جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫نوشتار حاضر به تشريح رابطه دين و دنيا را از نظر امام محمد غزالي و استاد مطهري مي‌پردازد و اشتراک نظر و اختلاف آنان را در اين زمينه با هم مقايسه مي‌کند. نويسنده مهم‌ترين نقطه اختلاف آن‌ها را در ساحت عمل مي‌داند و معتقد است شهيد مطهري، انسان مسلمان را به عمل‌گرايي در تمام سطوح معرفت ديني فرا مي‌خواند، اما غزالي در ميدان عمل، طريق احتياط را پيشنهاد مي‌کند و بر اين باور است که انسان براي رسيدن به سعادت اخروي بايد بر لذّات دنيا پشت پا زده و از اشتغال به امور دنيوي بپرهيزد. نگارنده در چهار بخش ديدگاه‌هاي غزالي و شهيد مطهري را در نسبت دين و دنيا وصف کرده و به نقد ديدگاه‌هاي سکولاريستي مي‌پردازد. در بخش اول ضمن بررسي مفهوم دين و دنيا از جهت لغوي و اصطلاحي، وجوه تفاوت آن دو و همگرايي و واگرايي دنيا نسبت به هم واکاوي گرديده و مفهوم سکولاريسم و ريشه‌هاي آن که ريشه در تعاليم نادرست و عملکرد منفي کليسا قبل از رنسانس داشته، تجزيه و تحليل شده است. نقد مباني سکولاريسم، مانند عقل‌گرايي افراطي، علم‌گرايي افراطي، امانيسم (انسان‌گرايي مفرط) و ليبراليسم و انتقال تفکرات سکولاريستي از کشورهاي غربي به کشورهاي مسلمان، از ديگر مباحث بخش دوم محسوب مي‌شود. نگارنده در بخش سوم با اشاره به ديدگاه‌هاي شهيد مطهري در نسبت دين و دنيا، مفهوم انسان و معنويت‌گرايي وي از منظر استاد، مبارزه ايشان يا جمودانديشي و تحريفات ديني و التقات و توسعه نسبت بين دنيا و دين، عقل و عشق، فطرت و دين، خاتميت و دين، جهان‌بيني و دين و نيز اجتهاد و دين پرداخته و تضادهاي موجود بين دين و دنيا در آموزه‌هاي اسلامي و مذمت‌هاي فراوان از دنيا و توجيه آن‌ها در آراي استاد مطهري تبيين کرده است. بخش چهارم به ديدگاه‌هاي غزالي در رابطه دين و دنيا اختصاص دارد و گرايش وي به تصوف، ديدگاه‌هاي سياسي و اجتماعي او، شاخص‌هاي مهم دنيا از نظر غزالي و گستره دين از منظر وي ارزيابي شده و تفسيرش در استفاده از مواهب طبيعي و نعمت‌هاي الهي در دنيا مخدوش گرديده است.

‫سکولاريسم تفکري است که هرگونه اعتقاد به نقش ماوراي طبيعت و عالم قدس را در زندگي دنيوي بشر رد مي‌کند، و اين ايده را ترويج مي‌کند که براي تأمين نيازهاي زندگي انسان بايد از اصول غيرديني بهره گرفت. اين رساله با استفاده از روش تحليلي انتقادي به بررسي اين مسأله از ديدگاه سه انديشمند برزگ اسلامي، يعني شهيد مطهري، استاد مصباح يزدي و آيت الله جوادي آملي پرداخته است. در اين پژوهش علاوه بر تبيين مفهوم لغوي و اصطلاحي سکولاريسم و بيان ويژگي‌هاي جامعه سکولار، به مفهوم دين، حکومت و سياست نيز توجه شده، و عوامل پيدايش سکولاريسم و سير تاريخي آن مورد بررسي قرار گرفته است. سکولاريسم که در سير تاريخي خود، ريشه در زمينه‌هاي فکري و اجتماعي دنياي غرب دارد، بر مباني متعددي از قبيل علم‌گرايي، عقل‌گرايي و انسان‌گرايي استوار گرديده است. اين سه متفکر مسلمان، حکومت را يکي از ضروريات جامعه مي‌دانند، و با تبيين سيره نبوي و بررسي جامعه عصر پيامبر اسلام( به رابطه تنگاتنگ ميان دين و دنيا اعتقاد دارند. بر اين اساس، توجه به دين در امور حکومتي، نافي عقل و علم نيست؛ زيرا اسلام مشوق علم و دانايي و تعقل است. اما به‌دليل محدود بودن علوم و عقل بشري، نمي‌توان آن‌ها را براي هدايت انسان کافي دانست، و بايد با کمک وحي از آن دو بهره گرفت. به‌همين دليل است که عقلانيت سکولار دچار لغزش‌ها و چالش‌هاي بسياري گرديده و نمي‌تواند راه‌گشاي مناسبي براي انسان باشد. با بررسي نظرات اين سه متفکر، به اين نتيجه مي‌رسيم که ميان آموزه‌هاي اسلام و مباني سکولاريسم تفاوت بنيادين وجود دارد. زيرا علم‌گرايي و عقل‌گرايي سکولار به‌تنهايي ارزشي ندارد، و زماني به تکامل مي‌رسد که در کنار وحي و شرع باشد؛ و ارزش انسان نيز از نظر آموزه‌هاي اسلامي بر اساس معيار تقوا سنجيده مي‌شود، و پيشرفت علم و عقل او بدون برخورداري از تقوا، ارزشي ندارد.

