جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهدی نصیری در نشست نقد و بررسی کتاب «عصر حیرت» بیان کرد: یکی از نتایج غیبت معصوم در میان مردم و همچنین نداشتن بسط ید، منجر شده تا حتی با تشکیل حکومت اسلامی، امکان تحقق تمدن اسلامی به صورت کامل وجود نداشته باشد و در خوش‌بینانه‌ترین حال تحقق ۳۰ درصدی داشته باشیم. حجت‌الاسلام پیروزمند اما معتقد است که این نظریه، نصیری را در دام نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت انداخته است.

در «مدیریت دانش»، چهار خروجی برای علوم انسانی موجود برشمرده شده است: ۱. دانش‌‌افزایی؛ ۲. کارکرد داشتن؛ ۳. کاربردی‌‌سازی؛ ۴. تجاری‌‌سازی. مفهوم متأخر تجاری‌سازی با مسئلۀ بنیادینِ «نگاه مادی و کالایی به دانش» و تأثیرپذیری مستقیم از «نئولیبرالیسم»، «نظریۀ اقتصاد دانش» و «مفهوم صنعت دانش»، زلزله‌‌های عمیقی را در دانش جهانی ایجاد کرده است. در منطق تجاری‌‌سازی، دانش و دانشگاه خدمتگزار بازارهای آزاد اقتصادی و شرکت‌های تجاری توصیف شده است؛ به‌طوری‌که مرکز ثقل آن دو غالباً «انتفاع» و «سود مادی» برشمرده شده تا «فهم» و «صدق». پژوهش پیش‌‌رو با رویکرد کیفی و با «روش توصیفی ـ تحلیلی» انجام شده و نویسندگان برای دستیابی به نتایج پژوهش، از دو راهبرد تحقیقاتی «خلاصۀ اسناد و مدارک» (فیش‌‌برداری) و «تفکر پایان تا آغاز» استفاده کرده‌‌اند. این پژوهش با توجه به «اصل تقدم فهم بر نقد» و با بهره‌مندی از «روش‌‌شناسی بنیادین تکوین نظریه‌‌های علمی»، مبادی معرفتی و عوامل غیرمعرفتی تجاری‌‌سازی علوم انسانی را مورد ارزیابی قرار داده و درصدد آن است که فواید و آفات تجاری‌‌سازی را در عرصۀ علوم انسانی شناسایی و تبیین کند. در مبادی معرفتی شش‌‌گانۀ تجاری‌‌سازی علوم انسانی، ردپای مسئلۀ بنیادین تجاری‌‌سازی یعنی نگاه ماتریالیستی به دانش قابل مشاهده است. بر همین مبنا نمی‌‌توان با نگاه تحویلی‌‌نگری، «کاربردی‌‌سازی علوم انسانی» و مفاهیم هم‌‌پیوند با آن را به «تجاری‌‌سازی علوم انسانی» فروکاست. همچنین، از میان عوامل غیرمعرفتی و زمینه‌‌ای تجاری‌‌سازی علوم انسانی، سه عرصۀ «دانش»، «دانشگاه» و «آموزش و پژوهش»، که به‌طور جدی در شعاع تجاری‌سازی قرار دارند، انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. در این عرصه‌‌ها هم، نگاه کالایی، شئ‌‌واره و ابزاری به دانش قابل مشاهده است.

در این مقاله تلاش شد تا با توجه به اشتراکات و افتراقات روش‌شناسانه‌ای که در نظریات مختلف هنر و معماری اسلامی وجود دارد، امکان مقایسه و تحلیل نظریات مختلف را براساس روش‌های به کار رفته در آنها فراهم گردد. نظریات با روش «اسنادی» گردآوری و طبقه‌بندی و براساس «تحلیل نظری» از پایگاه آموزه‌های دینی، مبانی، توانایی‌ها و محدودیت‌های هر گروه روشی نقد و تحلیل شد. روش‌های تاریخ‌نگاری، سنت‌گرایی و معناگرایانه، توانایی انتساب نظریه به «اسلام» و شکل‌گیری هنر و معماری اسلامی را ندارند و به «منابع» معتبر مراجعه نمی‌کنند؛ روش‌های نص‌گرایانه رجوع به منابع را با «روش‌های نامعتبر» انجام داده و به انواع قیاس و تمثیل‌های ذوقی مبتلا هستند؛ روش فقه فردی، با وجود اینکه به منابع و روش‌های مناسب مجهز است، به ابزار کشف ارتباط بین احکام اجتماعی و کنترل شناخت موضوعات مجهز نیست؛ و روش فقه نظام که این نقیصه فقه فردی را برطرف کرده نیازمند منطقی است که هماهنگی بین روش‌های موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی را برقرار نماید؛ منطقی که می‌تواند با استفاده از یافته‌های «فلسفه نظام ولایت»، به‌کارگیری شود

