جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالة حاضر با روش «توصیفی تحلیلی»، به شرح و بیان مسائل اساسی معرفت شناسی در فلسفة مشاء و نیز استنباط و استخراج دلالت های تربیتی آنها پرداخته است. معرفت شناسی فلسفة مشاء نظامی منسجم و منظم است که با دو قوس صعودی و نزولی، مباحث علم النفس و فرشته شناسی را به هم گره زده و تبیین های به هم پیوسته و عقلانی را در مسائل گوناگون، از قبیل چیستی، اقسام، مراتب و منابع معرفت بیان داشته است. این تبیین ها مبانی لازم را برای استنباط و استخراج دلالت هایی در زمینة تعلیم و تربیت فراهم آورده اند که بر اساس آن، می توان اتصال به عقل فعّال را یکی از اهداف مهم تربیتی قلمداد کرد. دست یابی به این هدف، اهداف واسطه ای و طولی دیگری از قبیل پرورش حواس ظاهری و باطنی و پرورش قوای عقلانی را خاطر نشان می سازد. همچنین در پرتو مبانی و اهداف یاد شده، می توان به دلالت هایی در زمینة اصول و روش ها و برنامة درسی دست یافت. این دلالت ها به لحاظ اینکه دارای خاستگاهی با رویکرد دینی و اسلامی است، می تواند در ترسیم برنامة تربیت دینی حائز اهمیت باشد.

مؤلف، با هدف فهم درست و انتقال صحیح اساس نظریه معرفت شناسی آلستون، در حوزه فلسفی، دینی و دانشگاهی، به این تحقیق پرداخته و با طرح سؤالاتی از جمله: آیا تجربه دینی می تواند باور دینی را موجه کند؟ تجربه دینی چیست؟ و ادراک چیست؟ مطلب را آغاز نموده است. این رساله شامل چهار فصل است که در فصل چهارم آن، آرای محمد اقبال لاهوری در باب تجربه دینی را که شباهت زیادی به نظریه آلستون دارد، به عنوان یک مطالعه موردی جهان اسلام گزارش و تحلیل شده است.

چکیده مبحث تحلیل مفهوم معرفت (the analysis of knowledge)بخشی از مباحث معرفت شناسی است که در کتب مربوط به آن بطور مستقل مورد بررسی قرار می گیرد. در چنین تحلیلی،معرفت شناسان با رویکرد تحلیلی به دنبال شرایط لازم و کافی (necessary and sufficient conditions) هستند تا مفهوم معرفت را با آنها بشناسانند.درواقع این تلاش ها پاسخی است به دو سوال زیر: 1)آیا هر مورد محتملی که دارای شرایط مفروض باشد،معرفت محسوب می شود؟ 2)آیا هرمورد محتملی که معرفت به شمار می رود دارای این شرایط هست؟ پاسخ به سوال نخست یافتن شرایط کافی و جواب سوال دوم شرایط لازم معرفت را دراختیار ما می نهد.تعریفی که در این باب از دیرزمان مطرح بوده است همان تعریفی است که از گفته های سقراط و کتب افلاطون بدست می آید.این تعریف به خاطر سه بخشی بودن آن،به تعریف سه جزئی (tripartite definition) مشهور شده است.باور،صدق و توجیه مولفه های این تعریف سنتی(classic) را تشکیل می دهند.این تعریف سه جزئی با مقاله چالش برانگیز گتیه به نقد کشیده شد.نقض های گتیه کفایت(sufficiency)این تعریف سه جزئی را زیرسوال بردند. معرفت شناسان برای فرار از شکاکیت تلاش های زیادی کرده اند تا به این نقض ها پاسخ گویند.در این رساله به برخی از این تلاش ها اشاره می کنیم. در سنت فلسفی خودمان هم می توان معادل هایی برای این تعریف سه جزئی پیدا کرد.البته در این مقایسه تلاش کرده ایم تفاوت پارادایم ها و رویکردها را مدنظرداشته باشیم.در تاریخ فلسفه اسلامی از فارابی به بعد کتاب های منطقی با تقسیم علم(تصورلابشرط مقسمی) به تصور(تصور لابشرط قسمی) و تصدیق (تصور به شرط حکم)آغاز می شود.دربخشی از این رساله با بیان دیدگاههایی درباب واقع نمایی تصورات،تمایز تصور تصدیق را به چالش کشیده ایم. ما از دو راه پی به واقع می بریم، از راه تصور و از راه تصدیق . تعاریف در محدوده ی تصورات مطرح می شوند و برهان در حیطه ی تصدیق واقع می شود. از میان حدود ارزشمندترین آنها " حدتام " است . حد تام تلاشی است برای رسیدن به واقع، آنگونه که هست . تمایز میان تصدیق و تصور در حد تام روشن نیست . آنگونه که فیلسوفان ما تصور را تعریف می کنند ، آن را از هرگونه ارتباطی با واقع تهی می کنند ولی حد تام کاملا ناظر به واقع است . هدف از تعریف اولا و بالذات کسب صورت عقلی معرف است به گونه ای که با حقیقت خارجی

