جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

احوال وجودی از برساخته‌های فیلسوفان اگزیستانسیالیسم است؛ امّا دیگر مکاتب فکری نیز بدون اینکه نامی از احوال وجودی ذکر نمایند بدان پرداخته‌اند. یکی از این مکاتب عرفان اسلامی است که اندیشه¬ورزی دربارة انسان و حالات وجودی انسان، یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های آن محسوب می‌گردد. حالات و مسائل وجودی انسان نظیرشادی، غم، تنهایی، ایمان، امید ،مرگ و... موضوع بسیاری از متون عرفان اسلامی بوده است. این‌گونه مسائل و موضوعات، از مسائل و موضوعات مهم بشری هستندو هر انسانی در هر مکان و زمانی به آن‌ها می‌اندیشد و با آن¬ها درگیراست. شناخت انسان و احوال وی ازجمله مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در آثار عرفای مسلمان است. در آثار ادبیات عرفانی هم به مقام و ویژگی‌ها و احوال انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات توجّه ویژه شده است. یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات عرفانی فارسی، منطق الطّیر عطّار است. در سراسر این منظومه به ویژگی‌ها و احوال وجودی انسان اشاره‌های دقیقی شده است که استخراج و تبیین آن باعث شناخت هر چه بیشتر اندیشه‌های عطّار و عرفان اسلامی می‌گردد. در این جستار با روش توصیفی و تحلیلی بعد از بررسی مسائل وجودی انسان از منظر وجودگرایان و عطّار، به این نتیجه رسیدیم که علی‌رغم تشابه نظرات عطّار با وجودگرایان دربارة انسان و احوال وجودی او، ازآنجایی‌که عطّار با بینش توحیدی و عرفانی به انسان و مسائل انسانی می‌نگرد بین اندیشه‌های وی و وجودگرایان تفاوت‌هایی دیده می‌شود. در اندیشۀ عطّار نوع احوال وجودی آدمی نتیجۀ ارتباط او باخدای خویش است نه صرف تجربه‌هایی که در طول زندگی خود به دست می‌آورد.

بیان مسئله: برخی معتقدند تأثیرپذیری مولوی از عطار تا آنجاست که مثنوی ازنظر شکل و قالب و اشتمال بر حکایات، کاملاً متأثر از آثار عطار است؛ به همین سبب این پژوهش به‌دنبال معرفی جذبه و کشش و نشان‌دادن وجوه اشتراک این دو عارف در این موضوع است. کشش در اندیشۀ عارفان موهبت خاصی است که خداوند برای انسان رقم می‌زند. در اندیشة عرفانی، عارفان آدمیان را برای رسیدن به کمال روحانی به جهدی مستمر دعوت می‌کنند؛ اما از نظرِ آنان جهدِ خالی از عنایت، بی‌ثمر است. بسیاری از صوفیان نامدار و تأثیرگذار، اصالت و اهمیّت را به مجاهده و تلاش سالک داده‌اند و جذبه و عنایت را فرع دانسته‌اند. برخی دیگر از عارفان بزرگ نظیر مولانا و عطار، کشش را اصل دانسته‌اند و معتقدند چنانچه جذبه و کشش نباشد، تلاش سالک راه به جایی نمی‌برد. روش: این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای به انجام رسیده است. یافته‌ها و نتایج: نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد مولوی و عطار برای تکمیل دین و شریعت عارف و برای رسیدن به معبود، بیشتر به جذبه تمایل دارند و دارای وجوه اشتراک بسیاری در این زمینه هستند؛ از نظر آنها، مجاهدت‌های سالک تنها تا جایی لازم است که نور جذبه بر سالک بتابد و سالک به مقصود برسد.

