آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده (فارسی): ویتگنشتاین از فلاسفه صاحب نام قرن بیستم است که در تفکر فلسفی این قرن اثر پایداری از خود بر جای گذاشته است. او یکی از بنیان گذاران فلسفه تحلیلی است که توانست موضوع و محور اصلی فلسفه را به سمت بحث «زبان» سوق دهد. این تحول باعث شد سایر موضوعات نیز تحت الشعاع قرار گرفته و از منظر زبان مورد بررسی قرار گیرند. دین و باورهای دینی یکی از این موضوعاتی است که ویتگنشتاین با این نگرش جدید در هر دو فلسفه خود، مباحثی را در مورد آن مطرح کرد. در این نوشتار، طی سه بخش، آرای دینی او مورد بررسی قرار خواهد گرفت: در بخش اول که جنبة مقدماتی و تمهیدی دارد، برخی از مباحث اصلی فلسفه او که مرتبط با باور دینی در فلسفه اول و دوم ویتگنشتاین است، مطرح خواهد شد. بحث از تناظر زبان و جهان، نظریه تصویری معنا و تعیین حوزة بامعنایی و بی معنایی از جمله مباحث فلسفه اول اوست. معنا به عنوان کاربرد، بازیهای زبانی، صورتهای زندگی، باورهای بنیادین و گرامر نیز مباحث مرتبط با فلسفه دوم او را تشکیل می دهند. در ادامه بحث، امکان وجود باور دینی از نظر او بررسی خواهد شد و بحثی پیرامون اینکه آیا او نسبت به دین خاصی تمایل نشان می دهد یا نه، پی گرفته خواهد شد. در بخش دوم آرای اخلاقی دینی ویتگنشتاین در فلسفه اول او مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در سه فصل مربوط به این بخش از ارزشهای استعلایی، امور رازآمیز و باورهای اخلاقی دینی که عمدتاً شامل بحث خدا و سعادت می شود، سخن گفته خواهد شد. در بخش سوم، طی چهار فصل، ساختار کلی باورهای دینی در تطابق با فلسفه دوم او تعیین می گردد. اعمال و آیین های دینی مورد بررسی قرار می گیرد. با طبیعت باور دینی و ویژگیهای سلبی و ایجابی آن و همچنین با تفاوت میان فرد معتقد و غیرمعتقد آشنا خواهیم شد. بحث الهیات و واقعیت از نظر ویتگنشتاین مورد بحث قرار خواهد گرفت و در نهایت بخشی از تأثیرات تفکر او بر متفکران دینی قرن بیستم مطرح خواهد گردید. در پایان نیز نتیجه گیری از مباحث فوق به عمل خواهد آمد.

لب لباب اندیشه برلین تعریف و تفسیر او از آزادی است. چنان‌که این تعریف و تفسیر بر سایر بخش‌های اندیشه‌اش سایه انداخته و بدون فهم آن نمی‌توان برداشت درستی از کلیت اندیشه او به دست آورد. اما پیشاپیش باید دانست که تعریف منحصربه‌فرد برلین از آزادی از رهگذر مطالعه دو عصر روشنگری و رمانتیسم و تأثیر مؤلفه‌های حاکم بر تفکر آن دو عصر بر اندیشه وی نشأت گرفته است. اولاً از جریان کلاسیک یا روشنگری در راستای عینیت باوری و واقع‌گرایی تجربه محور و ثانیاً از جریان رمانتیسم در راستای اراده محوری و به‌عنوان قوی‌ترین جریان ضد تفکر روشنگری. بنابراین به نظر می‌رسد تمایز آزادی مثبت و منفی از تأثیر همین دو جنبش نشأت گرفته باشد تا آن‌جا که جان گری یکی از معروف‌ترین مفسران آثار برلین لیبرالیسم او را آگونیستی معرفی می‌کند. این نوشتار سعی بر آن دارد ابتدا سهم ایده‌های رمانتیک را در تعریف و برداشت مفهوم آزادی از منظر برلین روشن ساخته و تفسیری رمانتیکی از آزادی مدنظر او ارائه کند تا بتواند تأثیر جنبش رمانتیک را بر اندیشه‌ی برلین به‌خصوص تعریف وی از آزادی نمایان سازد. سپس مدلل سازد آیا ایده‌های رمانتیکی موجود در مفهوم آزادی مدنظر برلین با ایده‌های روشنگری مؤثر در اندیشه وی در تعارض قرار می‌گیرند؟ زیرا فرض اولیه بر آن قرار دارد که تعریف آزادی متأثر از عناصر هر دو جنبش روشنگری و رمانتیسم است. و در ادامه آیا سنتز برلین در تأثیرپذیری از این دو جریان مذکور در تبیین مفهوم آزادی موفق و یکدست از کار درمی‌آید یا خیر.

