جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متفکران و مصلحان اسلامی در طول دو قرن اخیر، تلاش فراوانی نموده‌اند کرده‌اند تا تمدن اسلامی را از ضعف و رکودی که به دلیل سلطه ه استعمار و سیطره ه حاکمان نالایق گرفتار آن شده، رها سازند و عظمت افتخارآفرین آن را مجدداً به امت اسلامی برگردانندبازگردانند. آنان بر این باورند که رسیدن به پیشرفت و تعالی، تنها در سایه ه دلبستگی به فرهنگ اسلامی و جلوگیری از تسلط بیگانان میسر است. شناخت و معرفی عوامل شکوفایی تمدن اسلامی، که چندین سال به عنوان پیشرفته‌ترین تمدن در جهان معرفی شده، برای اعتلای تمدن نوین اسلامی از اهمیت و ضرورت بسیار جدی برخوردار می‌باشداست. در این مقاله، با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه‌ای، به بررسی و تحلیل نقش قدرت و اقتدار سیاسی حاکمان اسلامی، در شکوفایی تمدن نوین اسلامی بررسی و تحلیل می‌شودپرداخته می‌شود. عصر طلایی تمدن اسلامی مرهون اقتدار سیاسی جهان اسلام بوده است و این اقتدار برخاسته از مؤلفه‌هایی همچون: دین‌محوری و معنویت‌گرایی، امامت و رهبری، اتحاد و همبستگی، علم و دانایی، عزت و استقلال‌خواهی، توان مالی و اقتصادی و توان‌مندی‌های نظامی بوده است. بدیهی است که به کارگیریبه‌کارگیری این مؤلفه‌ها در ارتقای اقتدار سیاسی جهان اسلام و به تبع آن، در شکوفایی و پیشرفت تمدن نوین اسلامی، نیز نقشی بسیار مهمی ایفا می‌نماینددارد.

کاربردی‌سازی نظریات مدیریت یکی از مهم‌ترین اقدامات و راهی برای استفاده از نظریات و آموزه‌های متعدد علم مدیریت در عرصه عمل است. در این میان، مدیریت اسلامی نیز برای رسیدن به چنین هدف مهمی باید تلاشی فزاینده داشته باشد. عرصه تصمیم‌گیری از سویی به عنوان محوری‌ترین موضوع مدیریت و از سوی دیگر به منزله قلمرویی که بیش از همه می‌تواند به اسلامی یا غیراسلامی متصف گردد، بیش از همه نیاز به کاربردی و عملیاتی شدن دارد. در واقع با کاربردی ساختن نظریه تصمیم‌گیری اسلامی، می‌توان بخش گسترده‌ای از فعالیت‌های مدیران اجرایی مسلمان را اسلامی‌سازی کرد. در این پژوهش با در نظر گرفتن آموزه‌های اسلامی به عنوان مبنای اساسی از روش مبناگرایی که از مهم‌ترین روش‎های پژوهش و تولید علم در مدیریت اسلامی است، استفاده شده است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی گام‌ها و اقدامات لازم برای کاربردی‌ ساختن نظریه تصمیم‌گیری از منظر اسلامی است. در این راستا هر یک از گام‌های شناسایی‌شده، نخست تبیین شده و سپس چگونگی اجرایی‌ کردن آنها برای کاربردی‌سازی تصمیم‌گیری اسلامی تشریح گشته است.

تحکیم خانواده از طریق پیشگیری یا ساماندهی مشکلات آن، دغدغه مهم مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران و کارشناسان مسائل اجتماعی است. تا کنون نیز کارشناسان علوم مختلف، طرح‎های متنوعی برای آن ارائه کرده‎اند؛ اما به سبب چندلایه بودن مشکلات خانواده، طرح‎های تک‌ساحتی متخصصان علوم مختلف نتوانسته آن‎طور که انتظار می‌رود برای مدیریت مشکلات خانواده مؤثر باشد. در این پژوهش، در رویکردی میان‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از علوم مرتبط با خانواده، مناشی آسیب‌های خانواده شناسایی و متناسب با آن نظام جامع حمایت از خانواده در حقوق عمومی ایران طراحی می‌گردد. این طرح مناشی مشکلات خانواده را به نادانی، ناتوانی و نافرمانی بازمی‎گرداند و متناسب با این آسیب‌های سه‌گانه، سه راهبرد کلان «آموزش و مهارت‌افزایی»، «حمایت و توان‌افزایی» و «مشاوره و داوری» را به عنوان مسئولیت‌های مهم دولت برای مهار آنها بررسی، و راهکارهای اجرایی هر یک را تبیین می‎کند.