تحلیل گفتمان از نظریه های مهم ادبی در تحلیل متون است. نظریه ای که با واکاوی معانیِ پنهانِ کلام، فرصتی نو را برای نگرش متفاوت به متون ادبی باز کرده است. زبان، قدرت و ایدئولوژی از مؤلفه های مهم رویکرد انتقادی این نظریه است. که لایه های پنهان زبان را در متون شفاهی و کتبی به منظور نشان دادن چگونگی شکل گیری و بازتولید گفتمان های قدرت و سلطه می کاود و روابط پنهان قدرت را آشکار می سازد. در نگاه «فوکو» و «فرکلاف» قدرت در سیاست خلاصه نمی شود و در شئون مختلف جوامع بشری حضور دارد. بر این اساس، شناختِ ساختار قدرت در قله های رفیع متون منظوم عرفانی و بالاخص آثار عطار، می تواند حائز اهمیّت باشد.آشکارترین وجهۀ شعر عرفانی، صورت بندیِ مسلّطِ گفتمانی «خدامحوری» یا «مرکزیت قدرت متافیزیکی و معنوی» است. در این متون، بویژه در آثار عطار، تقابلی روشن میان قدرتِ گفتمانِ معنوی با قدرت ِگفتمانِ حاکمیتی و سیاسی وجود دارد. در اکثر حکایات عرفانی مشارکان (پیر، ولی، عارف ، حکیم و ...) در سه جهت مشخص تلاش می کنند1. تثبیت صورت بندی مسلط گفتمان «خدا محورانه» 2. نقد، تقابل و مبارزه، با بازتولید سلطه در قدرت سیاسی – حاکمیتی (شاهان و امیران) 3. مشروعیت زدایی و غیریت سازی از سایر مراکز قدرت. مثل قدرت زاهد و عابد و حاکم و محتسب و قاضی

هستی‌شناسی عرفانی، وجود را واجد دو رویۀ ظاهری و باطنی می‌داند، که پوستۀ ظاهری و محسوس آن، هویّتی خیالی به‌شمارمی‌آید، که باید از آن عبورکرد و به باطن و گوهر آن دست­یافت. در نظر عطار عشق گوهر وجود است، که در تمامی ذرّات و ارکان هستی ساری و جاری است. فقر ذاتی و نیاز دردمندانه انگیزه، توانایی‌ها و امکانات لازم را برای حرکت موجودات به‌سوی کمال فراهم­می‌کند. فلاسفه، غریزۀ حبّ ذات را عامل کمال‌گرایی موجودات می‌دانند، امّا عرفان، که بر مبنای نفی خودی استوار است عشق و درد را عامل آن و حیرت، سرگشتگی و فنای در محبوب را غایت آن به­شمارمی‌آورد. فلاسفه از این نحوۀ نگرش به هستی و رویدادهای آن تعبیر به اندیشۀ نظام احسن نموده‌اند. بر این مبنا خداوند، در ایصال هر ممکنی به غایت وجودیِ خود، به بهترین و کامل‌ترین شیوه رفتار نموده­است. مطالب فوق، از منظر فلسفی و عرفانی اهمیّت شایانی برای پژوهش و واکاوی دارد. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی – توصیفی، از دریچۀ فلسفۀ عرفان، موضوع بررسی و نتیجه شد، هرچه موجودی، از عشق و نورانیّت بیشتری برخوردار باشد، به وجود حقیقی و جهان یگانگی نزدیک‌تر و هرچه از عالم عشق دورتر باشد، به دنیای کثرات و تعارضات نزدیک‌تر و از وجود و نورانیت کمتری برخوردار است.

