جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث دامنه‌دار در تاریخ تفکر اسلام و شیعه در باب توحید، مسأله اسما و صفات الهی است که شناخت آن، نقطه آغازین معرفت به مقام ربوبی است. در تاریخ تفکر شیعه این مسأله دارای جایگاه والایی در مباحث کلامی بوده و در مدرسه‌‌های کلامی شیعی به آن پرداخته شده است. از مهمترین مدارس کلامی شیعی، مدرسه کلامی کوفه و مدرسه بغداد است که فعالیت کلامی این دو مدرسه از قرن دوم تا قرن پنجم ادامه داشته و روش و میراث فکری این دو مدرسه بر تفکرات شیعه در ادوار بعدی سایه افکنده است. در مدرسه کوفه معارف از منبع وحیانی دریافت و تحلیل گردیده و عرضه آن بر جامعه اسلامی به شکل عمیق صورت گرفته است. این مدرسه دارای متکلمین شاخصی می‌باشد که به دلیل معاصرت با ائمه (علیهم السلام) دارای فعالیت علمی پویا و پر حجم و پر محتوا در باب اسما و صفات الهی بوده و به دلیل تحت تأثیر قرآن بودن و دسترسی به ائمه توانسته‌اند معارف در این زمینه را با تبیین دقیق در فضای کلامی آن روز با رویکرد صحیح عقلانی تحت هدایت ائمه عرضه نمایند و به دلیل مواجه بودن با تفکر تشبیهِ «اهل حدیث» و تعطیلِ «معتزله» به دقایق مساله اسما و صفات پرداخته و از طرفی هم به دلیل عمیق بودن مباحث آنها و سخت بودن فهم و نظریه پردازی در این زمینه باعث اتهام این متکلمین از ناحیه مخالفین به تجسیم و تشبیه و سایر اتهامات گردیده است. در این مدرسه با وجود اصرار و تأکید بر اثبات خالق، توصیف ذات و صفات خدا به دلیل بینونت خالق و مخلوقات و محدودیت‌های فکری بشر و فراعقلی بودن ذات خدا، ناممکن دانسته شده و معرفت احاطی و معرفت بالکنه نسبت به خدا، خارج از دسترس بشر دانسته شده است و این در حالی است که، امکان توصیف خدا با افعال او و وجود معرفت فطری برای بشر در این مدرسه مورد تآکید قرار گرفته و در این راستا معارف بلندی توسط این متکلمین عرضه شده است.از سوی دیگر متکلمین مدرسه بغداد به دلیل فاصله گرفتن از عصر حضور ائمه (علیهم السلام) و قرار گرفتن در دوره تسلط تفکرات مخالفین بر فضای فکری جامعه اسلامی، به عرضه حداقلی معارف مربوط به اسما و صفات اکتفا نموده و این متکلمین به دلیل عدم پذیرش فضای عمومی جامعه علمی و اجتماع متکلمین معتزلی بصره و بغداد و اشاعره در این شهر، وغلبه نظریه اکتسابی بودن معرفت، به طرح اصل اعتقادات پایه از قبیل چند صفت مهم مانند علم و قدرت و حیات در باب صفات الهی اکتفا نموده و به ذکر برخی تقسیمات برای آن صفات بسنده نموده‌اند.این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به دنبال بررسی مبحث اسما و صفات در دو مدرسه کوفه و بغداد می‌باشد تا به نقاط مشترک هر دو مدرسه در این بحث دست یافته و آن را تبیین نماید تا قرائن و ادله استمرار حرکت کلامی شیعه را آشکار نماید.

کوفه یکی از بارزترین مرکز تحولات فرهنگی و سیاسی عراق و حتی جهان اسلام در صده اول اسلام می باشد. استمرار این امتیاز در زمان امامین صادقین علیهما السلام تا آن‌جا ادامه یافت كه چونان پایتخت فکری – فرهنگی جهان اسلام جلوه نمود. در واقع، وجود تعداد کثیری ازمحدثان، متکلمان، شاعران، ادیبان، مورخان و خاندان‌های دانشور شیعی و ‌سنی در کوفه، فضایی را رقم زد تا این مرکز تأثیر بسزایی در رشد جریان فرهنگی اسلام داشته باشد. تلاش علمی دانشوران و عالمان کوفی در گرایشات مختلف علمی، دستاورد‌های زیادی را برای مسلمانان در عرصه های مختلف، بویژه دانش کلام بهمراه داشته است. دستاورد و میراثی که بر پایه آن امروزه مدرسه کلامی کوفه را از دیگر مدارس باز می‌شناسیم. اهمیت تاریخی این مدرسه، به وجود مباحث صریح و آشکار نظری و اعتقادی در سطح جامعۀ علمی آن دوران باز می­گردد. در این مدرسه، امامیه،‌ چونان فرقه‌ای کلامی، خود را معرفی کرده و مهم‌ترین و بیشترین میراث اعتقادی برخاسته از کلمات اهل بیت علیهم السلام و بزرگان اصحاب را تولید و عرضه می‌کند و از این طریق، ‌میراث کلام شفاهی را به کلام مکتوب بدل می نماید یکی از بارزترین ویژگی این مدرسه، به نوع نظریه‌پردازی‌ها و تبیین‌گری‌هایی آن است که بر‌خلاف سایر جریان‌های کلامی هم عصر خود، بر پایۀ متون وحیانی شکل گرفته است. نظریه‌پردازی‌های متن‌مدار متکلمان این مدرسه، همچون هشام بن حکم و هشام بن سالم و مومن ‌الطاق در موضوعات مختلف، از نقاط شعف ‌انگیز و قابل توجه متکلمان این مدرسۀ کلامی است. در کنار این ویژگی روش‌شناسانه در مدرسۀ کوفه، نقطۀ هدف مباحث کلامی در مدرسۀ کوفه نیز قابل توجه است. در این مدرسه – بر‌خلاف مدرسۀ مدینه – عمدتاً نتایج نظری و فکری مباحث مورد توجه و نظر است تا اهداف عملی و سیاسی. همچنین نحوۀ ظهور و بروز این مباحث، نمونۀ دیگری از این ویژگی‌هاست که تا قبل از مدرسۀ کوفه مباحث اعتقادی بیشتر در قالب خطبه‌ها و نامه‌ها نمایان می‌شد و در دوره مدرسۀ کوفه، بیشتر در حلقه‌های مناظره‌های شفاهی، رساله‌های کوتاه و تک‌نگاری‌های اعتقادی رخ می داد. فصول مختلف این کتاب به قرار ذیل می باشد: فصل اول: معرفی مدرسه کوفه فصل دوم :موضوعات کلامی مطرح در مدرسه کوفه فصل سوم: جریان‌ها و روش های کلامی متکلمان کوفه کتاب جستار‌هایی در مدرسۀ کلامی کوفه ، تألیف جمعی از پژوهشگران پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام، تحت اشراف حجت الاسلام دکتر محمدتقی سبحانی و به کوشش حجت الاسلام اکبر اقوام کرباسی، به زبان فارسی، در قطع وزیری، در ۵۷۴ صفحه ، جلد سخت به نگارش درآمده است و در سال ۱۳۹۶با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.