آیا باور به خدا نیازمند استدلال های پیچیده فلسفی است؟ نظر رایج در میان فیلسوفان این بوده است که اعتقاد به هر چیزی باید براساس وجود شواهد و قرائن باشد در غیر این صورت چنین اعتقادی نادرست و حتی غیراخلاقی است. این دیدگاه قرینه گروی نامیده می شود. بیشتر فیلسوفان شاهد و قرینه را استدلالی قیاسی می دانستند که در نهایت بر گزاره های بدیهی(بی نیاز از استدلالی دیگر) مبتنی باشد. در نیمه دوم قرن بیستم تعدادی از فیلسوفان دین مسیحی با اثبات غیر قابل دفاع بودن این دیدگاه و ارائه دیدگاهی با نام معرفت شناسی اصلاح شده معتقد شدند متدینان می توانند گزاره "خدا وجوددارد" را نیز مانند گزاره های بدیهی بدون وجود دلیل بپذیرند و بدین ترتیب اعتقاد به وجود خداوند را بی نیاز از اقامه استدلال دانستند. در جهان اسلام نیز گروهی که به پیروان نظریه تفکیک مشهورند و آموزه اصلی آنها جدا کردن علوم بشری از علوم الهی( و به ویژه آموزه های قرآن کریم) است. با استناد به قرآن کریم معتقد شدند که انسانها به طور فطری خداوند را می شناسند و بنابراین شناخت خداوند و به تبع آن اعتقاد به او نیازمند به تحصیل و استدلال نیست. برخی وجوه تشابه این دو دیدگاه عبارتند از: خدادادی بودن علم به خدا، نقش عواملی مانند تفکر در مخلوقات خداوند و عبادت در شکوفایی علم به خدا، بازدارندگی گناه از شکوفایی این علم.

پست مدرنیسم، معرف تعدد و تکثر ارزش ها و نسبیت حقیقت است. آیا چنین وضعیتی می تواند بستری مناسب برای تعلیم و تربیت ارزش های اسلامی باشد یا خیر؟ مقالة حاضر بر این فرض است که مبانی هستی شناسی پست مدرنیسم، موانع فکری عرضة ارزش های اسلامی را مرتفع کرده؛ بدین معنا که مطلقیت و جهان شمولی ارزش های غربی را به چالش کشیده است. از سویی دیگر، مبانی معرفت شناسی پست مدرنیسم با طرح نسبیت شناخت و حقیقت، با ارزش هایی که مدعی جهان شمولی و مطلقیت اند، به مقابله بر می خیزد. بر همین اساس، به نظر می رسد مبانی هستی شناسی و معرفت شناسی پست مدرنیسم همانند شمشیر دو دم است؛ یک دم آن می خواند و دم دیگر می راند. مقالة حاضر با بهره از روش تحلیل محتوای کیفی و رهیافت نسبت سنجی می کوشد امکان تعلیم و تربیت ارزش های اسلامی در وضعیت پست مدرنیسم را نشان دهد.