قاعده نفی سبیل که گاه با «العلو»، «الاستعلاء» و «الإسلام یعلو و لا یعلی علیه» نیز از آن تعبیر می‌شود، از قواعد مهم فقهی است که مستند به آیات قرآن، اخبار مستفیض و اجماع است. فقها در مواردبسیاری این قاعده را مبنای استنباط احکام فرعیه قرار داده‌اند. براساس مفاد این قاعده، هرعملی‌که سبب شود دشمنان دین و یا غیر مسلمان راهی برای سلطه و ولایت بر مسلمان یا مسلمانان پیدا کنند، حرام است. گفته شده: «لسان قاعدۀ نفی سبیل، حکومت واقعی بر ادلۀ اولیة است، یعنی به مقتضای این قاعده هرعقد و پیمان و هرمعامله و ایقاع و قراردادی به حسب طبع اولی‌اش اگر موجب علو وعزت و شرف کافر بر مسلم بشود منفی است و اعتبار حقوقی ندارد.» موضوع تحقیق و پژوهش درمقاله پیش رو، قاعده نفی سبیل است. نویسنده در این مقاله به بحث از مفهوم و مفاد قاعده نفی سبیل، موقعیت فقهی آن و مستندات آن پرداخته و در نهایت برخی از فروع فقهی مبتنی بر این قاعده را تحلیل می‌کند. همچنین نویسنده ضمن بحثی مستوفی از مستندات این قاعده، تنها مستند قابل اعتنای این قاعده را درک عقل دانسته و توجه به اقتضای درک عقل را در استناد به این قاعده بایسته و حتمی می‌داند.

تربیت سیاسی در نظام سیاسی برخاسته از دین، متشکل از مبانی، اصول و اهداف است که متون دینی در تدوین آن نقش اساسی دارند. اهداف تربیت سیاسی با رویکرد اسلامی را از زوایای گوناگون می‌توان بررسی کرد. بررسی تربیت سیاسی با توجه به مراحل سنی افراد، کاربردی‌تر است. در این چارچوب تربیت سیاسی به عنوان فرایندی از امور غیرسیاسی آغاز می‌شود و سپس به مراحل بسیط‌تری از این امور می‌انجامد و سرانجام با پختگی سنی فرد، تربیت سیاسی نیز به طور مستقیم سیاسی می‌شود و مراحل عمیق‌تر آن تدوین می‌گردد. تربیت سیاسی در زمان کودکی به طور مستقیم سیاسی نیست. در دوره نوجوانی، فعالیت‌های سیاسی بسیط و آشنا‎سازی با سیاست کانون توجه قرار می‌گیرد. در آغاز دوره جوانی فرد به عنوان شهروند وارد حوزه سیاسی می‌شود و در سیاست مشارکت می‌کند. در دوره بزرگ‌سالی، فرد از رابطه‌ای دوسویه و متقابل میان خود و دولت برخوردار می‌شود و می‌کوشد در این تبادل فکر و عمل، سیاست به مطلوبیت‌های واقعی خود نزدیک و نزدیک‌تر گردد. در این مقاله، در ویژگی‌های سنی عمدتاً از منابعی با روش‎های تجربی تدوین گشته و در تعیین اهداف سیاسی مربوط به یک مقطع سنی، از منابع دینی استفاده شده است.