مسئلۀ خیر و شر از دیرباز تا کنون یکی از مسائل مهم نزد متفکّران، در ادیان و فرقه‌های گوناگون بوده است. تقریباً در اکثر ادیان و فرقه‌ها، جهت عادل دانستن خالق، شرور هستی به گونه‌ای متفاوت تفسیر شده است. در اسلام نیز اختلاف اصلی در نحوۀ دیدگاه پیروان علوم عقلی و شرعی همواره محلّ نزاع میان اندیشمندان اسلامی، به ویژه فرق اهل کلام بوده است. اینکه خداوند در افعال خویش، نزد اهل عدل و همچنین معتزله، بری از ظلم و ایجاد قبیح است، و در نگاه اشاعره آزاد است که هر فعلی در محدودۀ ملک خویش انجام دهد، یکی از عوامل اصلی زمین اختلاف در بین آنهاست. مشهور بودن عطّار و مولانا به اشعری بودن این انتظار را در مخاطب یا محقّق پدید می‌آورَد که طبیعتاً آرایشان موافق با اشاعره باشد. امّا با توجّه به این حقیقت، که مولانا و عطّار، سراسر، پیرو تعقّل و خردمندی بوده‌اند و به ویژه مولانا پرهیز از تقلید را محور معرفت خویش قرار داده است، این لزوم را در محقّق پدید می‌آورد تا آرای آنها را نسبت به خیر و شرّ هستی در حوزۀ اندیشه‌های کلامی-فلسفی باری دیگر به طوری جامع‌تر بسنجد و با هم مقایسۀ نماید. نگاه عطار و مولانا به هستی و ناملایمات آن، نگاهی است غالباً مشابه که نتیجۀ عشقِ به حق‌تعالی و مخلوقات صادر شده از جانب او است؛ بنابراین عیبجویی از یک نظام احسن و عدمی ندانستن شرور، در نظر آنها حقیقتاً محصول تفکّری ناقص است. هنگامی که فرَق اهل کلام، در زمینۀ عدل الهی با یکدیگر اختلاف اساسی دارند، دیدگاه عرفانی و حکیمانۀ عطّار و مولانا به عنوان یک داور، در میان معتزله و اشاعره، گامی معتدل برمی‌دارد و از روی خردمندی، مخالف اشاعره سیر می‌کند و بیشتر جانب عدلیه و ماتریدیه را مایل می‌شود. معهذا اندیشۀ این فرقه‌های اسلامی در تکامل دیدگاه عطّار و مولانا بسیار مؤثّر افتاده و به آنها کمک کرده است، امّا آنها را گرفتار خویش و مقلّد خود نساخته است. حقیقت هم در زمینۀ شناخت عطّار و مولانا این است که مولانا به عنوان میراثدار عرفای پیشین و به ویژه عطّار و نیز بدلیل فاصلۀ زمانی از عصری که هنوز عرفان و تصوّف آن رنگ غالبش زهد و شریعت بود و با عشق پخته نشده بود و هنوز جایگاه وسیعی در ادبیات نداشت، نسبت به امثال سنایی و عطّار از شرایط و دستاوردهای‌ بیشتری برخودار بوده است و حقّ میراثداری را نیز به جا آورده است. و طبیعتاً اگر در مقایسۀ آرای مولانا و عطّار در زمینۀ خیر و شر، از مولانا آرایی گسترده‌تر در زمینۀ جهانبینی یا جبر و اختیار ببینیم، عجیب نیست.

از زمان بی‌آغاز انسان هرگز ­نتوانست از چمبرۀ صفت قدیسۀ زیبایی بی‌اعتنا بگذرد. به همین‌دلیل مقولۀ زیبایی همواره مورد عنایت فلاسفه و نظریه­پردازان عرصۀ هنر و ادبیات بوده­است. بدین‌جهت مقالۀ حاضر با استناد به مطالعات توصیفی و کتابخانه­ای برآن است تا به واکاوی واژگان هم­سنگ زیبایی در اشعار عطار بپردازد و آنگاه با مکتب زیباشناسی فلوطین مقایسه‌نماید و مفارقت­ها و مقارنت­های دیدگاهشان را واکاوی­نماید. بر اساس تتبعات انجام­شده تصادمات افکار فلوطین و عطار برآن است که زیبایی امری مدرّج است چه در عالم محسوسات و چه در عالم مغیبات و ماهیِ جان انسان­ها در سه بحر متفاوت زیبایی را درک‌می­­کند؛ دریایِ حس، دریای عقل و دریای روح. نکتۀ قابل­تامّل در بیان افتراق افکار آن‌دو، این است که عطار حزن و اندوه را بستری برای رسیدن به زیبایی جانان می‌داند اما فلوطین درک شادی‌های جمال الهی را زمینه‌ساز بهجت روح می‌بیند. علاوه براین عطار که با مفهوم زیبایی از دیدگاه فلوطین مرافق است صبغۀ دینی و عرفانی را چاشنی درک زیبایی کرده‌است.