تحول و تکامل همواره در نسبت یک مبدأ و مقصد معنا می‌یابد؛ یعنی باید از جایی شروع کرد و به جایی رسید و در سراسر این فرایند مراحل پیشین باید پشتوانۀ مراحل پسین قرار گیرند. این بدین معناست که تولید علم دینی را باید «فرایندی» دید و همواره آن را با تکیه بر تراث پیشین علوم اسلامی به جلو برد؛ ازاین‌رو، در این مقاله، نویسندگان با توجه به تجربه‌های‌ خود در این حوزه فرایندی چهارمرحله‌ای را برای تحقق تحول در علوم انسانی مطرح کرده‌اند که به‌‌زعم آن‌ها می‌تواند مسیری روشن و کارآمد به‌حساب آید. این فرایند از شناخت نظام‌مند و مبنادار ادبیات علمی موجود آغاز می‌شود و در ابتدا با تغییر ظاهری در چهرۀ علم و پالایش آن از موارد قطعی مخالفت با دین، به‌صورت کوتاه‌مدت در حل مسائل جامعه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. در مرحلۀ بعد، ضمن طبقه‌بندی علوم و توجه به نظام نظریه‌ها، شرایط را برای نقد جامع نظریه‌های غربی به‌صورت نظام‌مند و مؤثر فراهم می‌کند و به‌صورت بخشی به تولید نظریه‌های جدید اسلامی می‌پردازد. در مرحلۀ نهایی هم به‌صورت بنیادین، فراگیر و منسجم موضوع پیدایش علوم را مطرح می‌کند. نوشتار پیش رو، با روش توصیفی‌اکتشافی صورت گرفته و ازنظر هدف کاربردی است.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث از نسبت علم و دین و تعارضات و همراهی های آنها با هم سابقه طولانی هم در تک تک ما دارد و هم در تاریخ تاملات فلسفی داستان طولانی ای پیدا کرده است. این بحث خصوصا پس از اوج گیری علم جدید و بالخصوص با طرح نظریاتی مانند تکامل داروین و مکانیک کوانتوم جدی­ تر شد، البته بیشتر در بستر مسیحیت. اما در ایران مساله کمی متفاوت بود، آشنایی دیر هنگام با علم جدید و نتایج مختلف آن بالخصوص در علوم انسانی و اجتماعی و مدیریتی و اقتصادی خیلی از صاحبنظران را به این فکر فرو برد که جایگاه این علوم و مبانی و دیدگاه های مستتر و یا مطرح شده در آنها در نسبت با اعتقادات دینی اسلامی چیست. این جرقه پس از چند سال نام «نظریه علم دینی» به خود گرفت. نظریه ای که تلاش می کرد نسل جدیدی از علوم را غالبا در مقابل علوم فعلی و مبتنی بر جهان بینی دینی پرورش دهد. این نظریه را گروه ها و اندیشه های مختلفی پیگیری کردند که شاید هیچ وجه مشترکی میانشان جز نام علمِ دینی موجود نباشد! جریان فرهنگستان علوم که با اندیشه های سید منیر الدین هاشمی آغاز شد و اکنون با دیدگاه های حجت الاسلام میرباقری ادامه پیدا می کند، جریان فلسفه اسلامی که بیشتر از همه متاثر از دیدگاه آیت الله جوادی آملی است، جریان متفکران فلسفه علمی که محوریت آنها را سعید زیباکلام و حمیدرضا آیت اللهی تشکیل می دهند و همچنین جریان فردیدی ها و ... همگی کمابیش معتقد به چنین ایده ای هستند. اما این اندیشه مخالفان زیادی نیز دارد که از قضا تقریبا همان روشنفکران دینی همانند عبدالکریم سروش و علی پایا و مصطفی ملکیان هستند. مخالفان معمولا مدعی هستند که این دیدگاه آزادگی علم را از بین خواهد برد و سبب رکود علم و جدایی آن از معیار اصلی اش یعنی تطابق با واقعیت می گردد. ما در این درس-گفتگو برخی دیگاه های موافقان و مخالفان علم دینی را خواهیم شنید و بررسی خواهیم کرد که این ایده تا چه حد می تواند چراغ راه ما برای مواجهه با علم و دنیای جدید باشد.

با توجه به نقش تمدن‌‌‌سازی و اعتبار سرمایه‌‌‌ای علوم ‌‌‌انسانی موجود در جوامع غربی، گروهی از دانش‌‌‌پژوهان ذیل پارادایم دانش‌‌‌شناسی سکولار، نظریه‌‌‌ها و الگوهایی را برای کاربردی‌‌‌سازی علوم انسانی موجود ارائه کرده‌‌‌اند. در همین راستا، با مطالعه‌‌‌ای روشمند می‌‌‌توان به دوازده نظریه و الگوی زیر دست یافت که علاوه‌بر ادعاهایی در عرصۀ تولید دانش، کاربردی‌‌‌سازی دانش از دغدغه‌‌‌های اصلی آن‌ها به‌شمار می‌‌‌رود. این الگوها را به جهت فصل مشترک، می‌‌‌توان ذیل سه الگوی اول، دوم و سوم تولید دانش صورت‌‌‌بندی و تحلیل کرد. در این پژوهش با روش تحقیق توصیفی‌ـ‌تحلیلی و بهره‌‌‌مندی از دو راهبرد پژوهشی «خلاصۀ اسناد و مدارک (فیش‌‌‌برداری)» و «تفکر پایان تا آغاز»، پس از مفهوم‌‌‌شناسی حوزۀ کاربردی‌‌‌سازی و مفاهیم هم‌‌‌پیوند با آن همانند تجاری‌‌‌سازی، سودمندسازی، کارآمدی و کارکردگرایی، الگوها و نظریه‌‌‌های پیش‌‌‌گفته با توجه به ارزش‌‌‌های پارادایم دانش‌‌‌شناسی اسلامی و برخی دانش‌‌‌پژوهان منتقد غربی همانند ژان فرانسوا لیوتار موردارزیابی انتقادی قرار گرفته‌‌‌اند. سیطرۀ نگاه‌‌‌های ماتریالیستی، کالایی و بنگاهی و تقویت منفعت‌‌‌گرایی و نسبیت‌‌‌گرایی به دانش و انکار حقیقت‌‌‌گرایی و ضعف اخلاق و معنویت و نگاه اومانیستی و ابزاری به عالَم، آدم و علم و دانش ازجمله اشتراکات و نتایج نظریه‌‌‌ها و الگوهای کاربردی‌‌‌سازی در علوم انسانی موجود است.