سوره‌های توبه و مائده حاوی مهمترین دستورات ثابت اسلام از جمله امور اقتصادی در دوره گسترش اسلام است. تأمل در محتوای آن برای شرایط فعلی جامعه ایران که در پی بهره گیری از تجربه صدر اسلام است مفید است. سؤال اصلی مقاله آن است که اصول اقتصادی که قرآن در دوره اخیر رسالت (پس از فتح مکه) بیان کرده کدامند و چه حقیقتی را آشکار می‌کند؟ آیا می‌توان با استفاده از آن تشخیص داد که مهمترین مباحث اقتصادی در جریان گسترش جامعه چیست و بر روی کدام مطلب باید در شرایط مذکور تکیه کرد؟ فرضیه مقاله که با تامل در قرآن اثبات شده آن است که قرآن در سالهای پایانی رسالت و به عنوان مهمترین دستورات اقتصادی بر معیار‌های همکاری اجتماعی و لزوم انجام تعهدات و اصلاح نظام درآمد دولت، دوری جریان وجوه نقدینگی از هر گونه فساد مالی، هدایت دارایی‌های مالی به سمت تولید و بهبود نظام توزیع داوطلبانه در کنار نظام توزیع مجدد درآمد الزامی و معیار تولید و مصرف تاکید دارد. سوره‌های توبه و مائده حاوی مهمترین دستورات ثابت اسلام از جمله امور اقتصادی در دوره گسترش اسلام است. تأمل در محتوای آن برای شرایط فعلی جامعه ایران که در پی بهره گیری از تجربه صدر اسلام است مفید است. سؤال اصلی مقاله آن است که اصول اقتصادی که قرآن در دوره اخیر رسالت (پس از فتح مکه) بیان کرده کدامند و چه حقیقتی را آشکار می‌کند؟ آیا می‌توان با استفاده از آن تشخیص داد که مهمترین مباحث اقتصادی در جریان گسترش جامعه چیست و بر روی کدام مطلب باید در شرایط مذکور تکیه کرد؟ فرضیه مقاله که با تامل در قرآن اثبات شده آن است که قرآن در سالهای پایانی رسالت و به عنوان مهمترین دستورات اقتصادی بر معیار‌های همکاری اجتماعی و لزوم انجام تعهدات و اصلاح نظام درآمد دولت، دوری جریان وجوه نقدینگی از هر گونه فساد مالی، هدایت دارایی‌های مالی به سمت تولید و بهبود نظام توزیع داوطلبانه در کنار نظام توزیع مجدد درآمد الزامی و معیار تولید و مصرف تاکید دارد.

این مقاله، کنکاشی درباره معنا، مفهوم و ماهیت تحول من حیث هی هی در علوم انسانی به مثابه نرم‌افزار تمدن نوین اسلامی از منظر آیت‎الله خامنه‌ای است. آنچه با کاربست روش توصیفی تحلیلی از بیانات آیت‎الله خامنه‌ای استنباط می‌شود، این است که تولید علوم انسانی، به علت شأن و کارویژه فکری و جهت‌دهندگی آن، که در ویژگی نرم‌افزار بودن این علوم مندرج است، واجد نقشی بی بدیل در شکل‎گیری تمدن نوین اسلامی است. از دیدگاه ایشان، مفهوم تحول در علوم انسانی دارای دو جزء ذاتی و قوام‌بخش می‌باشد که حقیقت و مفهوم این تحول را معنا و تبیین می‌کند. نخستین جزء ذاتی مفهوم تحول در علوم انسانی، رویکرد سلبی به علوم انسانی موجود است. روح این وجه سلبی تحول که روی‌گردانی همه‌جانبه و فراروی از علوم انسانی غربی به علت بحران ذاتی آن‌هاست، مستلزم انقلاب و واژگونی این علوم در حیطه‌های گوناگون مبانی، اصول، روش، جهت‎گیری و غایات و نیز تنزل آنها از مقام «محور تشخیص و معرفت نهایی انسان» بودن است. دومین و واپسین جزء ذاتی ماهیت تحول در علوم انسانی، رویکرد ایجابی به تولید حقیقی علوم انسانی اسلامی است. حقیقت این وجه ایجابی تحول، اقبال تام و همه‌جانبه به تفکر و اندیشه اسلامی است که به شیوه‌ای محققانه بر متون و منابع الهی و فرهنگ عریق اسلامی تکیه می‌زند و با اتکا به چنین ظرفیت‌های عظیم و غنی و عمیق اسلامی‌ای، در مسیر پیوسته، دشوار و حیاتی تولید تأسیسی، اصالی و مبدعانه علوم انسانی اسلامی گام برمی‌دارد.

بخش عمده تلاش‌های اعجازشناسانه قرآن در طول تاریخ و مخصوصاً سده‌های اخیر مصروف به نشان‌دادن این بوده که یک امر علمی جدید را قرآن قرن‌ها قبل، پیش‌بینی کرده است؛ پس فرابشری و معجزه است. پژوهش حاضر به دنبال اعتبارسنجی این رویکرد است و با نشان دادن موانع و اشکالات آن، آشکار می‌کند که قرآن به این معنا مدعی اعجاز نیست؛ هرچند اطلاع از دانش‌های جدید، در فهم عصری قرآن دخیل است و پرده از شگفتی‌های آن برمی‌دارد. این خاصیت که قرآن کریم ظرفیت انعطاف به دانش‌های هر زمان را دارد از مهم‌ترین وجوه شگفتی آن، یا از اسرار اعجاز این کتاب گران‌سنگ است. این اثر پس از ماهیت‌شناسی معجزه و نقد اعجاز ‌علمی قرآن با مبنای پلورالیزم تفسیری، با تکیه بر برخی از نمونه‌ها آشکار می‌کند که اطلاع از این دانش‌ها توان دست‌یابی به معانی ای برای قرآن فراهم می‌کند که امروزه بدون آن دانش‌ها پیدا کردن معنایی عقل‌پسند برای آنها دشوار است.