‫براي پاسخ به سؤالات بنيادين بشر درباره جهان، انسان و هستي، دو نوع معرفت وجود دارد؛ يکي فلسفه که ره‌آورد عقل بشري است، و ديگري دين که ارمغان وحي الهي است. پژوهش حاضر با روش توصيفي و تحليلي، به بررسي نسبت ميان فلسفه و دين، بر اساس نظرات سه انديشمند بزرگ جهان اسلام پرداخته است. ابن‌سينا، ابن‌رشد و شهيد مطهري، همگي اتفاق نظر دارند که ميان دين و فلسفه، يا حکمت و شريعت، هماهنگي وجود دارد و اين دو مکمل يکديگر هستند؛ اما براي اثبات اين مدعا، هر کدام روش خاصي را در پيش گرفته‌اند. ابن‌سينا به وحدت منبع فلسفه و دين اشاره مي‌کند؛ ابن‌رشد از راه برقراري وحدت ميان هدف فلسفه و هدف دين، وارد مي‌شود. گاهي نيز از طريق وحدت محتوايي فلسفه و دين، و همچنين وحدت روشي، به مقوله هماهنگي فلسفه و دين پرداخته شده است. منظور از هماهنگي دين با فلسفه آن است که اولاً آموزه‌هاي ديني با آراي درست فلسفي سازگاري دارد؛ ثانياً مباني و تعاليم ديني به‌طور مستقيم يا غيرمستقيم قابل دفاع عقلي هستند؛ ثالثاً روش تعقلي و تأمل در هستي، مورد تأييد و تأکيد دين است. اين سه فيلسوف نيز تلاش کرده‌اند تا به کمک فلسفه، حقيقت جهان و هستي را به‌خوبي دريابند، و دين هم به مردم توصيه مي‌کند که به‌دنبال چنين معرفتي بروند. اما در برخي از مسايل ديني، عقل نمي‌تواند پاسخ‌گو باشد و بايد از وحي کمک بگيرد؛ به‌عنوان نمونه در مسأله معاد جسماني، ابن‌سينا معتقد است که غير از طريق شريعت و تصديق خبر نبوت، هيچ راه عقلي براي اثبات اين نوع از معاد وجود ندارد. در بعضي ديگر از مسايل، دين با کمک عقل مي‌تواند پاسخ‌گو باشد، و از نظر روشي، استدلال برهاني را به‌کار مي‌گيرد. بدين ترتيب، همان‌گونه که ابن‌رشد مي‌گويد "الحق لايضاد الحق"، دين و فلسفه هيچ‌گاه ضد يکديگر نيستند.

ماهيت مفاهيم «عقل» و «دين»، و از همه مهم‌تر، رابطه بين آنها همواره از مهم‌ترين مباحث قابل توجه و مناقشه در بين متکلمان و نظريه‌پردازان حوزه‌هاي مطالعاتي، به‌ويژه معرفت‌شناسي و علم کلام بوده است. آراء متفاوت و گاه متناقض در اين زمينه شبهات و ابهامات بسياري را موجب شده است. انديشه‌هاي شهيد مطهري به عنوان يکي از قابل استنادترين الگوها در زمينۀ ارتباط عقل و دين، همواره مطمح‌نظر بوده است. ازاين‌رو، با نظر به اهميت اين موضوع، پژوهش پيش‌رو با هدف شناخت نسبت عقل و دين با يکديگر از نظر ايشان صورت گرفته است. براي گردآوري داده‌ها، از روش اسنادي و ابزار فيش‌برداري استفاده شده است. نتايج نشان مي‌دهد که در نظر شهيد مطهري، عقل و دين علاوه بر سازگاري، مکمّل يکديگر نيز هستند. در واقع، انسان با هيچ‌کدام از دو مقولۀ مذکور، به‌تنهايي قادر به وصول تکامل و سعادت واقعي نيست و اين مهم تنها در صورت همراهي عقل با دين قابل تحقق است. با وجود اين، دين نسبت به عقل از تقدم برخوردار است؛ زيرا دين پرورانندۀ عقل است.

