جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آقا حسين خوانساري متوفي 1099 دو حاشيه بر حواشي دواني بر شرح قوشچي نوشته : 1-يكي حاشيه اي بزرگ كه بنوشته ميرزا عبدالله افندي سودمند ترين و دقيق ترين حواشي تجريد است و در 15 ربيع الثاني 1064 از آن فارغ شده (ذريعه 6/68) 2-حاشيه اي ديگر كه آنرا ناتمام گذارده و (بنوشته رياض العلماء) تنها بر اوائل شرح تجريد و برخي ديگر از مواضع پراكنده آنست . كتابي كه در دست معرفي است حاشيه ايست از آقا حسين خوانساري بر حاشيه قديم دواني و حواشي فاضل باغنوي بر حاشيه دواني تا پايان مقصد اول . از حاشيه جديد دواني نيز نقل كرده است و مؤلف در 1064 از تأليف آن فراغت يافته . (عبدالحسين حائري)از دواني با عنوان « محقق » ياد مي کند . وهمچنين از يکي از محشي ها با رمز « م ن » ياد مي کند واز سيد سند، « کما اشار اليه في الحاشيه السالفة وصرح به في الجديدة » حاشيه نخستين حاشيه قديم جلال الدين محمد دواني بايد باشد بر شرح تجريد قوشچي . ( محمد تقي دانش پژوه ) حاشيه اي است بر حاشيه شرح تجريد با عناوين «قال المحقق- قال المحقق» نسخه ديگري از اين حاشيه را در كتابخانه آستانه حضرت عبدالعظيم حسني به شماره 711 فهرست كرده ام. (حافظيان، ابوالفضل) حاشيه مفصلي است بر مقدمه اول (امور عامه )با عناوين«قال-قوله-قال الشارح-قال المحقق» بر حاشيه قديم دواني بر شرح تجريد قوشچي-(879ق)برتجريد خواجه نصير الدين طوسي.محشي به توضيح شرح جديد نيز پرداخته و به حاشيه باغنوي نيز نظر داشته است.تاليف اين كتاب در 15ربيع الآخر 1064به پايان رسيده است. آغاز كتاب: الحمدلله رب العالمين ...قوله اما بعد حمد واجب الوجود . لا يبعدان يقال في ترك الموصوف ايماء‌ لطيف، الي آخر الحاشيه . يمكن توجيه هذه الحاشيه بوجوه . اذا يمكن ان يكون المراد بترك الموصوف تركه مطلقا سواء كان مع ذكر الصفة او ... ان يكون ما ذكره الي آخر الحاشية ادلة‌ ثلثة علي هذا المدعي انجام كتاب: قال الشارح فالفعل الصادر عن الاجزاء ... هذا ناظر الي الاعتبار الاول من الاعتبارين الذين ذكرهما و يمكن ... بان يقال البرودة مقارنة لمعلول السقمونيا الذي هو اسهال الصفراء‌ فيثبت عليها بالعرض [مجلس شورا 10/1747 ؛ كتابخانه ملي 7/311 ؛ مدرسه حجتيه ص 51 ؛ مدرسه فيضيه 1/85 ذريعه 114:6 ؛ حضرت معصومه 1/367 ؛ مدرسه جعفريه ص 128 ؛ فهرست آستان قدس 11/95 ؛ آستان قدس رضوي 11/95 ؛ كتابخانه وزيري 4/1405 ؛ ملي 10/576؛ كتابخانه مجلس شورا 5/104-107؛ ذريعه 6/68و 114؛ فهرست آستان قدس 4/78 ؛ آستانه حضرت عبدالعظيم 1/205، الذريعه : 6/68 ؛ فهرست كتابخانه سپهسالار :‌4/182 ؛ فهرست كتابخانه مجلس : 5/104-106 و 11/254 ؛ معجم التراث الكلامي : 3/24 ؛عكسي مركز احياء 4/267 و 4/268 و 4/269 و 4/270 و 4/271 ؛ دانشگاه تهران 11/2296 و 16/425 ؛ مدرسه فيضيه 1/306؛ فهرست مروي 108؛ اصغر مهدوي 2/148 ؛ نشريه 6/342 و 11/196 و 11/199 ؛ الذريعة 6/68؛ كتابخانه وزيري 5/1532؛ مجلس شورا 12/110و 32/344 ؛ دانشگاه تهران 16/354 ؛ نشريه 3/419؛ آستانه قم ص 222]

علاّمه محقّق، آقا حسین خوانسارى (١٠١٦- ١٠٩٨ق) از نام‌آوران علوم عقلى و نقلى در سده یازدهم هجرى و دارای تألیفات فراوانی درباره این دو شاخه معرفتی است، که البته بیشتر این تألیفات به صورت حاشیه بر کتب دیگر نگاشته شده است. وى معقول را نزد حکیم میرفندرسکى (٩٧٠- ١٠٥٠) و عمده منقول را از علاّمه محمّدتقى مجلسى (١٠٠٣- ١٠٧٠) فراگرفت، ایشان به جایگاه عقل فلسفی خصوصا فلسفه مشاء در مباحث کلامی اهتمام ویژه‎ای داشته است. آقاحسین با اینکه از ملاصدرا متأخر است ولی از آرای وی تأثیر نپذیرفت و بیشتر منتقد مباحث حکمت متعالیه و ملاصدرا است. مباحث کلامی او مبتنی بر فلسفه مشاء است. هرچند استدلالات کلامی وی شامل عقلی محض، نقلی محض و تلفیقی است؛ لکن سهم براهین عقلی محض بیشتر بوده و در مباحث عقلی- نقلی به براهین عقلی توجه ویژه‎ای داشته است. البته از نقل نیز فراوان بهره برده است.

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

قول به اصالت وجود در میان معاصران صدرا، لااقل در میان شاگردان میرداماد، با اقبال چندانی مواجه نشد، اما پس از ملاصدرا شاگردان وی اصالت وجود را پذیرفتند و حتی حکیم لاهیجی، که برخی او را اصالت ماهوی می دانند، به اصالت وجود قائل بوده است؛ رجبعلی تبریزی و شاگردانش، که به جریان فرعی اصفهان موسوم شده اند، نیز گویا، تحت تاثیر ملاصدرا، البته با تقریری که با اصول حکمت متعالیه سازگار نیست، به عینیت وجود قائل شدند.