جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تصاویر مرکزی یا کلان‌استعاره­ ها در مقام گزاره­ حاوی اندیشه­های نابی‌اند که از تجربه­های شخصی عارف نشأت می ­گیرند. ازاین‌رو، رمزگشایی و تبیین معانی ثانویۀ آن­ها جهان­بینی عارف را بیش از پیش آشکار می­کند. این تصاویر ایماژهایی معرفتی‌اند که هم در شکل تجلی سطحی و هم شهودی قابلیت بروز دارند. این جستار به بررسی پیوند خورشید از یک سو با مفاهیم فلسفی و اسطوره­ای (عقل فعال و نورالانوار) و از دگر سو با ایماژهایی چون سیمرغ، درخت، کیخسرو و پیر سعی دارد کارکرد تصویر خورشید را به‌عنوان رمزی که با معنی به وحدت رسیده است، تبیین نماید. یکی از دستاوردهای این پژوهشِ توصیفی و تحلیلی، تجلی شهودیِ پدیدار خورشید است که اسباب تمایز داستان­های رمزی سهروردی را فراهم می­کند؛ به‌نحوی که سبب می­شود خورشید سطوح زبانی را پشت سر نهد و به یک «معنی­واره» یا ادراکی مفهومی تبدیل شود. دستاورد دیگر، درهم تنیدگی تصویر و معنا در نظام فکری و زبانی سهروردی است که بیان­کنندۀ دو رهیافت محوری است: این تصاویرند که معنی را می­سازند نه معانی تصاویر را. و دیگری، ایماژهای پدیداری هویت مشترکی را بین دریافت ذهنی و جسم برونی­ ایجاد می­کنند. بنابراین چنین تصاویری علاوه بر گریزپذیری و غامض بودن، لغزان و نامشروط نیز هستند و برای معانی متعدد به‌کار می­ روند.

در سنت غربی، عموماً از سه ‌پارادایم اثباتی، تفسیری و انتقادی نام برده می‌شود که دارای تفاوت و تضادهای جدی نظری و عملی هستند. پارادایم، که متشکل از بنیان‌های هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانه است، بسان عینک محقق، جهت‌گیری علم را نسبت‌به واقع و معرفت معین می‌کند و زیربنای روش‌شناسی ویژه‌ای در تولید علم را تعین می‌بخشد؛ چراکه چهارچوب‌های فکری متفاوت، ساخت، فرایند و جهت تحقیقات را متأثر می‌‌کند؛ ازاین‌رو، هریک از پارادایم‌های سه‌گانۀ مرسوم در سنت غربی، علم انسانی و طبیعی متناسب با خود را تولید می‌کنند و نتیجه می‌دهند. انقلاب اسلامی نیز، که پرچم اقامۀ دین در تمامی عرصه‌های حیات بشری را برافراشته است، برای رسیدن به این هدف خود و دستیابی به الگوی پیشرفت اسلامی و تأسیس تمدن نوین اسلامی، نیازمند بازتولید، پالایش و کشف علم و دانش مبتنی‌بر چهارچوب نظری (پارادایم) خود است؛ ازاین‌رو، کشف و بازطراحی پارادایم علم اسلامی برای دستیابی به اهداف انقلاب اسلامی ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. حکمت اسلامی، برخلاف افت و خیزهای تقابلی سنت غربی، مسیر مستقیمی را طی کرده و در عین آنکه ادوار و مکاتب مختلفی در آن به‌وجود آمده، روزبه‌روز بر قوت جوهرۀ آن افزوده شده است. هستۀ هویت واحد حکمت اسلامی، به‌مثابه یک پارادایم، در سرتاسر دامنۀ دانشی سنت اسلامی کشیده شده است. این پارادایم، همچون سایر پارادایم‌ها، از اصولی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و روش‌شناسانه تشکیل شده و در مقام توصیۀ روشی نیز فرایند خاصی را مطرح می‌کند. این مقاله، با اعتقاد بر اینکه جوهرۀ حکمت اسلامی ظرفیت آن را دارد که براساس عناصر اصلی چهارچوب‌های پارادایم‌های معروف غربی بازطراحی شود، با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و روش کتابخانه‌ای، مبانی معرفت‌شناسانۀ پارادایم علم اسلامی مورد نیاز تولید علم انقلاب اسلامی را براساس بنیان‌های دستگاه حکمت اسلامی با تأکید بر مبانی استاد شهید مطهری معرفی کرده و آن را در قالب یک هرم معرفتی پنج‌لایه طراحی می‌کند.