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (618-540 ه.ق) آفریننده ی مثنوی های بزرگ عرفانی است. منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه و اسرار نامه عالی ترین آثار عطار نیشابوری هستند که اندیشه های عرفانی را با زبان رمز در خود جای داده اند. این مقاله با عنوان «بررسی اندیشه های عرفانی عطار نیشابوری» جهت وصول به اهداف به تبیین اقوال و آرای عطار نیشابوری در باب مسائل گوناگون عرفانی پرداخته است. وجود تناقض ها و پارادوکس های گوناگون، اندیشه ی عرفانی «موتوا قبل ان تموتوا»، داستان عرفانی شیخ صنعان، بحث توبه، تشبیه و تنزیه ذات اقدس الهی، وحدت وجود همه مباحث عرفانی نابی هستند که در آثار عطار مخصوصاً در چهار اثر ذکر شده به خوبی دیده می شوند. کوشش شده است با ذکر نمونه ها و شواهد شعری و ذکر ابیات و توضیح آن ها بحثی جامع به شیوه ی توصیفی و تحلیلی از این اندیشه ها و مباحث عرفانی ارائه شود.

اضطراب تأثیر و بدخوانی خلاق، دو نظریۀ ادبی است که هارولد بلوم آن‌ها را راجع به تأثیر و تأثرات شاعرانه مطرح می‌کند. پژوهش پیش رو می‌کوشد با بومی‌سازی نظریۀ غربی، به روش اسنادی و تحلیلی به مقایسۀ حکایت ابراهیم ادهم بر لب دریا بر اساس نظریۀ اضطراب تأثیر و بدخوانی خلاق در حکایات عطار و مولانا بپردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد مولانا برای رهایی از دلهرۀ اجتناب‌نا‎پذیرِ قرار گرفتن در سایۀ عطار به تکاپو می‎افتد اثر خود را به شگردهایی خلاقانه مجهز کند تا آن را از آنِ خود کند و با طرزی نو به آفرینش‎گری‎هایی در ارائۀ بیان مطالب عرفانی بپردازد به‌شکلی که به اثر خود هویتی جدید داده و آن را به استقلال برساند؛ نمادسازی، بهره‌گیری به‎جا از اصطلاحات عرفانی، به‌کارگیری متمایز عناصر داستانی برای پرورش مطالب عرفانی، کاربست صنایع ادبی برای عمق بخشیدن به مضمون و معانی صوفیانه، تأکید بر کرامت اولیا در جهت بزرگداشت مرشد طریقت و توجه به صنعت التفات، شگردهایی است که مولانا ناخودآگاهانه با تمسک به آن‌ها تلاش دارد به برتری‌جوییِ کلامی پرداخته و اثری متفاوت ارائه کند. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که مولانا عمیقاً مؤید عطار و مفتخر به تأسی از اوست؛ بنابراین، با وجود بازخوانی خلاقانه و دستیابی به عینیت مستقل در برخی مواضع، با تکرار ویژگی‌های سبکیِ فکری‌عرفانیِ عطار، تسلیم پدر می‌شود و در نهایت روایت عطارِ پدر در هیئتی جوان‌تر و متفاوت‌تر از پیش در روایت مولانایِ پسر ظاهر می‌شود.