جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان عرفان زبانی است که حالات، روحیات و تجارب ناب عرفانی با آن بیان می‌شود. این زبان که با نام‌های زبان اشارت، زبان عبارت، زبان حقیقت، زبان عشق، زبان کشف، زبان اهل طریقت و ... یاد می‌شود، زبانی است برخاسته از سرشت انسان‌هایی که باطن خود را از هر آلایشی پاک کرده‌اند و به یگانه هستی عالم روی آورده‌اند. زبان عرفان با توجه به گوینده و احوال مخاطبان درجات متفاوتی دارد و ویژگی‌هایی که آن را از هر زبان دیگری متمایز می‌کند، همچون آهنگین بودن که از آغاز هستی ترنم آهنگ با وجود آدمی سرشته شده است. آشنایی‌زدایی، غلط‌افکنی، تأویل‌های زیبا از حروف، کلمات و آیات قرآن و همچنین از برخی اعمال و رفتارها که همه به قصد انتقال مفاهیم عرفانی به دیگران است. این زبان، به ویژه در کشف‌الاسرار و عدّه‌الابرار میبدی، زبانی است برگرفته از زبان قرآن. بنابراین این زبان از حقیقت و از معرفت باطن خبر می‌دهد.این زبان در حقیقت آن به قصد تبیین تجارب عرفانی به وجود آمده است که دارای درجات مختلفی است. وجود سطوح مختلف زبان عرفانی که عبارتند از سطح تناقضی یا شطحی، سطح محاکاتی یا رمزی، سطح استنادی و نقلی و سطح استدلالی و عقلی نشانگر تلاش همه‌جانبه عارفان برای بیان تجارب عرفانی است که گاه به صورت رمز آشکار می‌شود. در این رساله به تحلیل زبان عرفانی کشف‌الاسرار و عدّه‌الابرار و ویژگی‌ها و سطوح آن همراه با ذکر شواهد پرداخته می‌شود.

یکی از راههای شناختپیامبران که عده ای آن را تنها راه شناخت پیامبر می دانند معجزه است که به وسیله پیامبران انجام می گیرد. معجزه در اصطلاح کار شگفت و امرخارق العاده ای است که پیامبران الهی به رغم قوانین عادی و جاری طبیعت، به منظور اثبات ادعای رسالت خدایی خویش انجام می دهند؛ اموری که آدمیان عادی از انجام مانند آن ناتوان و درمانده اند. معجزات پیامبران رابر حسب جهات مختلفی مانند حسی و عقلی بودن، زمان، مکان، منشاء صدور و غایت به اقسام مختلفی تقسیم کرده اند.در این رساله برآنیم تا نخست تعریفی دقیق از معجزه با تکیه بر منابع قدیم و جدید ارایه و اقسام آن را به تفصیل شرح دهیم. در ادامه با معرفی زندگی و معجزات پیامبران اولوالعزم، چگونگی بازتاب معجزات آنان را در شعرفارسی در فصل های بعد پی بگیریم. پهنه وسیع ادب فارسی و زیادی دفاتر شعری به ما اجازه نمی دهد تا تمامی دیوانهای شعری را در این رابطه بررسی کنیم، بنا به صلاح دید استاد محترم راهنما از میان آثار شعری ده شاعر برجسته در این حوزه آثار زیر را مبنای تحقیق و پژوهش حاضر قرار دادیم. این آثار عبارتند از: دیوان و حدیقه الحقیقه سنایی، دیوان جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، دیوان خاقانی شروانی، مخزن الاسرار نظامی گنجوی، دیوان کمال الدین اصفهانی، منطق الطیر عطار، کلیات سعدی، مثنوی معنوی مولوی، دیوان اوحدی مراغه ای و دیوان حافظ. نتیجه این تحقیق حاکی از این است که معجزاتی همچون کشتی نوح، عصای موسی، شفابخشی عیسی، گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم ومعجزه جاوید حضرت محمد(ص)یعنی قرآن بازتاب وسیعی در قیاس با سایر معجزات پیامبران دارد. باید اضافه کرد که معجزات پیامبران در شعر شاعران به طور یکسان منعکس نشده، بلکه در شعر شاعرانی مثل سنایی، خاقانی و مولوی بیشتر و در شعر شاعرانی مثل جمال الدین، کمال الدین و اوحدی در مقایسه با آنها کمتر بازتاب داشته است. نحوه انعکاس تصاویر معجزات نیز در شعر هر یک از شاعران به گونه ای متفاوت است . شاعران گاه به دلیل روی آوردن به مسایل تعلیمی ، گاه به سبب ساختن تصاویر بدیع اغراقی وزمانی به علت رنگ و جلای مذهبی دادن به شعر و رسوخ آن در دل، از معجزات زیاد استفاده کرده اند.

