جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس اگرچه طبق مباحث قبل در مقام ذات علم (امكان اتصاف علم)، همه‌ی دستاوردهای معتبر معرفت بشری به اندازه‌ی اعتبارشان می‌توانند نامزد دريافت عنوان علم دينی شوند؛ اما در مقام فعليت و تحقق خارجی، از آنجا كه هر علمی با يك سمت‌وسويی تدوين می‌شود و حل مشكلات نظری يا عملی خاص را مدنظر دارد، اگر جهت‌گيری اين علم در راستای جهت‌گيری‌های مطلوب دين برای انسان نباشد، آن علم را نمی‌توان متصف به دينی بودن كرد.

علوم انسانی هر روز تخصصی‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند؛ اما در این میان باید توجه کرد که اگر علوم انسانی به جبر زمانه، لباس محقر تقلید از علوم روشمند را به تن کند، تقریبا در خطر تبدیل شدن به علمی بی‌معنا خواهد بود. کتاب «حقیقت و روش» بی‌تردید پادزهری برای این انحراف زهرآگین است. سخن گادامر در این اثر، به واقع درک تجربۀ حقیقت علوم انسانی و همچنین حقیقت فلسفه و خود حیات بشری است تا نشان دهد که نقطه تمایز آن با حقیقت روشمند و علم و فنّاوری در چیست که به عنوان تنها نوع دانش معرفی می‌شوند که نتایجش به درد استفاده آنی و بلاواسطه و بررسی «عینی» می‌خورد. قبل از گادامر، علوم انسانی در برابر علوم دقیقه دچار عقده حقارت نسبتا آشکاری بود (پس از او نیز تغییرات زیادی در این خصوص به وجود نیامد)، نیز در جستجوی روش‌شناسی موشکافانه‌ای بود که این امکان را فراهم می‌کرد که درخور احترام علمی باشد. برخی گمان می‌کردند (و همچنان می‌کنند) که علوم ذهنی باید روشهای آزمودۀ علوم محض را به کار بگیرد و برخی دیگر مانند دیلتای فکر می‌کردند که وظیفه دارند تا روش‌شناسی خاصی برای این علوم تهیه کنند، و این روش‌شناسی را می‌شود ذیل عنوان «هرمنوتیک» معرفی کرد.

نویسنده‌ی محترم مقاله‌ که نگران زیر سؤال رفتن مدعاهای دینی در مرحله‌ی نقادیِ حدس برآمده از متافیزیک دینی است، شایسته بود در این خصوص که منظور از مدعای دینی چیست، دقت لازم مبذول می‌کرد. زیر سؤال رفتن مدعای دینی به معنای فهم و دریافت عالمان از دین، امری مبارک است و موجب اعتلای فهم از دین می‌شود؛ اما زیر سؤال رفتن مدعای دینی در معنای آنچه که منظور خدا و حجت‌های خدا است، ادعای تأمل‌برانگیزی است.

چه معانی‌ای برای توسعه ارائه شده است؟ قلمرو دین کجاست؟ آیا دین برای توسعه‌ی اجتماعی بشر برنامه دارد؟ نقش‌آفرینی دین در اداره‌ی حکومت چه لوازمی دارد؟ محتوای علوم در قرون اخیر با سده‌های قبل چه تفاوتی کرده است؟ علت رشد سریع علوم جدید چیست؟ رابطه‌ی علم و تکنولوژی چیست؟ دانشگاه‌ها و حوزه‌ها در پاسخ‌گویی به نیازهای نظام جمهوری اسلامی چه وظیفه‌ای دارند؟ و ..

از آغاز دهه ۴۰ جنبشی در ترجمه و تألیف و آموزش و پژوهش علوم انسانی به وجود آمد که مخصوصاً کوششی برای آزادشدن از ادبیات حزب توده بود. (در طی مدتی قریب به بیست سال حزب توده خود را متصدی درک و حل مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور می‌دانست) و مهمتر اینکه «مؤسسه تحقیقات اجتماعی» تأسیس شد، گروه‌های جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و مردم‌شناسی و جمعیت‌شناسی پدید آمدند و طولی نکشید که گروه‌های متناسب در یک دانشکده جمع شدند: دانشکده علوم اجتماعی، دانشکده علوم اداری و دانشکده علوم تربیتی و… امروز هیچ‌یک از رشته‌های فلسفه و علوم اجتماعی دستشان از حیث کتاب خالی نیست. پژوهش هم که از شصت سال پیش آغاز شده بود، اکنون رونقی پیدا کرده است؛ اما علوم اجتماعی مشکلی خاص دارد که کارش را از علوم دیگر دشوارتر می‌کند و آن این است که با سیاست ارتباط مستقیم دارد و یکی از این علوم نیز علم سیاست است.

