جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

‫«نگاهی به حشر و معاد از منظر قرآن با تأکید بر تفسیر المیزان» موضوع این پژوهش است که با مبنای قرآنی نگاشته شده است. با دقت در قرآن درمی یابیم همه شبهات منکران معاد عدم العلم به معاد است نه علم به عدم آن. با وجود استبعاد و استنکار منکران معاد، حکمت خدا و عدل الهی در کنار قدرت و علم نامتناهی او ضرورت معاد را اثبات می نماید. از اولین مراحل قیامت حشر موجودات است، بر اساس آیه «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً» تک تک افراد انسان و طبق آیه «يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتي‏ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا» همه افراد جن با بروز قیامت برانگیخته می شوند ولی حشر حیوانات، جمادات و نباتات مورد اختلاف است. از آن جهت که برخی آیات مانند «إِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُه» اعاده و بازگشت همه هستی را به خدا می داند و ظاهرِ بازگشت، پس از برچیده شدن نظام کنونی حاکم بر دنیاست؛ بُعدی در حشر همه موجودات از حیث وجودی نمی ماند. به طور عادی سالیان سال از مرگ دنیوی موجودات تا محشر می گذرد، موجودات از مرگ دنیوی خود تا آغاز قیامت و برپایی صحنه محشر در عالم برزخ هستند. مراد ازعالم برزخ، عالم پس از دنیا و قبل از قیامت است و گاهی از آن به عالم قبر تعبیر می شود. در هنگام وقوع قیامت؛ نظام کنونی با حفظ تمام هویت خود به نظام اخروی تبدیل می گردد. به عبارتی با نفخ صور اول همگان می میرند و نظام کنونی از بین می رود و با نفخ صور دوم همگان زنده می شوند و در میان دو نفخه نظام کنونی به نظام اخروی تبدیل می گردد. در آن نظام جدید همه موجودات به لحاظ حقیقت و هویت، عینِ موجود دنیوی خویش و به لحاظ بدن و قالب، مثل موجود دنیوی خود هستند. چون همه چیز به سوی خدا باز می گردد، باید عامل وحدت موجود دنیوی با موجود اخروی در همه موجودات وجود داشته باشد. ظاهراً عامل وحدت «وجه الله» و تجلّی خدا در موجودات است «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» و این تجلّی خداست که در همه حال حتی با برچیده شدن نظام کنونی ثابت است « كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ». واژگان کلیدی : انسان، حشر، معاد، وجه الله، شهادت، قبر، قیامت، روح، بدن، تبدیل

‫مباحث مربوط به معاد مانند ساير اصول اعتقادي، در روايات ائمه اطهار? به تفصيل بررسي شده است. اين پژوهش، در صدد بررسي روشهاي استدلال آن حضرات? در اثبات اصل معاد و مسائل مربوط به آن است. در اين پژوهش، پس از کليات، انواع استدلال و روشهاي استدلال ائمه? در اثبات اصل معاد، در اثبات کيفيت و چگونگي معاد، در لزوم و کيفيت ثواب و عقاب و در اثبات و کيفيت بهشت و جهنم در شش فصل ارائه شده است. ائمه? در اثبات معاد، از روش عقلي، عقلي- نقلي، و نقلي بهره بردهاند. موارد استدلال ائمه? با بهرهگيري از روش عقلي براي اثبات اصل معاد عبارت است از: اثبات ضرورت معاد از راه غايتمندي دنيا، اثبات امکان وقوع معاد از راه توانايي خداوند بر آفرينش دوباره انسان، و اثبات امکان وقوع معاد از راه تمثيل. براي بهرهگيري از روش عقلي- نقلي، ميتوان به اثبات امکان وقوع معاد از راه گزارش مخبر صادق به وقوع آن و اثبات امکان وقوع معاد از راه انکارناپذيري آن اشاره کرد. براي روش نقلي استدلال، ميتوان به اثبات امکان وقوع معاد از راه ارائه نمونههاي عيني و تاريخي زندهشدن دوباره انسان و اثبات امکان وقوع معاد از راه استدلال جدلي قرآن اشاره کرد. اثبات معاد جسماني- روحاني از راه برهان عدل الهي، از راه پاسخ به شبهه آکل و مأکول و از راه تمثيل، موارد روش عقلي ائمه? در اثبات کيفيت و چگونگي معاد است. در روش نقلي، ميتوان به اثبات معاد جسماني- روحاني از راه ارائه نمونه تاريخي و از راه مطلق بودن قدرت خداوند اشاره نمود. استدلال براي لزوم و کيفيت ثواب و عقاب از راه برهان عدل الهي و قاعده قبح خلف وعده، روش عقلي استدلال ائمه? است. بيان نعمتهاي مادي و معنوي بهشت در روايات، روش نقلي است. در پايان، اثبات و کيفيت بهشت و جهنم در دو گفتار روش عقلي و نقلي بيان شده است.