این مقاله مساله معنا و ارکان تشکیل دهنده ی آن را با عنایت ویژه به آثار و دیدگاه های آیت الله مرتضی مطهری مورد بررسی قرار می دهد. مطابق این پژوهش هسته اساسی معنا برخاسته از اراده و علم گوینده حکیم است. ساختار زبان که گفتار و متن در آن قرار می گیرد نیز به نوبه خود اقتضائات ظرفیت هایی ویژه در باروری به معنا دارد. نقش اساسی خواننده در این میان از منظر قوانین زبان شناختی صرف نظر از بعد روان شناختی - کشف و باز تولید معناست نه جعل معنا.

یکی از مهم ترین دستورات اسلام در حوزه رابطه با انسان های دیگر، تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان است. مقاله حاضر کوشیده است تا با روش توصیفی، چگونگی رابطه مسلمان با غیرمسلمان را با استناد به آثار شهید مطهری بیان کند و به این نتیجه رسیده که مشی اسلام در تعیین ضابطه برای رابطه مسلمان با غیرمسلمان، بر اساس اعتدال و میانه روی است، به گونه ای که نه دستور کلی قطع رابطه صادر کرده و نه اجازه هرگونه رابطه ای را داده است. اسلام برای حفظ دین افراد، مصلحت مسلمانان و عزت و استقلال جامعه اسلامی، روابطی مانند ازدواج، دوستی، کمک و احسان، تعلیم و تعلم، تعامل فرهنگی، تجاری، و همزیستی با غیرمسلمانان را محدود کرده و برای حضور غیرمسلمان در قلمرو حکومت اسلامی و تصدی مناصب و پستهای حساس، سخت گیری کرده است و تسلط و ولایت غیرمسلمان بر مسلمان را به هیچ وجه نمی پذیرد.

در این مقاله بخش قابل توجهی از دیدگاه های شهید مطهری در باب خداشناسی مورد توجه، تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. موضوعاتی از قبیل، الف: حدود توانایی عقل در باب خداشناسی؛ ادلّه اثبات وجود خدا و ج: ادّله اثبات یگانگی خدا. نوشتار با رویکرد تحلیلی و بررسی آثار شهید علامه مطهری، به موضوع خداشناسی پرداخته است، این مقال صرفاً به توصیف، تبیین و تحلیل دیدگاه های علامه شهید نپرداخته، بلکه همراه آن نقد و بررسی نیز صورت داده است.