حیات، ممات و معاد از جمله مهمترین موضوعاتی است که در آثار شاعران و نویسندگان زبان فارسی همچون سنایی تأثیر به سزایی داشته است. از این رو شناخت درون مایه‌های اشعار وی پیوند عمیقی با سه محور حیات، ممات و معاد دارد.سبک و شیوه جدید، افکار عرفانی، فلسفی و اوضاع مذهبی و کلامی سنایی سبب شده این موضوعات در دیوان اشعار وی دارای نمود و اهمیت بیشتری باشد. او با پرداختن به مفاهیم عرفانی به جهان هستی، مرگ و رستاخیز رنگ عرفانی و آرمانی بخشیده است. بدیهی است هر گاه یک شاعر درباری و دنیاگرا مانند سنایی به عارفی وارسته و خداجو تغییر یابد ناگریز نگرش‌های وی نیز در زمینه‌های حیات، ممات و معاد دچار تحول و دگرگونی می‌شود. سنایی در آغاز،حیات دنیوی را جایگاه عیش و نوش و کامجویی می‌دانست ولی پس از دگرگونی‌ روحی با برخورداری از نگرش‌ عرفانی دنیا را جایگاه غولان و دامگاهی پرترس و وحشت می‌خواند که آدمی باید از آن حذر کند. تلقی سنایی درباره مرگ نیز گسترده است و از جنبه‌ عرفانی و اجتماعی برخوردار است. او درباره مرگ بحثهای همچون موت ارادی، شهادت، مرگ لحظه به لحظه را عنوان کرده که این افکار عرفانی امتیاز ویژه‌ای به اشعار وی بخشیده است. او با این نگرش مرگ را با جاودانگی و بقاء الهی پیوند داده است و همگان را به سوی مرگ فرا می‌خواند. سنایی معاد را مهمترین حلقه در زنجیر زندگی دانسته و بر این باور است که معاد به تمامی زندگی و مرگ انسان و تلاش و تکاپوهایش معنا می‌بخشد. اوصاف و اهوالقیامت، بهشت و دوزخ، چگونگی روز رستاخیز و حشر آدمیان به طور گسترده در دیوان اشعار وی مطرح شده است.رساله حاضر در سه فصل تدوین شده است. فصل اول:حیات، فصل دوم: ممات، فصل سوم : معاد. در بخش‌های مختلف این فصول موضوعاتی همچون، عشق، روح، موت ارادی، فنا و بقاء، مرگ لحظه به لحظه، چگونگی معاد، اوصاف و اهوال قیامت ... از دیدگاه سنایی مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان پژوهش نتایج برآمده از فصول و بخشهای مختلف تحت عنوان، نتیجه‌گیری درج گردیده است.

