی و اخلاق است و خدای نظری را غیرقابل اثبات می‌داند. نتیجه تحقیق، نشان می‌دهد که برخی نظریات ملاصدرا با دکارت، قابل تطبیق است؛ ولی کلیات نظرات وی با هگل و کانت، تعارض‌های فراوانی که ناشی از توجه ملاصدرا به عقل نظری و متکلمی است؛ دارد.

بدون شک مبانی مختلف، در شکل گیری و نحوه پرداختن به مسائل فلسفی تأثیر مستقیم دارد، طبیعی است که تغییر در مبانی و نگرشها نیز به دگرگونی در ماهیت مسائل منجر شود، مسائل تقسیمی فلسفه از جمله تقسیم به مجرد و مادی، مبتنی بر مبانی فلسفی شکل گرفته و با ترقی این مبانی و تقارب آنها به نگاههای عرفانی سرشت و سرنوشت این سنخ مسائل نیز تغییر خواهد کرد، ملاصدرا تمایل و تصریح به تسلیم در مقابل مهمترین مبانی عرفانی را در حکمت متعالیه به وضوح ابراز کرده، گو اینکه فرصت نکرده است تا تمام لوازم، آثار و نتایج این تغییر نگاه را در فلسفه خود اعمال کند. در نوشته پیشرو تأثیر برخی از این مبانی را بر تقسیم موجود به مجرد و مادی بررسی کردهایم. بنابراین مسأله تحقیق این است که با توجه به نظرگاه نهایی حکمت متعالیه و تحول در برخی مبانی، تقسیم موجود به مجرد و مادی چگونه تحلیل خواهد شد، و آیا این تقسیم امری حقیقی و عینی یا ذهنی و معرفتی است، به نظر می رسد با پذیرش اصولی چون تشکیک اخص و یکسانی ماهیات با اعیان ثابته، تمایز مجرد و مادی هم صرفا به تعین و ظهور عرفانی حقیقت شخصی وجود در مدارک انسانی قابل تحویل باشد.

جبر و اختیار وابسته به احوال سالک است. یعنی در مرحله نخست که ابتدای سیر و سلوک می‌باشد، همه افعال را اختیاری می‌بیند. و اثری از فعل حق مشاهده نمی‌کند. و چون از این وادی گذشت، در آن کار جبری می‌شود یعنی چیزی جز جلوه حق و فعل حق نمی‌بیند. از آنجا که در کشف و شهود عرفانی همه موجودات امکانی را ظل وجود و پرتو ذات حق و مظهر اسماء و صفات الهی می‌ببینند. و حقیقت «کل شیء هالک الا وجهه» را به عیان مشاهده می‌کنند و همچنین با منطق کسانی که قضیه وحدت وجود و توحید حقیقی صفات و افعال واجب را پذیرفته و آن را به درجه عین‌الیقین و حق‌الیقین دریافته باشند، دیگر از هستی مستعار و نمودار اختیار بشر اثری نیست. بلکه هر چه هست اثر حق و فعل حق است.ا ین باور با اعتقاد به بحث "توحید" (وحدت وجود عرفانی) و "مقام فناء" و"قرب نوافل و فرائض" توضیح داده می‌شود. در قرب نوافل که مستحب باشد انیت انسان مندک نمی‌شود زیرا در مستحبات انسان می‌تواند آنها را انجام بدهد یا ندهد این اختیار هست و تا زمانی که اختیار هست (انیت) هست و تا زمانی که انیت هست فنای مقید است. بر خلاف قرب فرایض که انیت برداشته می‌شود و فنای مطلق است و محوریت با حق است و سالک عین الله می‌شود در حالیکه در قرب نوافل باری تعالی در مجلای سالک ظهور باطنی پیدا می‌کند. قرب فرایض، نفی اختیار تشریعی در انسان است به این معنا که انسان به واسطه ی قرب فرایض می‌تواند به نفی انیت برسد. نتیجه اینکه: دو دلیل بر موجه ساختن جبر عرفانی عبارتند از: پذیرش وحدت شخصی وجود متکی بر مبانی شناخت ملاصدرا و دستیابی به مقام فنا مطلق و قرب فرایض که در توحید صفاتی مطرح می شود و در آن عارف هیچ صفت کمالی را در خود نمی بیند چراکه همه را از خدا می بیند باعث می شود که انیت آدمی مندک گردد.

