جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایده‌ی علم دینی در ایران سابقه‌ای چند ده‌ساله پیدا کرده و افکار مختلفی را به خود مشغول داشته است. این افکار مختلف در مسئله‌ی علم دینی، آرای مختلفی هم ابراز کرده‌اند تا آنجا که حتی صرف‌نظر از مخالفان امکان تحقق علم دینی، موافقان چنین امکانی نیز خود مواضع متنوعی دارند.

بدیهی است برخی از متفکران در مواجهه با تقریرهای ضعیف ایده تحول علوم انسانی و تولید علم دینی و با دیدن برخی از رفتارهای نادرستی که در دهه‎‎های گذشته ذیل این ایده (در ایران و دیگر کشورهای اسلامی) انجام شده است، از در مخالفت با آن برآیند و ضعف‎‎های نظری و آسیب‎‎های اجرایی این ایده را گوشزد کنند.

اشکال اصلی تلقی تاریخی از علوم انسانی آن است که انسان را در زیر سیطره‌ی تاریخ و جامعه و فرهنگ، «اسیر» و «مقهور» تصویر می‌کند، به گونه‌­ای که انسان هیچ­گاه نمی‌تواند آزاد از تحمیل­ها و اقتضائات بیرونی، اندیشه کند و این ساختارهای محدودیت‌زا را بشکند.

نسبت بين علم و دين و تعيين قلمرو آن دو، يكى از مباحث اصلى و كليدى فلسفه‌ی دين و علم كلام در عصر جديد است.امروزه با پيشرفت علوم تجربى، افق‌هاى جديدى بر روى آدمى گشوده مى‌شود و شناخت‌هاى تازه‌اى از جهان پيرامون خود به دست مى‌آيد كه گاه در ظاهر با آموزه‌هاى دينى چندان سازگارى ندارند.

پس اگرچه طبق مباحث قبل در مقام ذات علم (امكان اتصاف علم)، همه‌ی دستاوردهای معتبر معرفت بشری به اندازه‌ی اعتبارشان می‌توانند نامزد دريافت عنوان علم دينی شوند؛ اما در مقام فعليت و تحقق خارجی، از آنجا كه هر علمی با يك سمت‌وسويی تدوين می‌شود و حل مشكلات نظری يا عملی خاص را مدنظر دارد، اگر جهت‌گيری اين علم در راستای جهت‌گيری‌های مطلوب دين برای انسان نباشد، آن علم را نمی‌توان متصف به دينی بودن كرد.

در مسیر استخراج و تصفیه‌ی منابع فرهنگی، ما با یک معضل جدی و اساسی نیز روبه‌رو هستیم و آن عبارت از این است که نسبت به میراث و منبع فرهنگیمان، تصویری «مسخ‌شده» و «حقارت‌آمیز» در ذهنیت جمعی ما نقش بسته است. این نوع برداشت و تلقی، انگیزه‌ی «بازگشت به خویشتن» را از جامعه‌ی ما می‌ستاند.

وجوه مختلف گفتمان جدید اسلام و علم که در این مقاله مورد بحث قرار می‌گیرد، پهلوبه‌پهلوی گفتمانی با ریشه‌های عمیق‌تر و کمتر ظاهری وجود دارد، گفتمانی که به دنبال این است که به علم مدرن از چشم‌انداز سنت اسلامی آن‌گونه که در سده‌های قبلی شکل گرفته بود، بنگرد.

در فلسفه‌ علم، سؤالی مطرح است كه تجربه‌ بيرونی با آن ويژگی‌هايی كه دارد (نظير تكرارپذيری و مشاهده‌پذيری و قابل انتقال بودن، قابل پيش‌بينی بودن و...) آيا توان اثبات و ابطال و تأييد دارد؟ كارايی آن چيست؟ آيا استقراء و تجربه، ما را به نتيجه صد درصدی می‌رساند يا خیر؟

این مقاله ترجمۀ فارسی سخنرانی است که راقم این سطور به عنوان پاسخ به سخنرانی محقق هندی «ماهادوان» در کنگره فلسفی مشهد ایراد کرده است. سخنرانی «ماهادوان» مشتمل بر دو قسمت کلی است. در قسمت اول وی یکی بودن دین و فلسفه را در هند مورد بحث قرار می دهد و در قسمت دوم نتیجه می گیرد که فلسفه هندی می تواند حلقۀ رابط میان دیانت و علم جدید باشد و این دو را با هم آشتی دهد. قسمت اول سخنرانی «ماهادوان» به وضوح نشان می دهد که شکافی که میان فلسفه و دین در غرب تحقق یافته، در هند هرگز صورت نپذیرفته است. زیرا مکاتب فلسفی هندی یا به قول خودهندوان «نظرگاههای فلسفی» همواره معطوف به هدفی واحد بوده اند. مکاتب فلسفی برهمائی اعم از مکتب منطق، طبیعیات، جهان شناسی، کلام و حکمت متوجه یک غایت هستند و این غایت نیز رستگاری است....