جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله موضوعات مشترک و محوری قرآن و عهدین، حکومت خداست؛ به این معنا که در آخرالزمان حکومت بر جهان به‌طور مطلق از آن خدا خواهد بود و در آن، نیکوکاران و بدکاران جزای عمل خود را خواهند دید. موضوع مقالة حاضر، قریب‌الوقوع بودن حکومت خداست و اينکه مراد از آن چیست؟ در این مقاله ضمن گزارش عبارات قرآن و کتاب مقدس، نظریاتی که در تفسیر چنین تعبیری به دست داده شده‌اند، بررسی و نقد می‌شوند. دربارۀ تعبیر «قریب‌الوقوع بودن حکومت خدا»، شش نظریه یا احتمال در طول تاریخ مطرح شده است: نخست اينکه اين خبر حقیقی است و زمان دقیقی نیز دارد. نظریۀ دوم این بوده که هرچند اين خبر حقیقی است، اما نمی‌توان برای تحقق آن، زمان مشخص کرد. در نظریۀ سوم هم بر حقیقی بودن اين خبر تأکید می‌شد؛ اما اظهار می‌گردید که به دليل عدم آمادگی لازم در مردم، زمان برپایی حکومت خدا پیوسته به تأخیر می‌افتد. نظریۀ چهارم نيز بر حقیقی بودن آن خبر مبتني است؛ منتها برخلاف سه نظر نخست، آن را روحانی می‌شمارد. در نظریة پنجم، خبر قریب‌الوقوع بودن حکومت خدا فقط تحریضی برای اخلاقی زیستن دانسته شده است. در نظریة ششم، برپایی حکومت خدا آرزواندیشانه به‌شمار آمده است. از این میان، دومین نظریه، مشهورترین و مقبول‌ترین ديدگاه در نظر پیروان ادیان ابراهیمی است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، تطبیقی و تاریخی است؛ یعنی مضامین مربوط به قریب‌الوقوع بودن حکومت خدا در عهد قدیم و عهد جدید و نیز قرآن، به ترتیب تاریخی بررسی و مقایسه می‌شود. رویکرد این پژوهش پدیدارشناسانه است

تبیین مفهوم خدا در قلمرو صفات فعلیه، از مباحث مهم در باب خداشناسی است که بدان کمتر پرداخته شده است. از رهگذر این تبیین، به درک بهتری از رابطۀ خالق و مخلوق، رابطۀ ذات ثابت و فعل متغیر خداوند و ارتباط صفات فعلی با ذات او خواهیم رسید. مفهومی که از خداوند در اثر چنین تبیین‌هایی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه‌اش حاصل می‌شود، باید درک درست و مطابق واقع باشد و نیز با تعالیم وحیانی برآمده از کتاب و سنت کاملا سازگاری داشته باشد. ملاصدرا مفهومی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه‌اش به دست می‌دهد که خداوند اصل و حقیقت وجود است که تمام کمالات وجودی به او برمی‌گردند. لذا تمام صفات کمالی خداوند اعم از صفات ذاتی و فعلی به منشأ این صفات که ذات خداوند هستند، برگشت می‌کنند. بر مبنای تشکیک در وجود، ملاصدرا صفات کمالی خداوند را ذو مراتب می‌داند که از مرتبۀ ذات تا مرتبۀ فعل الهی را شامل می‌شود و صفات خداوند در مرتبۀ ذات، عین ذات و در مرتبۀ فعل، عین فعل الهی هستند و تمام صفات فعلی خداوند به صفات ذاتی و به ذات الهی برگشت می‌کنند. همۀ موجودات، فعل خداوند هستند و معیت قیومیۀ الهی همان اضافۀ اشراقیۀ خداوند است که موجودات را ایجاد می‌کند و فعل خداوند، واحد و به نحو ابداعی و دفعی است و تدریج در برخی از افعال الهی ناشی از ذات خدای متعال نیست، بلکه این تدریجی در بدنه فعل به دلیل ضعف وجودی آنهاست. از این رو بین خداوند بسیط محض و معلول‌های مختلف، علل متعددی واسطه می‌شوند که این کثرات و تدریج به وسائط بر می‌گردند. ملاصدرا بر طبق قاعده «بسیط الحقیقه» می‌گوید که خداوند تمام کمالات وجودی را داراست و از داشتن نقائص امکانی تغییر و حرکت و دیگر محدویت‌های امکانی مبرّاست. بنابراین تمام نقص‌های وجودی به مخلوقات بر می‌گردد نه، به خالق. آیات و روایات نیز مفهومی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه به دست می‌دهند که خداوند دارای صفات فعلی است و صفات فعلیه ریشه در صفات ذاتی دارند که عین ذات خدای متعال است و در ذات الهی تغییر و تغیّر راه نمی‌یابد. خداوند قائم بالذات است و غیر او معلول و قائم به اوست و افعال الهی از ذات او بر اساس سلسله مراتب نازل می‌شود و فعل خداوند از آن‌رو که به خدا استناد دارد، ابداعی است و تغییر در صفات فعل که عین فعل الهی است، به واسطه‌های وجودی برمی‌گردند نه به ذات الهی. بنابراین می‌توان گفت که مفهوم خدا در قلمرو صفات فعلیه از دیدگاه صدرا با مفهومی که آیات و روایات به دست می‌دهند قابل تأیید است؛ چرا که آیات و روایات هم ذات الهی را از هر نوع تغییری مبرا می‌داند.