با وجود تحقیقات و کاوش های بسیار درباره شخصیت علمی شهید مطهری، هنوز ابعاد قرآن پژوهی استاد، به خوبی شناسانده نشده است. رساله حاضر، حاصل جستجو در آثار استاد، جهت ارائه و تحلیل برخی اندیشه های علوم قرآنی و تفسیری معظم له است. استاد مطهری، در باب ماهیت وحی، بر پایه نگاهی فیلسوفانه، معتقدند: روح قدسی پیامبر، در قوس صعود با رویکرد به عالم غیب، حقائقی را دریافت می کند و در قوس نزول، آن حقائق، با تنزل در مراتب وجود پیامبر، به صورت امری حسی در می آید. مشخصه های وحی پیامبران از منظر استاد عبارتند از: دریافت باطنی، فراگیری از معلمی غیر بشری، توجه آگاهانه به منبع غیبی و ادارک واسطه وحی. موضوع اعجاز قرآن، مفصل ترین بحث علوم قرآنی آن شهید عزیز است. دلالت معجزه به نظر ایشان دلالت عقلی و استدلالی چونان دلالت حدوث حادث بر علت و از نوع دلالت برهانی نه اقناعی می باشد. استاد بر اساس تأملات دقیق فلسفی و با استشهاد به آیات و روایات، علت ایجاد کننده معجزه را نفس پیامبر، به اذن خداوند می دانند. معظم له، در مورد ابعاد اعجاز قرآن، تک منظری را مردود دانسته و با بهره گیری از آیات قرآن به وجوه مختلفی از اعجاز معتقدند از این رو در آثار ایشان، دست کم، پنج وجه اعجاز، قابل استفاده است که در برخی از آن ها بیان استاد، ابتکاری است. ایشان در پاسخ تفصیلی به برخی مستشرقان و روشنفکران مسلمان که در قرآن را تنها معجزه پیامبر، معرفی کرده اند؛ چنین ادعائی را برخلاف صریح قرآن مبنی بر نقل معجزات دیگر پیامبر دانسته و نسبت به آیات مورد استدلال آنان، معتقدند این قبیل آیات بیان گر بهانه جوئی یا سود طلبی برخی تقاضا کنندگان معجزه می باشد. استاد پس از تعریف محکم و متشابه، حکمت وجود متشابهات قرآن را در ساختار مفاهیم معارفی آن بیان کرده اند؛ با این توضیح که چنان مفاهیمی با الفاظ بشری که برای موضوعات مادی وضع شده اند به طور کامل، قابل بیان نیستند از این رو قرآن از زبان تمثیل و نمادین، بهره برده است. معظم له، نسخ را به لغو دستور اول و صدور دستوری به جای آن، معرفی کرده اند. حکمت نسخ را نیز از مجموع بیانات ایشان چنین می توان برداشت کرد: گاهی مصالح و مفاسدی که در سلسله علل احکامند به جهت مقتضیات زمان، محدود به وقتی معین می شوند؛ شارع نیز با علم قبلی به آن اقتضاءات، حکمی را موقتاً تشریع می کند ولی با انقضای آن شرائط، زمان حکم نیز به انجام می رسد و حکمی متناسب با شرائط جدید اعلام می شود. استاد در مورد تعداد آیات ناسخ و منسوخ، از افراط در تکثیر موارد و تفریط در انکار آن، پرهیز کرده اند. و اما در خصوص مبانی تفسیر، از آثار استاد مبانی زیر به دست می آید: 1- برخلاف دیدگاه اخباریان، تفسیر قرآن، ممکن و جائز است. 2- بنا به ادله قطعی و تاریخی و برخی آیات، قرآن از تحریف، مصون مانده است. 3- زبان قرآن، ترکیبی و چند ساحتی است از این رو در عین کاربرد زبان عرفی، از زبان نمادین نیز بهره برده است. 4- قرآن کتاب هدایت است و جامعیت آن نیز در همین راستا، تعین می یابد. استاد در موضوع قواعد تفسیر، ضمن توجه دادن به قواعد ادبیات عرب، بر اعتبار قرائنی چونان: سیاق، فضای نزول، آیات دیگر و روایات تکیه کرده، و در بطن نو تأویل قرآن به بیانات روائی، اکتفا نموده اند. در مورد روش تفسیر استاد مطهری نیز شاید بتوان شیوه جامع نگر و فراگیر را روش غالب بر تفسیر ایشان دانست که به هدف انعکاس همه جنبه های تفسیر هم چون تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن به روایات، عقل گرائی در تفسیر، تحقیقات واژه شناسی، رعایت اعتدال در تفسیر علمی و طرح مباحث اجتماعی، به روشنگری در تبیین آیات پرداخته اند.

لباس، یکی از مظاهر پراهمیت تمدن بشر و یک عمل اجتماعی معنادار است. این مقاله با هدف بیان معیارهای اسلامی پوشش از دیدگاه شهید مطهری و با روش توصیفی تحلیلی، به این نتیجه دست یافته است که لباس موهبتی الهی برای کرامت دادن به انسان است و اسلام با دستور به پوشش، بشر را به سوی تمدن سوق داده است. هرچند از منظر اسلام، شکل و قالب خاصی برای لباس تعیین نشده است، ولی معیارهایی برای آن وضع شده که با عنوان «سبک پوشش اسلامی» مورد بررسی قرار گرفته است. این معیارها براساس فطرت انسان، به منظور غنا بخشیدن به تمدن بشری، حفظ نیرومندی و استقلال جامعه اسلامی و استحکام نظام خانوادگی وضع شده است. آراستگی، در نظر داشتن روحیه اجتماعی مانند ایثار و همدردی و همرنگی، حفظ عزت نفس، رعایت نظم و نظافت، و حفظ حرمت و کرامت انسانی از بایسته های پوشش اسلامی است. همچنین تقلید از بیگانگان و تشبه به آنها، پوشیدن لباس شهرت، تشبه به جنس مخالف، اسراف، و... در سبک پوشش اسلامی جایگاهی ندارند و مورد نهی واقع شده اند.