جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گمانه زنی و فرضیه سازی معمولا ذاتی انسان هاست به طوری که در ذهن فرد رشته‌ای از احتمالات، فرض ها و امکان‌ها برای فکر کردن در مورد رویدادهای گذشته شکل می‌گیرد. انسان‌ها همچون رویدادها در بعد زمان معنا پیدا می‌کنند و در تعامل با هم هستند. اما دیدی که انسان‌ها هنگام وقوع رویداد دارند با دیدی که بعد از رویداد در ذهن آنها شکل می گیرد متفاوت است.این دید دوم اهمیت به‌سزایی دارد و همانی است که در سطح کلان و تفکر تاریخی معنادار می‌شود. مثلاً شخص بعد از یک رویداد و آنچه بر او گذشته، ممکن است از خود بپرسد که اگر فلان عامل در کار بود یا اگر آنگونه عمل نمی‌شد چنین اتفاقی نمی‌افتاد یا چنین و چنان نمی‌شد. در چنین مواردی معمولاً در ذهن فرد این پرسش طرح می‌شود که اگر چنین نمی‌شد یا اگر چنان می‌شد چه چیز دیگری ممکن بود روی دهد ؟

نهم شهریورماه سال جاری ایمانوئل والرشتاین(1930-2019) نظریه‎پرداز آمریکایی در حوزه علوم اجتماعی درگذشت. والرشتاین برای جامعه علمی ایران ناشناخته نبود، شماری از آثارش چون جلد نخست نظام جهانی مدرن(ترجمه سناءالدین سراجی)، علوم اجتماعی نیندیشیدنی(ترجمه احمد نادری)، سرمایه داری تاریخی(ترجمه یوسف نراقی) و سیاست و فرهنگ در نظام متحول جهانی(ترجم پیروز ایزدی) به فارسی منتشر شده اند و گذشته از آن خودش هم یک بار در زمستان 1392 به دعوت انجمن جامعه شناسی به ایران آمد. نظرات والرشتاین هم به لحاظ محتوایی یعنی جایی که از شکل گیری نظام سرمایه داری به عنوان یک «نظام-جهان»(world system) در اروپا و غرب بحث می کند و تاثیر آن را در سایر جهان تفصیل می دهد و هم از حیث روش شناسی جامعه شناسی تاریخی بسیار ارزشمند است. عصر سه شنبه 5 آذرماه به همت گروه جامعه شناسی تاریخی انجمن جامعه شناسی نشستی در سالن کنفرانس این انجمن در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست که مدیریت و اجرای آن به عهده آتنا نیارمی بود، تقی آزاد ارمکی، شروین وکیل و خسرو خواجه نوری به بحث از اندیشه های والرشتاین و نسبت آن با جامعه ایران پرداختند. نکته قابل توجه در این نشست، بحث انتقادی بود که خسرو خواجه نوری به نظام دانشگاهی ایران مطرح کرد و پاسخ تند و تیزی که تقی آزاد ارمکی به آن داد، بحثی داغ که نشان گر رویارویی دو گروه معرفتی علوم انسانی در ایران یعنی تاریخ و جامعه شناسی است و شایسته است درباره آن مباحث بیشتری در بگیرد. نظر به اهمیت این بحث، ضمن ارائه گزارشی از سخنرانی این سه استاد، پاسخ های آزاد ارمکی به خواجه نوری را نیز گزارش می کنیم تا شاید به درگرفتن این مباحثه علمی و صد البته بسیار ضروری دامن بزند:

مناظره میان مصطفی تاج‌زاده و احمد زیدآبادی در آستانه یازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، باردیگر زمینه‌ساز بحث و گفت‌وگوهای بسیاری در مورد ضرورت نقادی قدرت و جریان‌های سیاسی و سازوکارهای حضور و فعالیت سیاسی شد. در این مناظره، تاج‌زاده در مقام یک فعال سیاسی اصلاح‌طلب بر ضرورت، اهمیت و اجتناب‌ناپذیری حضور جریان اصلاح‌طلبی در عرصه قدرت سیاسی و تلاش برای کسب مناصب سیاسی تاکید داشت، حال آنکه زیدآبادی در جایگاه روشنفکر منتقد با واکاوی پیشینه جریان اصلاح‌طلبی در منازعه قدرت، معتقد بود حضور جنبش اصلاحات در قدرت به بن‌بست رسیده است و بر ضرورت انفعال فعال در ساحت مدنی و عدم ورود به قدرت سیاسی پای می‌فشرد. این مناظره بهانه‌ای شد برای بازپرداختن به مشکله دیرینه رابطه روشنفکران و قدرت. برای بحث و گفت‌وگو درباره این مساله تاریخی پای صحبت‌های دکتر سید علی محمودی، استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه نشستیم.