ادبیات عرفانی از عمق و غنای زیادی برخوردار است و یکی از جلوه های طبع لطیف ، ذوق سلیم ، عظمت فکر ، علو همّت ، و فرهنگ اصیل مسلمانان ، به ویژه ایرانیان است . از این رو لزوم مطالعه و آشنایی با عرفا ، حکما و آثار ارزنده ی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . عزیز الدّین نسفی یکی از عرفا و حکمای قرن هفتم ، و شاگرد بی واسطه ی سعد الدّین حمویه است . تا کنونشش کتاب از او چاپ شده است ، که عبارت اند از : الانسان الکامل ، التنزیل و بیان التنزیل ، کشف الصراط ، کشف الحقایق ، زبده الحقایق ، مبدأ و معاد و مقصد الاقصی . امّا برخی از آثار و رسائل وی هنوز به صورت نسخه ی خطی باقی مانده اند ، مانند : آغاز و انجام ، اتّحاد و وحدت ، کفر و توحید و ... .آثار نسفی از چند جهت حائز اهمیّت اند : اول . نثر نسفی ، بر خلاف بیشتر آثار قرن هفتم ، به روش « سهل و ممتنع » است . و قلم وی در تمام آثارش یکدست است ، امّا در بخشی هایی از آن ها به ویژه در نصایح سادگی و روانی زبان با احساسات و عواطف وی و تصاویر و تشبیه های ظریف همراه می شود و سخنش به شعری می ماند ، که از قریحه ای توانا و روان برخاسته است .دوم . نسفی در آثارش عقاید گروه های مختلف مثل فقها ، حکما ، عرفا ، اهل تناسخ و ... را بدون تعصّب بیان می کند . همچنین آرای استادش سعدالدّین حمویه و ابن عربی را به روشنی توضیح می دهد . بنابراین آثـار نسفـی منابع ارزشمندی اند برای دستیابـی به آرا و عقاید سعدالدّین حمویه ، ابن عربی و ... . در این پژوهش سعی شده است برای آشنایی دانشجویان و دوست داران ادبیّات عرفانی ایران با شخصیّت ، اندیشه ها ، تفکّرات و جهان بینی نسفیفرهنگی جامع از موضوعات مجموعه رسائل الانسان الکامل فراهم آید . ابتدا شرح حال ، آثار و اندیشه های نسفی به صورت جداگانه در مقدّمه بررسی شده ، سپس موضوعات این کتاب و در ذیل آن ها شواهدی از اشعار و نثر های عرفانی مشهور ، در مقام مقایسه با آرای نسفی ، به ترتیب الفبایی آورده شده است .آثار نسفی در زمره ی ادبیات کلاسیک عرفانی - حکمی قرار دارد .

مفاهیم مربوط به اسلام از همان زمان ورود اسلام به ایران، در حوزۀ زبان و ادبیّات فارسی به شکل گسترده ای وارد شده است و بیشتر شاعران و ادیبان فارسی به موضوعات عرفانی و اسلامی پرداخته‌اند. از جمله مهمترین مسائل عرفان اسلامی که شاعران فارسی، بخصوص از قرن هشتم به بعد به آن پرداخته‌اند، اندیشه‌های عارفانۀ ابن عربی است. در این میان، یکی از شاعرانی که به برجسته ترین موضوعات عرفان اسلامی پرداخته است، شاه نعمت اللّه ولی است. در این نوشتار بررسی تأثیر و کارکرد وحدت وجود در اشعار این شاعر، با استفاده از روش سندکاوی و مطالعه در منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است. از برآیند آن، این نتایج به دست آمد که شاه نعمت اللّه ولی برای بیان وحدت وجود از دو شیوۀ بیان مستقیم و غیرمستقیم استفاده کرده است، به طوری که شکل بیان غیر مستقیم آن، نمود بیشتری دارد. همچنین وحدت وجود در آثار شاه نعمت اللّه ولی با تمثیل‌ها و کارکردهای متعدّد، به گونه‌ای بیان شده است که بر مبنای آن همۀ هستی، نمود و جلوه-ای از حضرت حق است . تمثیل‌هایی همچون آفتاب، دریا، خورشید و آینه در اشعار او، مثالی از حضرت حق می‌باشند.

