جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به بررسی نظری عوامل و پیامدهای بروز جنسیت در ساختار و کارکردهای خانواده با رویکرد جامعه‌شناسی اسلامی می‌پردازد. به منظور معرفی بهتر رویکرد اسلامی، که هدف اصلی مقاله است، ازسویی در بخش چهارچوب نظری، مبانی عام و خاص این رویکرد به‌اختصار مطرح شده‌اند. مبانی عام به مبانی جامعه‌شناسی اسلامی در همه حوزه‌ها و مبانی خاص به مبانی جامعه‌شناسی اسلامی در حوزه خانواده و جنسیت اشاره دارند؛ ازسوی‌دیگر، در خلال مباحث، با اشاره‌ای گذرا به دیدگاه‌های جامعه‌شناختی، به‌ویژه موضع رویکرد فمینیستی در هر مسئله، زمینه مقایسه و بررسی تطبیقی رویکرد اسلامی با رویکردهای رقیب فراهم شده است. نتیجه این بررسی بیانگر آن است که جامعه‌شناسی اسلامی در الگوی معرفی‌شده، ازحیث روش‌های تجربی و فنون آماری، داعیه ویژگی منحصربه‌فردی را ندارد و ویژگی‌های اصلی آن را باید در ابعاد نظری شامل ابعاد تبیینی، تفسیری و هنجاری جست‌وجو کرد.

این مقاله از دو بخش عمده تشکیل شده است: بخش اول، تبیین چهار رویکرد موجود درباره علم در میان مسلمانان و شعب گوناگون هر یک از رویکردهای مزبور به همراه با نقد مختصر هر یک از آنها؛ و بخش دوم، تبیین رویکرد پنجم به مثابه رویکرد مختار در قالب چهار اصل عمده. در بخش پایانی این مقاله با طرح چندین پرسش فلسفه علمی و پاسخ به آنها، پایداری رویکرد پنجم که رویکرد مختار است ارزیابی شده است. مغز رویکرد پنجم این است که اولاً قلمرو دین مقتضی شکل‎گیری علوم انسانیِ اسلامی است، لکن مقتضی شکل‎گیری علوم طبیعی، فنی و پزشکی اسلامی نیست؛ ثانیاًً در علوم انسانی اسلامی، قرار بر جذب دانش و روش‎شناسی های تجربی نیست، بلکه بر اساس منطقه‎بندی جدیدی که در ساحت علم بالمعنی الاعم صورت می‌گیرد، هر یک از منابع و روش‎شناسی های علمی بر حسب قابلیت و کارکردی که دارد به‌تنهایی و یا شراکتی در یک یا چند منطقه مشخص از مناطق مزبور قرار می‌گیرد. مهم‎ترین ثمره این طبقه‎بندی، ارتقای کارآمدی علوم انسانیِ اسلامی در شناخت و حل مسائل اساسی بشر و نزدیک کردن معرفت انسان به‎ یقین است؛ ثالثاًً علوم طبیعی، فنی و پزشکی، اسلامی و غیراسلامی ندارند، لیکن در صورت عدم تعارض با زیرساخت‌های فکری اسلام، مورد تأیید اسلام‌اند و عملاً نیز مشروعیت می‌یابند؛ رابعاً بشر در زندگی دنیوی دارای نیازها و پاسخ‎های مشترک است و اسلام دستاوردهای بشری در حوزه علم و فناوری را مگر در مواردی که با هدف پلید به دست آمده باشد، قبول دارد؛ خامساً اراده انسان در شکل‎گیری علم گرچه انکارناپذیر است، اما تفاوت اراده به نسبی کردن خوبی و بدی در حوزه علم نمی‎انجامد؛ سادساً اسلام جبر تاریخی را قبول ندارد و انسان‎ها را در تغییر شرایط محیطی مسئول می‎انگارد؛ لذا در اسلام چیزی به نام توقف و سکون در برابر شرایط به نام حوالت تاریخی و غیره وجود ندارد و قائلان به این دیدگاه، خواسته یا نخواسته به سکولاریسم تن داده‌اند.

تحکیم خانواده از طریق پیشگیری یا ساماندهی مشکلات آن، دغدغه مهم مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران و کارشناسان مسائل اجتماعی است. تا کنون نیز کارشناسان علوم مختلف، طرح‎های متنوعی برای آن ارائه کرده‎اند؛ اما به سبب چندلایه بودن مشکلات خانواده، طرح‎های تک‌ساحتی متخصصان علوم مختلف نتوانسته آن‎طور که انتظار می‌رود برای مدیریت مشکلات خانواده مؤثر باشد. در این پژوهش، در رویکردی میان‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از علوم مرتبط با خانواده، مناشی آسیب‌های خانواده شناسایی و متناسب با آن نظام جامع حمایت از خانواده در حقوق عمومی ایران طراحی می‌گردد. این طرح مناشی مشکلات خانواده را به نادانی، ناتوانی و نافرمانی بازمی‎گرداند و متناسب با این آسیب‌های سه‌گانه، سه راهبرد کلان «آموزش و مهارت‌افزایی»، «حمایت و توان‌افزایی» و «مشاوره و داوری» را به عنوان مسئولیت‌های مهم دولت برای مهار آنها بررسی، و راهکارهای اجرایی هر یک را تبیین می‎کند.

