جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از اقدامات ستاد انقلاب فرهنگی که عمدتاً شامل تغییر سرفصل‌های دروس علوم انسانی و اجتماعی، افزودن چند واحد درسی جدید مانند معارف اسلامی به مجموعه‌ی دروس همه‌ی رشته‌های تحصیلی و برخی اقدامات سلبی دیگر بود، به طور نسبی بحث اسلامی سازی علوم و به ویژه علوم انسانی و اجتماعی از تب و تاب افتاد و کم‌تر مورد بحث محافل علمی و رسانه‌ای واقع شد.

متفکران بزرگ ما در دوره‌های اولیه، با حق و حقیقت نسبتی برقرار کردند و به تأسیس تفکراتی فلسفی پرداختند و در دوره‌های بعد دیگران آمدند و بر سر همان سفره‌ای نشستند که پیشینیان پهن کرده بودند. دوره‌های بعدی هم البته ابتکارهایی داشتند، ولی آن دورۀ نخستین تکرارشدنی نیست. ممکن است لحظات دیگری باشد که مجدداً اهل اندیشه و اهل فکر نسبتی با حق برقرار کنند، ولی اگر نکردند، نمی‌شود گفت به قهقرا رفته‌اند.

فلسفۀ اسلامی کار خودش را کرده و حرف خودش را زده است. فلسفۀ اسلامی بخشی از فلسفۀ قرون وسطاست و من این عبارت قرون وسطا را به‌عنوان تحقیر به کار نمی‌برم. منظورم دوره‌ای از ادوار گذشته است که به قبل از مدرنیته برمی‌گردد. فلسفۀ اسلامی به‌عنوان فلسفۀ این دوره، حرفش را زده و حرف‌های خیلی عمیقی هم زده است، ولی آن دوره گذشته و ما باید فلسفۀ اسلامی را به‌عنوان تاریخ فلسفۀ اسلامی در نظر بگیریم.

در بخش اول آمد در پاسخ به این سؤال که: چرا باید از فرمان خدا تبعیت کنیم؟ یک برهان این است که اگر فرمانبرداری نکنیم، بر ما خشم می‌گیرد. برهان دوم این است که ما نمی‌توانیم از حکومت او بگریزیم؛ زیرا هم عالم مطلق است و هم قادر مطلق. اینک ادامه سخن: برهان دوم نیز ما را درگیر قدرت‌پرستی می‌کند، منتها در شکل تعدیل شده‌تری. ممکن است بپرسید چه اشکالی دارد که درگیر قدرت‌پرستی شویم؟ این بر‌می‌گردد به این‌که ما چه تصوری از خدا داشته باشیم و واقعیت دین را چه بدانیم. بهتر است در اینجا از آن تعریفی که رودولف اوتو ـ فیلسوف آلمانی ـ از امر قدسی دارد، کمک بگیریم. اوتو در کتاب «فکرت امر قدسی» چکیده تصور خداباوران از خدا را بیان می‌کند. او الفاظ خدا، الله، یَهُوَه، پدر آسمانی یا برهمن را به کار نمی‌برد، بلکه اصطلاح «امر قدسی» را به کار می‌برد.

رهبان و رهبانیت مذموم نیست، برای اینکه خدا می‌فرماید:وَ رَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا، این رهبانیتی که این‎ها بدعت آوردند، مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّه، ما این را بر این‌ها ننوشتیم مگر برای ابتغای رضوان خدا. ببینید چقدر جمله‌اش صریح است آن‌وقت در ترجمه‎اش گیر می‎افتند که این چیزی که ضلالت است چگونه می‎شود که خدا بر این‌ها نوشته باشد؟ چند تا ترجمه را که بنده دیدم همه‎شان همین مشکل را داشتند.

این شبهه اگر به ذهن خطور کند که ما مسلمانان برای رهایی از نسبی‌گرایی معرفت نباید بگوییم که معرفت چند گونه است و بگوییم همه‌ی معرفت‌ها برحقند، درست نیست، بلکه ما می‌گوییم معرفت تحت تأثیر مبادی و منطق و غایت و دیگر عوامل تأثیرگذار تولید می‌شود و بسته به اینکه عوامل تأثیرگذار ایجابی یا سلبی، چگونه نقش‌آفرین باشند و ماهیتاً چگونه باشند معرفت حاصل می‌شود.

چيزي كه به نظر مي‌رسد مورد غفلت و بي‌توجهي قرار گرفته اين است كه اين اصول و پيش‌فرض‌ها از كجا آمده و چگونه شكل مي‌گيرد و در معرفتي كه علمي پنداشته مي‌شود رخنه مي‌كنند؟ آیا صورت‌های دیگری از علم را که در نظام‌های اجتماعی و تمدن‌های دیگر وجود دارد در نظر گرفته شده‌است؟

خداداد خادم: به برخی از فیلسوفان در زمان حیات خود اقبال زیادی نمی‌شود؛ از جمله این فیلسوفان اسپینوزاست که در زمان حیاتش با توجه به اندیشه‌های انتقادی و بنیان‌برافکنش در زمان حیاتش به او اقبال چندانی نشد و بعضا در برهه‌ای از زندگی‌اش در شرایط سختی به سر ‌برد. بعد از سیصد سال با بازخوانی اندیشه‌های او توسط متفکران دیگری مانند آلتوسر، نگری و ... اندیشه‌های او یک بار دیگر مطرح شده و از یک فیلسوف درجه چندم به یک فیلسوف مرجع تبدیل شده است؛ در این راستا کتاب‌های زیادی در سطح جهان منتشر شده است. در کشور ایران نیز برخی به این کتاب‌ها پرداخته‌ و آن‌ها را ترجمه کرده‌اند. فواد حبیبی یکی از افرادی است که در این زمینه کارهای ویژه‌ای را انجام داده است؛ ویژه از این لحاظ که کاری که درباره اسپینوزا انجام داده با بسیاری از کارهای دیگر متفاوت است چرا که گزینش مقالاتی که ترجمه کرده از یک منبع نبوده و درواقع در این زمینه محققانه کارهای درباره اسپینوزا را دنبال کرده و چندین اثر را انتخاب و بعد ترجمه کرده است. این امر البته خود نیازمند یک برنامه منسجم ذهنی و درگیرانه با موضوع است. به بهانه انتشار کتاب «بازیابی مکرر: قدرت اسپینوزا از کجا می‌آید» با وی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه آن را می‌خوانید.

غزاله صدرمنوچهری: اوضاع جهان نابسامان است و تاریخ نشان داده كه در چنین وضعیت اسف‌باری كه كورسوهای امید از همه سو خاموش شده، انسان‌ها همچون سایر موجودات زنده به سائق غریزه صیانت نفس به درون خویش پناه می‌برند و سعادت و رهایی را در درون خود می‌جویند. نمونه بارز این رویكرد رواقی به زندگی و اندیشه را در آثار آلن دوباتن، نویسنده و پژوهشگر معاصر بریتانیایی می‌توان جست؛ نویسنده‌ای كه آثارش نه از قضا بلكه به علتی كه بیان شد در ایران اقبال فراوان یافته است. به ‌تازگی كتاب «سرگذشت فلسفه غرب» به روایت آلن دوباتن و با ترجمه میثم محمدامینی منتشر شده است. نشست مجازی نقد و بررسی این كتاب در روز دوشنبه ۲۷ خرداد با حضور بابك عباسی و میثم محمدامینی در مركز فرهنگی شهر كتاب و پیام ضبط شده یاسر پوراسماعیل برگزار شد.