سهروردی در تبیین خود از مسئله معاد، به این باور می رسد که نفوس سعادتمندان و کمالیافتگان بعد از مرگ، منجذب در عالم انوار قدسی شده و از اشتغالات برزخی برکنار می ماند. اما متوسطان از اهل سعادت بعد از مرگ با حفظ درجات در عالم صور معلقه یا اشباح مجرده مستقر می شوند. وی متذکر می شود که بعث اجساد و اشباح ربانی و کلیه وعده های پیامبران بدین گونه تحقق می یابد، اما در مورد نفوس اهل شقاوت، اظهاراتی دارد که مظنه تمایل به تناسخ است. ملاصدرا ضمن انتقاد از رویکرد سهروردی به مسئله معاد، بخصوص در اینکه او صورت های غیرجسمانی را که باعث نقوشی در خیال هستند، منشأ آثار ملائم و غیرملائم شمرده است، تبیین وی را متضمن مخالفت با ظواهر متون دینی دانسته و معتقد است: صرف اثبات استمرار بقای روح به هیچ وجه اثبات معاد قرآنی ـ یعنی حشر انسان ها با همین شکل و صورتی که در دنیا دارند ـ نیست. وی خود، با ابتناء بر مبانی حکمت متعالیه، ثابت می کند که آنچه در قیامت برانگیخته می شود همین بدن خاص مشهود است. مهم نیست که این بدن اخروی چه خصوصیاتی داشته باشد، بلکه مهم این است که «این همان است» محفوظ باشد.این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.

‫اين نوشتار، ديدگاه‌هاي ابن سينا و ملاصدرا و ادله فلسفي آنان درباره اثبات معاد را شرح داده و دو مکتب فلسفي مشا و حکمت متعاليه را در اين موضوع با يکديگر مقايسه مي‌کند. نويسنده، مباني عقلي و اعتقادي اين دو فيلسوف بزرگ مسلمان را در مقوله معاد مطرح کرده و با اشاره به برخي شبهه‌ها در زمينه عدم امکان وقوع معاد، پاسخ آن‌ها به ايرادهاي وارده شده را منعکس مي‌سازد. وي در يک مقدمه و چهار فصل به تبيين ابعاد مختلف معاد پرداخته است. او در مقدمه به معرفي شخصيت و افکار و آثار فلسفي ابن سينا و ملاصدرا پرداخته و روش علمي و فلسفي آنان را مقايسه مي‌کند. او در فصل اول از نوشتار خود، ابتدا تعريفي لغوي و اصطلاحي از معاد و مفهوم فلسفي معاد ارائه داده و ديدگاه حکما و فلاسفه را در معناي معاد و ادله آن همچون: دليل عدل الهي، دليل حق مطلق بودن معاد، دليل رحمت الهي، دليل عقلي بر امکان وقوع معاد، دليل جاوادانگي روح و نفس انسان و دليل فطرت را منعکس کرده است. در فصل دوم به اثبات وجود نفس و ادله تجرد آن پرداخته و دليل‌هاي حکيمان درباره، نفس، مانند دليل وحدت، دليل ادراک، دليل تذکر و استمرار و دليل حدس و... ادله نقلي مبني بر وجود آن از آيات قرآن کريم و روايات معصومين(، همچنين ادله و اصول کلي ابن سينا و ملاصدرا بر وجود نفس و اثبات معاد روحاني و جسماني را به صورت مشروح بازگفته و توضيحاتي در زمينه سخنان آنان ارائه مي‌دهد. نگارنده در فصل سوم مهم‌ترين شبهه‌ها در زمينه معاد جسماني مانند شبهه آکل و مأکول، شبهه تناسخ و عدم تناسب جسم با معاد را مطرح کرده و پاسخ اين دو فيلسوف به آن‌ها را ذکر مي‌کند. نويسنده در فصل چهارم از منظري قرآني و روايي به تبيين مسأله معاد و اثبات آن پرداخته و امکان وقوع معاد، آثار ايمان به معاد و انکار آن و ربط بين حرکت تکاملي بشر با امکان معاد را از اين ديدگاه را شرح داده است.