آیه 106 سوره بقره و آیه 101 سوره نحل، در علوم قرآنی به آیه نسخ معروف‌اند و تفسیر مشهور، این آیات را به مبحث نسخ احکام ارتباط می‌دهد. این مقاله در پرتو تصور نگارنده از «آیات الهی» قرآن که برای آن‌ها کارکردی خداشناختی لحاظ می‌کند، می‌کوشد آیات نسخ را در بافت متصل آن‌ها مورد بازخوانی قرار دهد. بر این اساس، این قطعات قرآنی از متروک شدن آیات اقناعی (ویژه) خبر می‌دهند و انواع دیگری از آیات را جانشین آن معرفی می‌کنند. در پرتو این تفسیر، برخی زوایای مبهم این قطعات قرآنی روشن و اشکالات وارد بر تفسیر رایج برطرف می‌گردد. در ادامه این مقاله به واکاوی اسباب ممنوعیت نزول آیات اقناعی در قرآن می‌پردازد. در نتیجه این بازخوانی، بعدی از گفتمان‌های متعارضی آشکار می‌شود که در دوره اخیر مکی در جریان بوده است و طی آن کشمکشی جدل‌آمیز میان پیامبر۹ و معارضان بر سر نزول آیات اقناعی برقرار بوده است که در نهایت با واکنش قاطع قرآن چنین امری به کلی مردود اعلام شده است. هم چنین این بررسی تبیین می‌کند که چرا قرآن کریم درخواست اهل کتاب و مؤمنان برای نزول آیتی ویژه را درخواستی کفرآمیز تلقی کرده است.

هر واژه قرآنی دارای یک یا چند معنای عرفی لغوی و یا شرعی است که در اصطلاح علم اصول از آن به حقیقت عرفی، حقیقت لغوی و حقیقت شرعی یاد می‌شود. منشأ حقیقت لغوی، وضع است. منشأ حقیقت شرعی، تعیین یا تعین لفظ در معنای مورد نظر شارع و خاستگاه حقیقت عرفی نیز قرارداد و تفاهم مردم برکاربرد الفاظ خاص در معانی خاص است. ممکن است برخی واژگان، استعداد برتافتن دو یا سه حقیقت از حقایق سه‌گانه فوق را داشته باشند. حال در صورت عدم وجود قرینه برای تعیین معنای این واژگان، آن‌ها را باید به کدام یک از معانی حمل نمود؟ رسالت این پژوهش، بررسی وجوه مختلف تعدد معانی واژگان قرآنی و تعیین معنای صحیح از میان معانی مفروض برای یک واژه است. در این میان، حقیقت عرفی به دلیل لزوم هم‌سانی زبان قرآن با زبان مخاطبان، از اعتبار بیشتری برخوردار است و هنگام تردید در تعیین معنای معیار واژگان قرآنی، اگر قرینه‌ای بر تعیین هر یک از آن حقایق نباشد، حقیقت عرفی تقدم می‌یابد. این ادعا ابتدا با طرح مقدماتی در تعریف حقایق سه‌گانه و افزودن «حقیقت قرآنی» به آن، و سپس با استدلال به برخی آیات قرآنی به اثبات می‌رسد.

انسان، به مثابۀ موجود آگاه، به هیچ امری از امور به اندازۀ خود آگاهی ندارد. آگاهی از اشیاء تابعی از آگاهی به خود است. در این آگاهی به خود، انسان دائما خود را به یاد دارد و امکان فراموش کردن خود در چنین موجودی تصور نمی‌رود. در عین حال، آیه‌ای از کتاب خدا فراموشی انسان از خود را تعلیم می‌دهد. عامل این فراموشی به فراموشی دیگری بازمی‌گردد؛ وقتی انسان خدا را فراموش کند خود را نیز به فراموشی می‌سپارد. در تبیین این تعلیم، فیلسوفان از یک سو و مفسران از سوی دیگر، تحقیقاتی را به انجام رسانده‌اند. تبیین ملاصدرا و تبیین علامه طباطبائی، به عنوان بهره‌مندان از دانش فلسفه و تفسیر، در این گفتار آورده می‌شود. در جنب این تلاش‌ها، کوشش شده است تا میان فراموش کردن خود، به مثابۀ یک عمل اختیاری و بدکرداری، رابطه‌ای به میان آورده شود که سابقۀ آن، خدا را فراموش کردن است؛ آن خدایی که مبدأ و غایت هر کردار پاک و نیک به او مرتبط است.