اجتماع انسان‌ها، معركه اندیشه‌ها و نظرات و باورهای مختلف و متقابل و گاه متعارض و متضاد است. هر انسانی از منظری متفاوت به جهان می‌نگرد(تفاوت پرسپكتیو) و جنبه‌هایی متفاوت از جهان را می‌بیند(تفاوت اسپكت) و بر این اساس دیدگاهی متفاوت درباره حتی یك چیز را عرضه می‌كند. این تفاوت‌ها به اختلاف نظر میان آدمیان می‌انجامد، امری كه هر انسانی به ناگزیر آن را تجربه كرده و به درجات مختلف آن را می‌پذیرد. در روزگار ما كه به دلیل گسترش رسانه‌های عمومی و مجازی، امكان عرضه این دیدگاه‌های متكثر فراهم شده، این اختلاف نظرها در حوزه‌های گوناگون بیشتر عیان شده و گاه این پرسش را در ذهن ایجاد می‌كند كه بالاخره در مواجهه با آنها چه باید كرد؟ آیا باید این تفاوت نظرات را پذیرفت و به همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگران تن در داد یا مدام در پی بحث و گفت‌وگو با دیگران برآمد و كوشید آنها را به دیدگاه خود متمایل كرد؟ از منظر معرفتی چه باید كرد؟ آیا این اختلاف نظرها را باید جدی گرفت یا خیر؟ بحث اختلاف نظر اگرچه امر تازه‌ای در حوزه فلسفه و اندیشه بشری نیست اما در دهه‌های اخیر به شكل متمایز و مستقل توجه برخی اهالی فلسفه را در حوزه‌های معرفت‌شناسی و اخلاق به خود جلب كرده است. كتاب اختلاف نظر دینی نوشته غزاله حجتی، دانش‌آموخته دكترای فلسفه دین درباره این بحث در حوزه باورهای دینی از منظر معرفت‌شناسی است. این كتاب كه رساله دكترای نویسنده است، اولین پژوهش در این بحث نسبتا جدید در فارسی است و به این مناسبت با نگارنده آن گفت‌وگویی صورت دادیم كه از نظر می‌گذرد.

گفتار حاضر، روایتی از سخنرانی مراد فرهادپور در جلسه پرشور و هیجان نقد و بررسی كتاب «نامیدن تعلیق» است كه در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. این كتاب كه حاصل برنامه پژوهشی ابراهیم توفیق و همكاران است، اثری ارزشمند و متفاوت در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی انتقادی در ایران است كه شایسته است جداگانه و به تفصیل به آن پرداخت. اما آنچه گفتار فرهادپور را متمایز می‌سازد، جمع‌بندی او از قریب به چهار دهه كار روشنفكری در فضای فكری ایران است. این مترجم نام آشنای آثار نظری چپ در این سخنان بعد از اشاره‌ای انتقادی به ایده مشهورش ترجمه-تفكر، می‌كوشد ضمن نشان دادن ربط و نسبت خود با كار توفیق و همكارانش، مرزبندی خود را با برخی جریان‌های روشنفكری عرفی دیگر در ایران نشان دهد و درنهایت به توضیح این سخن بپردازد كه اگرچه به شكل تجربی به تاریخ نپرداخته، اما درنهایت تلاشش در حوزه نظریه و فلسفه تاریخ، گونه‌ای هستی‌شناسی اكنون بوده و هست.