آیه 106 سوره بقره و آیه 101 سوره نحل، در علوم قرآنی به آیه نسخ معروف‌اند و تفسیر مشهور، این آیات را به مبحث نسخ احکام ارتباط می‌دهد. این مقاله در پرتو تصور نگارنده از «آیات الهی» قرآن که برای آن‌ها کارکردی خداشناختی لحاظ می‌کند، می‌کوشد آیات نسخ را در بافت متصل آن‌ها مورد بازخوانی قرار دهد. بر این اساس، این قطعات قرآنی از متروک شدن آیات اقناعی (ویژه) خبر می‌دهند و انواع دیگری از آیات را جانشین آن معرفی می‌کنند. در پرتو این تفسیر، برخی زوایای مبهم این قطعات قرآنی روشن و اشکالات وارد بر تفسیر رایج برطرف می‌گردد. در ادامه این مقاله به واکاوی اسباب ممنوعیت نزول آیات اقناعی در قرآن می‌پردازد. در نتیجه این بازخوانی، بعدی از گفتمان‌های متعارضی آشکار می‌شود که در دوره اخیر مکی در جریان بوده است و طی آن کشمکشی جدل‌آمیز میان پیامبر۹ و معارضان بر سر نزول آیات اقناعی برقرار بوده است که در نهایت با واکنش قاطع قرآن چنین امری به کلی مردود اعلام شده است. هم چنین این بررسی تبیین می‌کند که چرا قرآن کریم درخواست اهل کتاب و مؤمنان برای نزول آیتی ویژه را درخواستی کفرآمیز تلقی کرده است.

در چند موضع از قرآن، به مخالفان پیامبر۶ پیشنهاد شده است، اگر در ادعای افترا بودن قرآن صادقند، سخنانی همانند قرآن بیاورند. این قطعات قرآنی به «آیات تحدّی‌» موسومند. در کلام اسلامی و به تبع آن در تفاسیر، این دعوت که برای نشان دادن عجز بشر از چنین کاری است، حاکی از «اعجاز قرآن‌» تلقی می‌شود. مفسران و متکلمان مسلمان برای تبیین اعجاز قرآن، تحدّی را به نظریه کلامی معجزه پیوند می‌زنند. در این مقاله سعی کرده‌ایم نشان دهیم دلالت قطعات تحدّی که حاوی احتجاجی بر اصالت وحی قرآنی‌اند، مستقل از دلالت «آیات الهی‌» است که طبق کاربرد قرآنی این اصطلاح، دلایلی خداشناختی و معادشناختی‌اند. قطعات تحدّی انگاره «افترا بودن قرآن‌» را از طریق نفی امکان افترا بودن چنین متنی رد می‌کنند و بر این امر با احتجاج به کیفیات محتوایی قرآن دلیل می‌آورند. چهار مورد از این قطعات حاوی قالب امری «فأتوا بحدیث/ بعشر سور/ بسورة مثله/من مثله‌» است که بیشترین توجه مفسران را به خود جلب کرده است و نام «تحدّی‌» نیز به همین اعتبار به این قطعات داده شده است. بنا به ماهیت گفتاری قرآن، همه مقدمات و مفروضات این احتجاج در الفاظ همة این قطعات مذکور نیست؛ بخشی از آن‌ها که در بافت‌های مشابه دیگر مورد اشاره قرار گرفته و برای مخاطبان زمان نزول آشنا و شناخته شده بوده، در پاره‌ای از این قطعات مقدّر گرفته شده و در برخی دیگر تصریح شده است. برای فهم درست معنای قطعات تحدّی، باید بخش‌های دیگر احتجاج را در بافت‌های قرآنی مشابه یافت و این پازل را تکمیل کرد. در تلاش مفسران برای بازسازی احتجاج مندرج در این قطعات، عنصر مهم بافت مفقود است و در عوض، از پیش‌فرض‌های کلامی برای پر کردن خلأهای بحث استفاده شده است.