‫آموزه‌هاي اسلامي با رويکردي غايت‌مدارانه نسبت به مسأله معاد، عالم آخرت را در پيوند و پيوستگي کامل با اين دنيا مي‌شمارد. بر اين اساس، در انديشه شيخ مفيد، علامه حلي و فيض کاشاني، به‌عنوان سه انديشمند مسلمان، معاد بر اساس برهان عدالت، برهان حکمت و قانون تکامل، امري ضروري به‌شمار مي‌رود. تنها از اين طريق است که انسان مي‌تواند به‌وسيله مرگ و معاد، دو مرحله ترقي و تکامل خود را به‌سوي آفريدگار طي نمايد، و در گرو اعمال اين جهاني خود، به سعادت يا شقاوت ابدي نائل شود. دلايل نقلي که اين سه انديشمند شيعي به آن‌ها استناد کرده‌اند شامل آيات قرآن و رواياتي است که هر کدام به نحوي به مسأله امکان، اثبات و ضرورت معاد پرداخته است. در اين راستا، بر اساس ديدگاه هر سه انديشمند مذکور، پس از مرگ، جهان ديگري براي بازگشت به‌سوي آفريدگار حکيم برپا خواهد شد؛ اما با اين تفاوت که از ديدگاه شيخ مفيد و فيض کاشاني، چنين بازگشتي روحاني و جسماني خواهد بود؛ بدين معنا که حقيقت و ماهيت انسان، روح مجرد از ماده است، که تعلق تدبيري به بدن دارد، و با مرگ بدن از بين نمي‌رود، بلکه سرانجام در قيامت اين روح به بدن خاکي بازگشته و با هم محشور مي‌شوند، تا نتيجه اعمال خود را ببينند. اما از نظر علامه حلي، حقيقت انسان نه روح مجرد بلکه اجزاي اصليه بدن است، که گرچه اين اجزا به‌وسيله مرگ معدوم مي‌شود، اما در رستاخيز همين اجزاي تشکيل‌دهنده حقيقت انسان، بار ديگر توسط علم، حکمت، و قدرت خداوند جمع، بازسازي و محشور مي‌شود. بنابر اين، علامه حلي فقط معتقد به معاد جسماني است، در صورتي که اعتقاد به معاد جسماني بدون معاد روحاني، بر خلاف ظاهر آيات قرآن و روايات بوده و با آن‌ها سازگاري ندارد.