از ایام «پولیس» کلاسیک آتن، نقش اساسی سخنوری در فعالیت سیاسی شناسایی شده است؛ یعنی توانایی کسب اقتدار، سوق مردم به پیروی از خود تنها با قدرت متقاعد‌کنندگی سخن‌ورزی. شناخت و درک تاریخ همیشه مؤلفه ‌اساسی سخنوری سیاسی بوده است و در ذهن بسیاری از اشخاص از مطالعه «علم سیاست» یا «نظریه سیاسی» به عنوان آمادگی برای ورود به سیاست، از جمله خود حکومت، فراتر می‌رود. توانایی برای قرار دادن مسأله در جایگاه تاریخی خود، تبیین این امر برای همشهریان گاه سردرگم و نگران که چرا وضعیتی معین پیش آمده، ذکر وضعیت‌های مشابه پیشین و اشاره به آنکه به آنها در حدی خوب یا بد پرداخته شده است: این‌گونه توانایی‌ها می‌تواند فرد را در نگاه بسیاری از مخاطبان تا آنجا بالا ببرد که در برابر پیشنهادهای سیاسی او بر این مبنا تسلیم شوند که «می‌داند درباره چه صحبت می‌کند».

در مورد نوشتن تاریخ برای مقاصد عملی، باید فکر کرد که ممکن است این‌گونه «اسطوره‌سازی»، مقصود او را تحت‌الشعاع قرار دهد؛ زیرا خطر غافلگیری ضمن دروغگویی وجود دارد، اما نه اینکه مانع آن شده باشد که تاریخ‌نویسان دارای انگیزه عملی از انجام آن (به‌خصوص آنجا که از تاریخ برای اهداف صریحاً باورشناختی سیاسی استفاده می‌کنند)، و سوق میلیون‌ها نفر به اعتقاد به آنها (حتی اگر فقط برای مدتی باشد) خودداری کنند. بازگردیم به توضیحات پدر دلسوز در این باره که تیغ اصلاح چیست: این عملی نامعقول است که این مثال را نمونه‌ای از تفکر باورشناختی بخوانیم؛ زیرا قضیه همان‌جا که آغاز شد، تمام می‌شود. برعکس، این تنها مثال از کسی است که مقصودش ارائه گزارشی درست و عینی از چیزی است، اما این کار را به عنوان وسیله‌ای برای یک هدف انجام می‌دهد و بدین لحاظ در چیزی که می‌گوید «یکسونگر» است. ممکن است کاملا از این آگاه باشد و تنها معیار مرتبط از عملکرد او آن است که در دستیابی به هدف خود برای ممانعت از بازی کودک خویش با تیغ اصلاح تا چه اندازه کارآمد است. از سوی دیگر، ممکن است از یکسونگری خود آگاه نبوده، به نظرش، گزارش او درباره تیغ اصلاح کاملا طبیعی و بدیهی باشد؛ ولی ما به مثابه ناظران مبادله، باید بتوانیم نشانه‌های افشاگرانه انگیزه عملی او را ببینیم، درست همان‌طور که در اصول در قبال کتاب تاریخ نیز باید بتوانیم چنین کنیم.

اصطلاح پدیدارشناسی را به جای فنومنولوژی گذاشته‌اند، مکتب و روشی که ادموند هوسرل پایه‌گذاری کرد و او را با مارتین هایدگر دو نظریه‌پرداز اصلی این مکتب دانسته‌اند. از دیدگاه پدیدارشناسی، انسان نمی‌تواند به شناخت ماهیت اشیا و امور دست یابد و فقط می‌تواند «نمود» آنها را به صورت «پدیده» درک کند. دن زهاوی (Dan Zahavi) پدیدارشناس و استاد فلسفه در دانشگاه‌ آکسفورد، در حال حاضر مدیر مرکز مطالعات سوبژکتیویته در دانشگاه کپنهاگ است و یکی از متخصصان شناخته‌شده در زمینه‌های پدیدارشناسی، فلسفه ذهن و علوم شناختی. وی در آثارش به موضوعاتی نظیر سرشت و ساختار نفس، اشتراک بین‌سوژگانی، اجتماعی بودن شناخت، زمان‌مندی، همدلی، شرم و حیث التفاتی جمعی می‌پردازد. میراث هوسرل، هوسرل و اشتراک بین‌سوژگانی استعلایی، پدیدارشناسی هوسرل (به فارسی ترجمه شده است)، کاوش در نفس، خود و دیگری از جمله کتاب‌های اوست. متن حاضر در آخرین شماره فصلنامه «اطلاعات حکمت و معرفت» به چاپ رسیده است.