مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‫مؤلفه‌هاي فرهنگي شريان‌هاي زندگي جامعه انساني است، که عموماً توسط حاکمان قابل تغيير است، اما گاهي مردم با اطاعت از رهبران ديني خود وضعيت فرهنگي و شرايط سياسي و اجتماعي خود را تغيير مي‌دهند. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي به تبيين شرايط فرهنگي عصر امام رضا(ع) و نقش ايشان در برابر گروه‌ها و فرقه‌هاي مختلف پرداخته، و اين فرضيه را پيگيري مي‌کند که امام رضا(ع) با استفاده از شرايط فرهنگي نسبتاً مناسبي که در اثر جنگ‌هاي داخلي بين امين و مأمون به‌وجود آمد، اقدامات مؤثري انجام داد که ثمره آن پرورش نخبگان علمي، برجاي گذاشتن ده‌ها کتاب علمي رسميت مکتب اهل‌بيت(ع)، و نشر معارف اسلامي بود. دوران زندگي امام رضا(ع) به سه بخش تقسيم مي‌شود: از ولادت در سال 148 هجري تا شهادت پدر گرامي ايشان؛ از شهادت پدر تا پذيرش ولايتعهدي مأمون، که در اين مدت محل مراجعه علما و دانشمندان از نقاط مختلف در مدينه بود؛ و از ابتداي ولايتعهدي تا شهادت در سال 203 هجري. وضعيت اجتماعي و سياسي عصر امام رضا(ع) به گونه‌اي بود که سادات علوي سخت‌ترين دوران زندگي را سپري مي‌کردند. مأمون پس از پيروزي بر امين، تصميم گرفت که براي جلب نظر امت اسلامي و خصوصاً علويان، ولايتعهدي خود را با اجبار بر امام رضا(ع) تحميل کند. در اين دوران که نهضت ترجمه و بحث‌هاي کلامي نيز به‌شدت گسترش يافته بود، امام در برابر جريان‌هاي فکري مختلف، موضوع‌گيري‌هاي مناسبي از خود نشان داد. همچنين با کنار کشيدن از سياست، شرايط به‌وجود آمده در اثر ولايتعهدي را به فرصتي مناسب تبديل نمود، و در جلسات مناظره‌اي که توسط مأمون با حضور سران اديان و مذاهب تشکيل مي‌شد، شرکت مي‌جست که منافع فراواني را براي شيعيان در پي داشت. تربيت شاگردان متعدد که علامه مجلسي تعداد آنان را 317 تن مي‌داند، رساله ذهبيه پيرامون پزشکي، و علل الاحکام از جمله آثار وجودي امام رضا(ع) به‌شمار مي‌رود.

‫عصر امام رضا عليه السلام از دورانهاي مهم و حساس تاريخ تشيع است. در اين دوران، عباسيان به ظاهر با امام عليه السلام و شيعيان از در مسالمت وارد شدند. نهضت علمي به ويژه نهضت ترجمه به اوج خود رسيد، علويان در صحنه سياسي فعال شدند و تشيع رو به گسترش نهاد. از اين رو، اين پژوهش در شش فصل به اوضاع فرهنگي، سياسي و اجتماعي تشيع در اين مقطع تاريخي پرداخته است. نويسنده در فصل مربوط به زندگي امام رضا عليه السلام، از جمله به پيشنهاد ولايتعهدي به امام عليه السلام و موضع گيري منفي حضرت و فلسفه پذيرش ولايتعهدي از سوي حضرت پرداخته است. سپس به وضعيت حاکمان عباسي در عصر امام رضا عليه السلام پرداخته است. عباسيان براي رسيدن به پيروزي، شعار «الرضا من آل محمد» و دوستي با علويان را سر دادند؛ ولي سياست آنها در طول مدت خلافت، مبتني بر دشمني با علويان بود. در زمان مأمون قيامهاي علويان به اوج خود رسيد و