شاهنامه در جهان‌بيني فكري ايراني، جايگاهي رفيع و انكارناشدني دارد؛اثريكه تاثير آن نه تنها در آثار حماسي كاملاً مشهود و آشكار است، بلکه تاثيري شگرف و انكارناپذير در متون غيرحماسي، بالاخص آثار عرفاني، دارد و از اين روست كه عدّه‌اي، شاهنامه را آبشخور عرفان نيز دانسته‌اند. لذا الهام‌بخشي شاهنامه در تداعي معاني عرفاني و رمزي، غالب عرفاي ايراني را بر آن داشتهتا در موقعيت‌هاي خاص از اشعار فردوسي و انديشه‌هاي او در پردازش مطالب خود استفاده كنند، یکی از تفاوت‌های آثار عرفانی فارسی با آثار عرفانی غیرایرانی‌، ‌حضور مداوم‌‌ روح حماسی و ملّی در آناست که در لایه‌های ناخودآگاه شاعران و نویسندگان عارف ایرانی وجود دارد.اين عرفا، در آثار منظوم خود به شاهنامه و سراينده‌ي آن، پهلوانان، شخصيّت‌ها و نمادهاي آن توجه داشته‌ و اين رويكرد آنها،گاه با نگاهي مثبت و همراه با ديده‌ي احترام بوده است و گاه نيز، رويكردي سلبي و با ديده‌ي حقارت. در اين پژوهش به شيوه‌اي توصيفي- تحليلي مبتني بر منطق بينامتني، سعي شده است ميزان تأثيرپذيري عرفاي برجسته‌ي قرون ششم و هفتم از شاهنامه بررسي و واكاوي شود. بنا بر نتايج اين پژوهش شاهنامه با وجود دو نوع گرايش ايجابي و سلبي بيشترين پردازش رمزي مفاهيم عرفاني و صوفيانه در اشعار شاعران عارف يا صوفي داشته است؛ زيرا ماهيّت تقابلي و دوبعدي خير و شر در شاهنامه، بهترين بستر براي طرح تقابلي انسان و نفس و يا انسان و اهريمن است.

داستان به معنی « روایت یا شرح و گزارش حوادث » یا گزارش دلبخواه از حوادث و شخصیت های واقعی یا غیر واقعی را می توان اولین فعالیت ادبی بشر به شمار آورد . در فرهنگ ایرانی و حوزه زبان فارسی ، داستان پردازی و داستان گویی اهمیت ویژه ای داشته است ، و در بسیاری از داستان های ایرانی بر اهمیت و خاصیت داستان گویی و داستان سرایی تأکید شده است . این در مورد آثار دینی هم صدق می کند که بخش های داستانی آن ها بیشتر جلب توجه می کند و قصه های پیامبران بیشتر از سخنان آنان مقبولیت و جذابیت دارد . سنایی در دیوان خود ابیاتی راجع به هر پیامبر نوشته است که بیشتر این ابیات مربوط به معجزات آن هاست ، در این پایان نامه سعی شده ابیات مربوط به هر پیامبر را از هم جدا کرده ابتدا در مورد نام و زندگی هر کدام توضیح مختصری داده شود . سپس به ذکر و شرح ابیاتی که در آن معجزه ای از ایشان صورت گـرفته پرداخته شده که این بخش در فصل چهارم پایان نامه آمده است . فصل اول آن شامل فهرست مطالب ، فصل دوم توضیحاتی در مورد داستان سرایی و چگونگی شروع داستان پیامبران و در فصل سوم زندگی نامه شاعر آمده است . امید است که مطالب گردآوری شده مورد توجه و استفاده خوانندگان و دانشجویان قرار گیرد .

زبان عرفانی از لغات و اصطلاحات عرفانی که بار اصلی معنا را بر دوش می‌کشند و فهم صحیح ادبیات اصیل عرفان فـارسی در گرو تشخیص این اصطلاحات است، مشحون است. در این پژوهش تلاش می‌گردد تا چهار کتابِ عرفانی اسرارالتوحید، حدیقه‌الحقیقه، تذکره‌الاولیاء و عوارف‌المعارف بررسی شده و ضمن استخراج معانی بدست آمده از هر اصطلاح عرفانی و شواهد موجود در کتب مذکور، سیر تحوّل معانی آن تعابیر عرفانی با روش توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. مطالعه در آثار فوق، بیانگر این مهمّ است که معارف صوفیان به مرور زمان تکامل یافته، در انتقال این معانی، قالب زبان نیز از نوعی سیر تکاملی تبعیت نموده است. عرفا برای بیان درست و دقیق مفاهیم و معانی تازه عرفانی، یا واژه‌هایی جدید آفریده و وضع کرده‌اند و یا بر تن واژه‌های متداول قدیمی، معانی جدیدی پوشانده‌اند.