عقل متعارف یا فهم عرفی اشاره به معنایی دارد که مردم در زندگی روزمره از آنها استفاده میکنند در مکاتد فلسفی برخی از پارادایم های علوم اجتماعی، مانندتفسیرگرایی و درعلدوماسدممی ماننددعلدم فقدهو اصدو به کار گرفته شده است اکنون مسئله این است که تولیددانش نظام منداز معرفت عامیانه یاعقدل متعدارف در پارادایم اسممی علوم اجتماعی چگونه ممکن است؟ برای رسیدن به پاسخ، به بررسی مفاهیم مورد استفاده درعلم اصو و فقه مانندعرف،عادت، سیره عقم، سیرۀ متشرعه پرداختیم و باغال دانستن اشتراک معنایی این اصطمحات بر افتراقشان، آنها را به واژۀ عقدل متعارف فروکاستیم تا امکان مقایسه فراهم آید با بررسی سه نوع جهتگیری تبیینی، تفهمی و نقدی، تحقیق بهاین نتیجه نائل آمدکده عقدل متعدارف در پارادایم اسممی علوم اجتماعی دارای اعتباردرجهدوماست و پس ازعقل، نقدل و تجربدهقدرار مدیگیدرد در پارادایم اسممی علوماجتماعی، فهم عرفی شیوهای جدایگز ین بدرای تفسدیر و فهدم معندای روایدات و تفسدیر جهان اجتماعی است پارادایم اسممی علوماجتماعی فهم عرفی را منبعی جایگز ین و گداهی شداهد ی بدرای صحت فهم مفسر از روایات تلقی میکند در پارادایم اسممی فهم عرفی منبعدی بدرای شدناخت پدس از منبد نقل،عقل و تجربه است

نهاد آغازین و فرجامین دستگاه شناخت، طبیعت عقل است. از این رو پرسش از چیستی خردورزی و تعقل، اساسی‌ترین پرسش بشر است. در این نوشته تلاش کرده‌ایم تا ضمن توضیح چیستی خردورزی، به این پرسش‌های بنیادین پاسخ دهیم که «عقل چگونه می‌تواند هم چنان که دربارة «جز خود» تعقل می‌کند، دربارة خود نیز تعقل کند؟» و «چگونه و از چه رو و تا کجا می‌تواند خود را نقد کرده و مورد داوری قرار دهد؟» مدعای ما در این مقاله آن است که اولا نقد عقل توسط عقل، تصور پذیر و از این رو ممکن است. افزون بر این، نقد عقل توسط خود عقل نیز به وقوع پیوسته است. این خودْ نقادی‌گری مزیت ویژة عقل است و هیچ دستگاه ادراکی دیگری چنین امکانی را در اختیار ندارد.

این نوشتار بر آن است که اندیشه یکی از اندیشمندان معاصر عربی به نام فتحی التریکی را بررسی کند. از این رو ابتدا زمینه‌های اجتماعی و سپس ریشه‌های معرفتی اندیشه ایشان بررسی گردید. در این بخش ضمن بیان سرچشمه‌های اندیشه وی، به دلیل تأثیری که میشل فوکو در اندیشه تریکی داشته است، به صورت مختصر به نظریه‌های فوکو در مورد فلسفه، اندیشه و عقلانیت و نقدهای او به فلسفه محض و رویکرد وی در کاربردی سازی نظریه‌های فلسفی و استفاده از آنها برای حل مسائل و تحلیل پدیده‌های اجتماعی پرداخته شد. سپس تعریف تریکی از فلسفه و عقل، تفاوتی که وی بین عقلانیت، معقولیت و تعقلیت قائل می‌شود و نحوه معرفت افزایی آن بررسی شد و در پایان ضمن ارزیابی و نقد نگاه ایشان به فلسفه و عقل، روش و نوع مواجهه ایشان با عقل، اندیشه و فلسفه بیان گردید