‫پژوهش حاضر به تشريح امکان وقوع معاد جسماني طبق قوانين فلسفي و استدلال قرآني و روايي بر اين مطلب مي‌پردازد و ديدگاه‌هاي چهار دانشمند بنام مسلمان يعني ابوحامد غزالي طوسي، خواجه نصيرالدين طوسي، ابوعلي سينا و صدرالدين شيرازي در اين موضوع را شرح مي‌دهد. اين نوشتار در شش فصل سامان يافته است. نويسنده در فصل اول به تبيين کليات معاد، مانند معناي لغوي و اصطلاحي آن، ديدگاه اديان و اقوام بشري در مورد معاد، حقيقت نفس انساني از ديدگاه مفسران، محدثان، فلاسفه و متکلمان، نظريات قائلان به تجرّد نفس و ادله آنان، اختلاف ويژگي‌هاي دنيا و آخرت، عدم فساد و فناي نفس انساني، مفهوم حرکت جوهري و فرق بين روش متکلمان و فلاسفه در بحث از معاد، نفس و ساير مباحث ديني مي‌پردازد و آن‌ها را به عنوان اصول موضوعه تحقيق خويش ارائه مي‌دهد. فصل دوم از منظري قرآني به اثبات معاد جسماني نگريسته و ضرورت و امکان معاد جسماني، امکان ذاتي و امکان وقوعي آن را با استناد به آياتي چند، شرح داده است. در فصل سوم معاد جسماني از ديدگاه ابوحامد غزالي طوسي مطرح شده و روش تحقيق وي در اثبات اين موضوع و ابطال تناسخ به عنوان مهم‌ترين شبهه در زمينه اثبات معاد جسماني و امکان آن قلمداد مي‌شود. در فصل چهارم نحوه استدلال خواجه نصيرالدين طوسي در اثبات امکان معاد جسماني و ادله کلامي و فلسفي ايشان مطرح گرديده و شبهه‌هاي مربوط به آن، مانند شبهه اعاده معدوم پاسخ داده شده است. در فصل پنجم و ادله ابن سينا در اثبات تجرد نفس ناطقه و موضعگيري و ديدگاه وي در امکان معاد جسماني ذکر مي‌شود. فصل ششم به آراي ملاصدرا در اثبات معاد جسماني و امکان وقوع آن اختصاص دارد و در آن، با توجه به مشخصه‌هاي حکمت متعاليه خصوصاً مسأله حرکت جوهري، ابعاد مختلف اين موضوع و شبهه‌هاي مربوط به آن پاسخ داده شده است.

‫پژوهش حاضر، برگردان عربي کتاب آغاز و انجام خواجه نصيرالدين طوسي همراه با تعليقات آيت‌الله حسن حسن‌زاده آملي است، که مباحثي را در خداشناسي و آخرت شناسي مطرح مي‌کند. در ابتدا متن کتاب مبدأ و معاد يا همان آغاز و انجام و سپس تعليقات علامه حسن‌زاده بر آن درج شده است. کتاب مذکور در بيست فصل، شرح مباحث خداشناسي و آخرت شناسي را با رويکردي فلسفي و کلامي ارائه مي‌دهد. در مقدمه برخي حالات، زندگاني، شخصيت و آثار علمي خواجه نصيرالدين طوسي، همراه با ابواب مختلف کتابش بيان شده است. ابتدا اوصاف راه آخرت و طريقه سلوک در اين وادي و سبب اعراض مردم از آن و آفات چنين اعراضي بررسي مي‌شود. در ادامه مباحثي فلسفي و کلامي در فطري بودن مبدأ و معاد، مراتب مردم در دنيا و آخرت، زمان و مکان آخرت، کيفيت محشور شدن انسان‌ها و ساير خلايق، اقسام مردم و احوال آن‌ها در اين دنيا، اوصاف بهشت و جهنم، ويژگي‌هاي صراط، صحيفه‌ها يا نامه‌هاي اعمال مردم، ويژگي کرام الکاتبين، نزول ملايک و شياطين بر محسنين، شياطين و کيفيت آن، کيفيت حساب و کتاب روز قيامت و طبقات و مراتب آن، وزن اعمال و معناي ميزان، کيفيت طي کردن آسمان‌ها، نفخ صور و تبديل شدن زمين و آسمان‌ها به چيزهاي ديگر، حوادث مربوط به روز قيامت، ابواب بهشت و جهنم، عذاب‌هاي جهنم و نعمت‌هاي بهشت، کيفيت ثواب و عقاب انسان در قيامت، اوصاف حورالعين و مفهوم فطرت و نشأة الاولي را مي‌خوانيم. نگارنده پس از بيان هرموضوع، ضمن تحليل فلسفي و عقلاني مطلب، آيات و روايات متناسب با آن‌ها را آورده، به تحليل موضوع مورد نظر مي‌پردازد. سپس مباحث مربوط پس از تعليقات و شروح آن‌ها توسط شارح ارائه مي‌گردد.