پژوهش درمورد تطور مفهوم وجود درحکمت متعالیۀ ملاصدرا و نیز نسبت به فارابی حاکی از آن است که در فلسفۀ فارابی بدلیل درهم تنیدگی معنای موجود، وجود و ماهیت، «وجود» به عنوان امری یکسان با موجود و یا جزئی از موجود مطرح شد. همچنین تطور مفهوم وجود و موجود در حکمت متعالیۀ ملاصدرا از نظر همراهی ابتدائی با حکمت رسمی و سپس ارائۀ نظریۀ اصالت وجود و نهایتا دستیابی به وجودی اصیل و مشکک مورد بررسی قرار گرفت. در بحث احکام وجود نیز فارابی تحت تاثیر تفکر ارسطویی و درنتیجه در سیطرۀ موجود محوری است و لذا از حیطۀ مفاهیم فراتر نرفته است، اما در فلسفۀ ملاصدرا بر مبنای اصالت وجود و مبانی و نتایج آن، احکام وجود و ماهیت، لوازم و مسائل و مباحث پیرامون هریک از آنها متحول شد و بدین‌صورت دامنۀ مباحث فلسفی گسترش یافت. همچنین فارابی «موجود بما هو موجود» را به عنوان موضوع فلسفه معرفی می‌کند، ولی ملاصدرا براساس اصالت وجود، گاهی وجود و گاهی «موجود» را به عنوان موضوع فلسفه معرفی می‌کند، اما این دوگانگی مربوط به لفظ است نه معنا؛ چراکه بر طبق مبانی فکری ملاصدرا منظور از موجود، چیزی جز وجود نیست. درمورد اشکالاتی که بر اصالت فلسفی نظریۀ اصالت وجود وارد شده است، باید گفت که این مسائل ناشی از عوامل مختلفی از جمله عدم دانش کافی درمورد زمینۀ تاریخی و فلسفی نظریۀ اصالت وجود ملاصدرا، آثار و کارکردهای آن، عدم درک صحیح معنای وجود، ماهیت و خلط معانی آنها است.

پژوهش پیش رو، تحقیق درباره «بررسی و نقد شبهات قرآنی پیرامون توحید و خداشناسی در کتاب نقد قرآن دکتر سها» است که سعی بر آن است تعدادی از شبهات و موضوعات مطرح‌شده در کتاب نقد قرآن دکتر سها پیرامون توحید و خداشناسی از دیدگاه قرآنی، روایی، علمی، عقلی و...موردتحقیق و بررسی قرار گیرند. جنبه نوآوری این اثر این است که به واکاوی و بررسی و نقد شبهات قرآنی پیرامون توحید و خداشناسی در کتاب نقد قرآن دکتر سها که نه‌تنها از جنبه قرآنی بلکه به جنبه‌های روایی، تاریخی، تربیتی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و دیگر ابعاد جدید، پاسخ‌داده‌شده است و در نوع خود، از مباحث بکر و جدید به شمار می‌آید. هدف از این تحقیق کشف حقایق بیشتر برای رسیدن به مبانی قرآنی و روایی و... و روشنگری و پاسخ بیشتر به شبهات توحید است. این تحقیق از نوع تحقیق بنیادی و به اعتبار ماهیت، توصیفی- تحلیلی است زیرا فقط تحقیق در سطح توصیف و تبیین موضوع است و به اعتبار جمع‌آوری اطلاعات از نوع کتابخانه‌ای است و به اعتبار موضوع از نوع دینی یا عقلی - نقلی است. از دستاوردها و نتایج رساله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: شک ناپذیری در وجود خدا، با آیات و روایات و دلایل عقلی و تفاسیر قابل‌اثبات است. پدیده‌های طبیعی طبق آیات و روایات به‌عنوان اثبات‌کننده‌ی وجود خدا هستند. طبق آیات و روایات باد و کشتی نشانه‌های خدا هستند و وجود باری‌تعالی را اثبات می‌کنند. عالم ذر دلیلی است بر اینکه انسان باید به خدای واحد ایمان داشته باشد و خبر از یگانگی خدا می‌دهد. از طریق مشاهده‌ی سجده‌ی موجودات، می‌توان به وجود خدا استدلال کرد. برای مردمی که در خلق و آفرینش ضعیف‏ترند، شایسته نیست که در مقابل آنچه از آن‌ها بزرگ‌تر است کبر بورزند برای همین خداوند فرموده است: آفریدن آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفریدن مردم است. استدلال بر وجود خدا از طلوع خورشید از مشرق، توسط آیات و روایات و دلایل عقلی و علم قابل‌اثبات است.