اندیشۀ ارکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم اسانی مدرن و بیشتر پسا مدرن است. نشانه ‌شناسی سوسور، بایگانی‌شناسی و تبارشناسی فوکو و ساختارشکنی دریدا را می‌توان از جمله مبانی معرفتی تأثیرگذار بر اندیشۀ او به حساب آورد. مسئلۀ اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است، به نظر ارکون ، در قرن چهارم هجری و قبل از شکل‌گیری مدرنیتۀ غربی، مدرنیتۀ کوچکی در جهان اسلام توسط معتزله شکل گرفته بود. او در پی جستجوی علل شکست مدرنیتۀ اسلامی و رهایی جهان اسلام از وضعیت نا بهنجار فعلی، پروژۀ «نقد عقل اسلامی» را مطرح می‌کند؛ پروژه‌ای که هدف آن، با بکاارگیری روش‌های علوم انسانی فوق الذکر، پرداختن به اندیشه‌ناپذیر و اندیشه‌ناشده‌های میراث اسلامی به منظور شکوفاسازی آن است. تحقیق حاضر با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی نشان می‌دهد که بکارگیری نقد عقل اسلامی به دلیل اتخاذ مبانی مدرنیستی و پسا مدرنیستی متضاد با مبانی اسلامی، نه تنها به شکوفاسازی و بازخوانی علم دینی منجر نمی شود بلکه نتیجه‌ای جز بازسازی میراث اسلامی بر مبنای سکولاریزم غربی ندارد. شکاکیت، نسبیت، فرهنگی دانستن عقل و خمودگی مضاعف سنت، پیامد حتمی بکارگیری این روش در تحلیل میراث اسلامی است.

شناخت خدا از اهم مسائل معرفتی انسان و یکی از پرسش‏های بنیادین حوزه معرفت‎شناختی است، بدین معنا که شناخت خدا ‏امکان‏پذیر است یا امکان‌ناپذیر؟ به بیان دیگر «خدا» متعلق قوای ادراکی «انسان» قرار می‎گیرد یا نه؟ اگر آری با کدام قوه ادراکی و کدام ساحت وجودی حق قابل ادراک خواهد بود؟ شهود قلبی یا عقل شهودی یا قوه دیگری از قوای ادراکی؟ اگر پاسخ منفی است، مقصود کدام ساحت وجودی حق تعالی است که صید معرفتی انسان نخواهد شد؟ نوشتار حاضر اگرچه عرفانی و مبتنی بر شهود عرفانی نیست، بر مبنای حکمت متعالیه با قرائت دکتر نصر و شوان بر آن است نشان دهد آیا می‎توان با عقل شهودی به شناخت ذات حق تبارک و تعالی دست یافت؟ مقصود از عقل شهودی این است که بدون وساطت مفاهیم ذهنی به شهود حقایق کلی و فراگیر نایل می‌شود که به یک اعتبار در قبال عقل مفهومی و به اعتبار دیگر در قبال شهودهای حسی، دون عقلی و یا شهودهای عرفانی، فراعقلی است. شهودهای حسی حاصل مواجهه مستقیم و بی‌واسطه با اشیای جزئی و مادی است؛ حال آنکه شهودهای عقلی حاصل مواجهه مستقیم با حقایق فراگیر و کلی است و شهودهای فراعقلی که در بیان عارفان مسلمان آمده، شهود «وجه رب» و «اسما و صفات الهی» است. روش نوشتار عقلی- برهانی و رهاورد این است که نصر و شوان باور به عقل شهودی یا بصیرت عقلی دارند که بالاتر از عقل استدلالی بوده و نسبت به آن هم جنبه مبدأ و هم جنبه مقصدبودن دارد؛ زیرا تا بصیرت عقلی نباشد، مواد خام و کافی برای استدلال عقلی نیست تا به معلومات جدیدی دست یابد و معلومات جدید عقل استدلالی باید به مشهودات به کار آید؛ چه اینکه عقل شهودی نوعی درک بی‏واسطه است و دکتر نصر و شوان بر این عقیده‌اند ذات حق تنها با عقل شهودی حاصل‌شدنی است، البته مقام ذات ظهور نایافته و امر نامتناهی برای خداست که از حد و طور ادراک بالاتر است که به الهیات سلبی یا تنزیهی نسبت می‎دهند و نزدیک‌ترین وسیله معرفت به ذات خدا شهود عقلی است.