بررسی عوامل غیر موثر بر معرفت درتحلیل اندیشه ها و مخصوصا نظام های فلسفی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. یکی از مهمترین عوامل غیر معرفتی، عوامل جامعه شناختی است. جامعه شناسی معرفت به عنوان دانشی که مهم ترین روابط میان دانش و جامعه را بررسی می کند، می کوشد تا علم و فلسفه را به زمینه های واقعی و اجتماعی آن مرتبط سازد و از این طریق به توجیه چگونگی تکوین و تطور نظام های اندیشه ای می پردازد. یکی از بزرگ ترین اندیشمندان عرصه جامعه شناسی معرفت ماکس شلر است که نظر او نسبت به دیگر نظرات این عرصه هم از پختگی و میانه روی بیشتری برخوردار است - و بنابراین در دام جبرگرایی و نسبت گرایی گرفتار نیامده است- و هم از لحاظ فلسفی گران سنگ تر است و لذا جامعه شناسی معرفت در نظر او شاخه ای از معرفت شناسی فلسفی به حساب می آید. در بررسی عصر صفوی ، به عنوان عصر پیدایش حکمت متعالیه، بر اساس مبانی جامعه شناسی معرفت ماکس شلر،- که بر تفکیک میان خواص و عوام جامعه تاکید دارد- مشخص می شود که فرهنگ خواص این عصر، شامل سیاستمداران، هنرمندان و ادیبان، نسبت به دیگر دوره های تاریخی ایران پس از اسلام از عمق یافتگی و ژرف نگری بیشتری برخوردار بوده است. سیاست، معماری، هنر و ادبیات در این دوره، به عنوان بارزترین مولفه های فرهنگی، بسیار انتزاعی شده بودند. نظام فلسفی حکمت متعالیه را، که دارای آرای کلیدی انتزاعی چون اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و حرکت جوهری است، می توان به عنوان برایندی از فرهنگ خواص عصر صفوی به حساب آورد.

ضرورت پرداختن به مسائل معرفت شناسی و پاسخ به شبهه های مربوط به آن، پیش از هرگونه «هستی شناسی» قطعی است و این کار مهم، تلاش های گوناگونی را می طلبد از جمله این تلاش ها، نگاهی تاریخی به معرفت شناسی و بررسی سیر تطوّر آن به منظور دستیابی به انواع شبهات و معضلات و گونه های مختلف جواب و راه حل های آن برای رسیدن به واقع است. بررسی سیر این مبحث در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی ضرورت دارد; ولی هر کدام نوشتاری مستقل را می طلبد و دقّت و موشکافی خاصّ خود را اقتضا میکند. به لحاظ این که در فلسفه اسلامی، تاکنون کار مستقلّی در این زمینه صورت نگرفته، این بحث را در فلسفه اسلامی مطالعه و بررسی کرده و برای بریده نبودن این سیر از زمینه های پیشین خود، نگاهی مختصر و گذرا به معرفت شناسی در غرب افکنده، و بخش اوّل این رساله به معرفت شناسی در فلسفه غرب اختصاص داده ایم. از آن جا که مورّخان فلسفه، ابتدای فلسفه را از شش قرن پیش از میلاد می دانند و سوفسطائیان را نخستین متفکّران در این زمینه به شمار می آورند، این بخش سیر مختصر خود را از آن جا آغاز می کند. در فصل اوّل، نظریات پارمیندس، گزنوناس از یونان باستان و سپس سوفسطائیان و ادلّه آن ها بررسی، و پس از آن، سقراط، دموکرتیس، افلاطون، ارسطو، رواقیان، اپیکور و شکّاکان و شبهات دهگانه آن ها و نوافلاطونیان نقد شده است.در فصل دوم، معرفت شناسی در قرون وسطا (در فلسفه مسیحی) را مورد بحث قرار داده و نظریّات اگوستین، بویس، روسلان، آبلار، راجر بیکن، اکویناس، و اکام را گزارش کرده ایم.در فصل سوم، معرفت شناسی در فلسفه جدید بررسی، و نظریّات دکارت، اسپینوزا، لایب نیتز، فیلسوفان تجربی (لاک، بارکلی، هیوم) نقد شده اند. و سرانجام به نظریّات کانت پرداخته ایم. بخش دوم به معرفت شناسی در جهان اسلام اختصاص یافته، و از کندی، فارابی، ابن سینا، غزالی، فخر رازی، شیخ اشراق، خواجه نصیرالدّین طوسی و ملاّصدرا سخن رفته و آرای ایشان در باب معرفت شناسی مورد دقّت و ارزیابی قرار گرفته است. در بخش سوم، فیلسوفان پس از ملاّصدرا مورد توجّه هستند و نظریّات علاّمه طباطبایی(رحمه الله)، استاد مطهری و استاد مصباح در باب علم و معنای آن، انواع مفاهیم، بدیهیات، اصل علّیت و ارزش شناخت تحلیل و بررسی شده اند و سرانجام، سیر معرفت شناسی در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی بیان شده است و نتیجه گرفته ایم که فلسفه غرب در مجموع به سمت عدم امکان مطابقت ذهن با واقع و در نهایت، تبیین به عدم امکان آن (در فلسفه کانت) پیش رفته است; امّا در فلسفه اسلامی، حلّ مشکلات شناخت در رسیدن به واقع و تبیین توان عقل در رسیدن به واقع اتقان کافی دارد.