یکی از مباحث مهمّی که ذهن انسان‌ها را از روزگار قدیم تا به حال به خود مشغول داشته، افعال خارق‌العاده‌ای است که فوق قدرت بشر می‌نماید، امّا توسّط عدّه‌ای خاص از افراد بشر رخ داده است. در قرآن مجید یکی از موضوعات مهم که به طور گسترده به آن پرداخته شده معجزات پیامبران و کرامات برگزیدگان حق است. اعمال خارق‌العاده، ذهن بیشتر متفکّران اسلامی را به خود مشغول داشته است که باعث گردیده پژوهش‌های فراوانی در این باره انجام دهند. از آن‌جا که بخش گسترده‌ای از ادبیّات فارسی را عرفان و تصوّف تشکیل داده است و موضوع ولایت و به تبع آن خوارق عادات یکی از موضوعات مهمّ عرفانی است؛ لذا این موضوع در ادبیّات ما، بازتاب وسیعی دارد. در این پایان‌نامه بر آنیم تا به تعریف و تبیین خوارق عادات بپردازیم و همچنین رابطه‌ی ولایت تکوینی و خوارق عادات را مورد بررسی قرار داده و به تحقیق و تفحّص دیدگاه مولانا در کتاب مثنوی در مورد خوارق عادات (معجزه- کرامت- استدراج) بپردازیم و نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه مولوی با علما و عرفای شیعی را در مورد خوارق عادات مورد بررسی قرار دهیم.

مفاهیم عرفانی از جایگاه و اهمّیّت ویژه ای برخوردار بوده ، نزدصاحب نظران ، دارای ارزش و اعتبار خاصّی می باشند ؛ چرا که مقامات عرفانی مانند طلب ، عشق، معرفت ،‌ استغنا ، توحید ، حیرت ، فنا و ... که خمیر مایه و شاکله ی اصلی رساله راتشکیل داده اند روابط و وظایف انسان را با نفس خویش و خدای خویش بیان می دارند وتوانسته اند نردبان تقرّب به ذات اقدس الهی جهت سالکان طریق گردند.یکی از منابع اصلی که قادر بوده انسان را به کمال ومعرفت الی الله واصل نماید کتاب گران مایه ی نهج البلاغه بوده که به زعم اولیا و وارستگان، سرتاسر این کتاب بی نظیر ، عرفان مطلق و آزادی و رهایی از غیر و عدم وابستگی به دنیا و نیز عشق محض به پروردگار خالق یکتاست .هم چنین ، مثنوی معنوی مولانا ، صحیفه ی نوری است برخاسته و نشأت گرفته از قلبی منوّرکه بیت بیت آن سرشار از اصطلاحات و مفاهیم و راز و رمز های عرفانی است که مشابهت ها و مشترکات بسیار زیادی را در زمینه ی عرفان می توان در نهج البلاغه ومثنوی معنوی مشاهده و درک و فهم نمود . به عنوان نمونه یکی از موضوعات ارزشمند و مشترک موجود در این دو اثر وزین الهی و آسمانی ، نکات و مباحث معرفتی بوده که در هر دو اثر به آن ها التفات گردیده است .پس از تفحّص و مطالعه در نهج البلاغه و مثنوی معنوی ،به این نتیجه واصل گردیده که اکثرقریب به اتّفاق مفاهیم و فضایل عرفانی موجود در کتاب مثنوی مولانا جلال الدّین، برگرفته و مقتبس ازنهج البلاغه حضرت علی(ع) بوده و وجود مفاهیم معرفتی مورد نظر و دل خواه او در این کتاب، مشوّقی راغب گردیده تا مولانا توجّه ویژه و مستمری به این یادگار جاوید آسمانی داشته باشد .