این نوشتار مباحثی است بر مبنای آیات قرآن کریم در پاسخ به این سوال که موانع و آسیب های شناخت خدا، چه اموری است؟ با توجه به این که پایه تمام باورهای دینی، اعتقاد به وجود خداوند می باشد، و بهترین راه برای رسیدن به خداوند، برطرف ساختن موانعی است که بر روی آینه عقل و قلب انسان می نشیند لذا شناسایی این موانع ضروری است. از دیدگاه قرآن موانع و آسیب های شناخت خداوند متعدد است. این موانع گاه موجب حجاب و زنگار گرفتن آینه قلب انسان و شناخت حضوری خدا می شود، که در اثر رفتار شخصی خود انسان و زندگی اجتماعی او رقم می خورد مانند: مبتلا شدن در دام گناه و پیروی از هوا و هوس های نفسانی، تکبر و خودپرستی، رفاه طلبی و احساس بی نیازی، کفر و نفاق، تجاوز و عدوان، دنیاپرستی، پیروی های ناسنجیده و تقلید کورکورانه از آباء و اجداد، وسوسه های شیطانی و انسی، تبلیغات و تهاجم فرهنگی و محیط نامساعد و مانند اینها. و گاهی آن موانع و آسیب ها باعث تاریکی و کور شدن دیده عقل انسان و شناخت حصولی خدا می شود و این ا مر متاثر از عدم تفکر و تدبر و سهل انگاری، پندارگرایی و پیروی از گمان های بی اساس، اطاعت و پیروی کورکورانه از رهبران فاسد و گمراه، جهل و غفلت، عمل نکردن به علم و دانش، آرزوها و آمال دور و دراز، پیروی از اکثریت ناآگاه و دوستان ناباب است، این امور فکر و ذهن انسان را به خود مشغول ساخته و موجب تاریکی و کدورت آینه عقل انسان می شود و سرانجام از شناخت خدا بدور می ماند. و گاهی آن موانع و آسیب ها باعث کدورت و تاریکی آینه عقل و قلب انسان و شناخت حضوری و حصولی خداوند می شوند، مانند : حسد، تعصب، لجاجت، ظلم و عجب و غرور و مانند اینها که عدم شکوفایی شناخت حضوری و فطری وی و محروم شدن، از درک کردن و رسیدن به کمال انسانی و نفسانی یعنی شناخت خداوند متعال هستند.

نویسنده در این گفتار، بحث صفات خدا را براساس قرآن (سوره اعراف، آیه 180) مطرح و پیرامون دو محور اساسی آن، گفت و گو می کند: معنای اسماء حسنی و الحاد در اسماء خدا. پس از آن به توقیفیت اسماء حسنی می پردازد و نظرات زمخشری و احمدبن منیر اسکندری را می آورد. سپس به تفصیل، کلام علامه سید محمد حسین طباطبایی را نقل و نقد و بررسی می کند. آنگاه چهار جمله از نهج البلاغه می آورد که توقیفیت اسماء را نشان می دهد.

نگارنده در این کتاب آیات توحیدی در قرآن را تشریح نموده است بر این اساس، نخست، متن آیه را به همراه ترجمه‌ آن فراهم آورده و سپس به تفسیر و تحلیل آن پرداخته است. موضوع این آیات عبارت‌اند از: آفرینش انسان از خاک، تشکیل خانواده، آفرینش آسمان و زمین و اختلاف زبان‌ها و...، خواب شبانه و تجدید قوا برای روز، نشانه‌های بیم و امید، تدبیر خداوند نسبت به انسان‌ها، چشاندن رحمت از جانب خداوند، آفرینش شب و روز و خورشید و ماه، خشوع زمین و موجودات آن در برابر پروردگار، گردآورده شدن همه‌ی جنبندگان از یک لحظه، و نعمت باد و گردش کشتی‌ها در دریا.

موضوع کتاب حاضر، بررسی و تحلیل مفهوم قرب الهی و نزدیکی خداوند به انسان از دیدگاه قرآن، نهج‌البلاغه، سخنان بزرگان و ادعیه و زیارت‌نامه‌ها است. کتاب مشتمل بر چهار فصل است و در بعضی از فصل‌ها بعد از درج متن عربی آیه یا حدیث، معنی فارسی آن نیز آمده است. فصل نخست، دربردارندة آیاتی از قرآن است که به مفهوم نزدیکی خدا به انسان اشاره دارد. در این بخش هر آیه به تفکیک موضوع ذکر شده است. این فصل با تأکید بر مفاهیمی چون: توکّل، صمدیت خداوند، بخشندگی و مهربانی خداوند، ترس از خدا و علم خداوند تدوین شده است. در فصل اول با اشاراتی به بعضی از خطبه‌های نهج‌البلاغه، این مفهوم (قرب الهی) تشریح شده است و در دو فصل پایانی کتاب، سخنان بزرگان و دعاهایی که دربردارندة این موضوع است، نقل شده است.

با توجه به اينکه قرآن منبع اصلي آموزه هاي ديني است، از مسائل مهمي که پس از فرود آمدن وحي و اکمال دين در بحث خداشناسي در قرآن مطرح است اين است که آيا در قرآن استدلال مستقل و صريح عقلي براي اثبات وجود خداوند به کار رفته يا اينکه قرآن کريم وجود خداوند را امري مسلم و بي نياز از استدلال انگاشته و بدان نپرداخته است؟ در اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي پس از بررسي ديدگاه ها اين مطلب به دست آمده است که برخي مخاطبان قرآن را ملحدان و منکران خداوند تشکيل داده اند و قرآن به آن ها توجه نموده و براي ابطال نظريه آن ها دست کم سه گونه برهان عليت، امکان و حدوث را براي اثبات مبدأ متعال بيان کرده است.