بزرگترين دغدغه او، سرکوب کردن اين قيامها بود. واقفيه در دوران امام رضا عليه السلام به وجود آمد و فرقه زيديه و اسماعيليه نيز در اين عصر، حضور داشتند. مناظرات امام عليه السلام با اديان و مذاهب ديگر، مرجعيت علمي وي را به اثبات رساند. نزاعهاي شيعيان و اهل سنت، انگيزه اعتقادي نداشت؛ بلکه جنبه سياسي داشت. نويسنده به فعاليتهاي ديني و علمي سيزده تن از اصحاب امام عليه السلام، نيز اشاره کرده است. وي در بحث مربوط به اوضاع اجتماعي شيعيان در عصر امام رضا عليه السلام، از جمله به اوضاع اجتماعي خراسان و عوامل گسترش تشيع پرداخته و نقش حضور امام عليه السلام در خراسان را جلوگيري از انحراف علماي عامه و تهاجم امواج فکري بيگانه دانسته و نقش امام عليه السلام در برابر فرقههاي کلامي را بيان کرده است. در پايان، قيامهاي شيعي در عصر مأمون و تأثير ولايتعهدي بر قيامهاي شيعي ارائه شده که اين تأثير، فروکش کردن قيامها و جلوگيري از ريختن خون علويان بوده است. همچنين نويسنده به رابطه دربار با شيعيان و مواضع شيعيان در خصوص ولايتعهدي اشاره کرده است.

‫بسياري از ادله به حق بودن شيعه، در منابع اهل سنت وجود دارد و به همين دليل در طول تاريخ اسلام، افرادي از مخالفان تلاش کردهاند تا مؤلفان سني مذهب اين آثار را شيعه معرفي کنند؛ تا مسلمانان سني مذهب مُنصف، از حقايق به دور بمانند. از جمله اين افراد، محمدعلي بريلوي مؤلف «ميزان الکتب» است که، در سال 1993 ميلادي در پاکستان به چاپ رسيده است. وي تلاش کرده بسياري از دانشمندان اهل سنت را شيعه معرفي کند. اين پژوهش در چهار فصل، در پي نقد ديدگاه مؤلف ميزان الکتب در معرفي طبري و ابن الحديد به عنوان شخصيتهاي شيعي است. تعصب، قضاوتهاي عجولانه و تناقضگويي، انکار و تحريف حقايق، و باور به عدالت صحابه، مهمترين نکات منفي اين کتاب است. اهداف مؤلف در تأليف اين کتاب، اثبات خلافت خلفاي سه گانه، انکار حقيقت، ترس و وحشت و نگراني از گسترش ديدگاه شيعي، مقابله با عزاداري سيدالشهدا عليه السلام و مبرا ساختن صحابه از هرگونه عيب و نقص شمرده شده است. هشت دليل مؤلف ميزان الکتب بر تشيع طبري و نقد آنها ارائه شده است. سپس با بررسي بيشتري در گرايش مذهبي طبري و ديدگاههاي وي در اثبات سني بودن وي، نمونههايي از سلفيگري وي در تفسير طبري ارائه شده است. همچنين اقوال تعدادي از علماي اهل سنت و شيعه، مبني بر سني بودن طبري، ارائه شده است. همچنين هشت دليل مؤلف ميزان الکتب بر تشيع ابن ابي الحديد ارائه و نقد گرديده و هفت دليل بر سني بودن او ارائه شده است. در پايان، ديدگاه تعدادي از دانشمندان اهل سنت و شيعه مبني بر سني بودن ابن ابي الحديد بيان شده است. نتيجه اينکه طبري دانشمندي از اهل سنت است و نزد اهل سنت از جايگاه ويژه اي برخوردار است و در معتزلي بودن ابن ابي الحديد که يک فرقه کلامي اهل سنت است، ترديدي وجود ندارد. وي از جهت فقهي يا شافعي است و يا حنفي که شافعي بودن وي تقويت شده است.