در این رساله سعی می‌کنیم به بررسی امکان شکل گرفتن نظریات علمی بدیل از قبیل علم بومی و علم دینی با عطف نظر به مسئله معقولیت علمی در آراء کوهن و کاسیرر بپردازیم. لزوم این بحث تطبیقی از این جا بر می‌خیزد که با توجه به دستاوردهای علم‌شناسی جدید، طرفداران گرایش علم دینی و بومی در ایران، بر معقولیت نسبی علم (با تأکید بر نقش مقوّم گزاره‌های متافیزیکی در یک نظریه و ارزش‌های اجتماعی در ردّ و پذیرش نظریات) اصرار می‌ورزند و شکل‌گیری نظریه‌های بدیل با تأسی بر فرهنگ و آیین خودی را امکان پذیر می‌دانند. یکی از آبشخورهای امکان ظهور و یا تأسیس نظریات علمی بدیل، تضعیف روایت رسمیِ فیلسوفان ارتودوکسِ علم از مطلق بودن معقولیت علمی توسط توماس کوهن است. از زمان چاپ کتاب ساختار انقلابات علمی، رویکردهای تاریخی و جامعه‌شناختی به علم به نوعی نسبیّت‌باوری در قبال ارزیابی نظریات علمی دامن زده و همچنین موجب اعتقاد به گسست در تاریخ علم شده است. جهت تعدیل آراء کوهن نگاه فیلسوف-مورخ دیگری همچون کاسیرر برنهاده می‌شود که به‌عنوان یک فیلسوف نوکانتی منظر نوینی در اختیار ما قرار می‌دهد. کاسیرر با تاکید بر وجوه پایدار نظریات به عنوان صورت‌هایِ نامتغیرِ انتظام‌بخش، نظریات علمی را قیاس‌پذیر و تاریخ علم را پیوسته و تکوینی می‌بیند. در این زمینه متفکرین ایرانی متعددی ابراز نظر کرده‌اند که از میان آن‌ها چهار متفکر (آقایان سید حسین نصر، مهدی گلشنی، رضا داوری اردکانی و عبدالله جوادی آملی) جهت شرح آراء و بررسی تطبیقی انتخاب شده‌اند. تلاش شده در هر مورد آسیب‌های تلقی نادرست از علم و سویه‌های قابل دفاع در سایه تحلیل‌های کوهن و کاسیرر بیان شود. در خاتمه با تفکیک چهار عرصه متمایز منبع نظریه، ساختار نظریه، داوری نظریه و تفسیر نظریه موضع خود را جمع بندی می‌کنیم.

عنوان “فلسفه مدنی” قدری نامأنوس است. زیرا در فلسفه اسلامی، عادت بر این جاری شده است که علم را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کنند؛ امّا فارابی در احصاء العلوم و کتاب الملّه، در تقسیم علوم، از نحوه تقسیم ارسطو عدول می کند. ارسطو علم را ابتدا به اجناس و بعد به انواع تقسیم می کند. یعنی اجناس علم را شامل علم نظری و علم عملی و علم شعری می داند و هریک از این اجناس را به سه نوع تقسیم می کند. به نظر او سه قسم علم عملی، عبارتست از علم اخلاق، تدبیر منزل وسیاست مدن. در تقسیم علم نظری، فارابی با ارسطو، اختلافی ندارد؛ ولی علم عملی را مقسم اخلاق و تدبیر منزل و سیاست مدن قرار نمی دهد. در احصاء العلوم فارابی، اصلا تقسیم علم مطرح نیست؛ بلکه فیلسوف اسلامی در این کتاب، بیان موضوع و مسائل انواع علوم می پردازد و علاوه بر علومی که در طبقه بندی ارسطو آمده است، علم موسیقی و علوم فقه و کلام را نیز ذکر می کند و بجای علم عملی و اقسام سه گانه ی آن، از علم مدنی بحث می کند. این معنی را نباید حمل بر غفلت فارابی از علم اخلاق و علم تدبیر منزل کرد؛ زیرا او علم اخلاق را که مصروف فحص سعادت است، جزئی از علم مدنی قرار داده و چون معتقد بوده است که سعادت در مدینه ی فاضله متحقق می شود، نمی توانسته است اخلاق را علم مستقل بداند. علم تدبیر منزل هم منحل در علم مدنی است. به این ترتیب، لزومی نداشته است که فارابی عنوان کلی علم عملی را بیاورد، زیرا این علم در نظر فارابی اعم از علوم جزئی نیست؛ بلکه شامل اجزاء است و آن اجزاء عبارتست از علم اخلاف و سیاست مدن که این دو نیز بنوبه خود اجزاء نظری و عملی علم مدنی است….