این مقاله ترجمۀ فارسی سخنرانی است که راقم این سطور به عنوان پاسخ به سخنرانی محقق هندی «ماهادوان» در کنگره فلسفی مشهد ایراد کرده است. سخنرانی «ماهادوان» مشتمل بر دو قسمت کلی است. در قسمت اول وی یکی بودن دین و فلسفه را در هند مورد بحث قرار می دهد و در قسمت دوم نتیجه می گیرد که فلسفه هندی می تواند حلقۀ رابط میان دیانت و علم جدید باشد و این دو را با هم آشتی دهد. قسمت اول سخنرانی «ماهادوان» به وضوح نشان می دهد که شکافی که میان فلسفه و دین در غرب تحقق یافته، در هند هرگز صورت نپذیرفته است. زیرا مکاتب فلسفی هندی یا به قول خودهندوان «نظرگاههای فلسفی» همواره معطوف به هدفی واحد بوده اند. مکاتب فلسفی برهمائی اعم از مکتب منطق، طبیعیات، جهان شناسی، کلام و حکمت متوجه یک غایت هستند و این غایت نیز رستگاری است....

حرکت در وجوه مختلفی در هستی به شکل خط قابل مشاهده است. یکی از وجوه این حرکات در سیر خطی، خط مستقیم است که خود شامل سه وجه میل به بالا، پایین و راست خواهد داشت. خطوط سه‎گانۀ فوق در سیر خلق، تکامل و معاد قرار دارند و با توجه به سه حالت جسمی، عقلی و روحانی به صورت موازی در عوالم سه‎گانۀ هستی در حال حرکت هستند؛ بنابراین، این سه حالت که بیان داشتیم در چند نقطه و اوقات بر هم منطبق می‎شوند، خود موجب شکل‎گیری جریانات و مکاتب معرفت علمی، فلسفی و عرفانی شده است.

هنگامی که انقلاب اسلامی شالوده‌ی کلیشه‎های علوم اجتماعی را در جهان -درباره‌ی مفاهیم انسانی و اجتماعی- از هم پاشید، در دهه‌ی چهارم انقلاب هنوز مجبور می‎شویم در دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران به حالت شرمنده سؤال کنیم که آیا علم دینی ممکن یا معنادار است؟ این نشان‎دهنده‌ی بیماری در دانشکده‎ها و دانشگاه‎های علوم انسانی در ایران است.

از اوایل سال گذشته، درس‌گفتارهایی در موضوع فلسفه اخلاق، به همت «مجمع فلاسفه ایران» هفتگی برگزار شده است. در این جلسات توفیق داشته‌ام که پاره‌ای مباحث این رشته مهم و تأثیرگذار را بر مبنای «دانشنامه فلسفه اخلاق» (ویراسته پل ادوارز و دونالد بورچرت) در محضر جمعی از مخاطبان فرهیخته تدریس کنم. آنچه در زیر می‌آید، مباحثی است که در آنجا عرضه شده و به همت خانم سمانه عرفان به صورت حاضر تنظیم شده است.

‌ ابراهیم آزادگان، عضو هیات علمی و رییس گروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف در سخنرانی آنلاین روز گذشته خود درباره «خدا و رنج بشر» سخن گفت. وی کتابی با نام «انسان و خدای محجوب» دارد که در این کتاب نیز به این مساله می‌پردازد که در طول تاریخ، برای بسیاری از افراد این پرسش وجود داشته که چرا خداوندِ دانایِ مطلق اجازه داده در سرگشتگی درباره وجود و صفاتش به سر بریم درحالی که می‌داند شناخت او موجب بهروزی ما می‌شود. این پرسش‌ها و تردیدهایی که به دنبال داشته است، بعضی چون نیچه را به این باور رسانده که یا چنین خدایی به رستگاری انسان‌ها اهمیتی نمی‌دهد و یا اینکه خدای مهربانی نیست زیرا انسان‌های بیچاره را که در پی حقیقت در رنج‌ هستند، بی پاسخ رها کرده است.