جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب "الحرية عند الشهيد المطهري" شامل ابعاد گوناگون آزادی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری است که به بررسی معنای واقعی کلمه آزادی آغاز می شود و در ادامه به بحث ارزش آزادی، آزادی معنوی، آزادی اجتماعی و جمهوری اسلامی و آزادی می پردازد. هدف مجموعه ای که پیش روی شماست، تبیین ابعاد گوناگون آزادی با عنایت به نکات پیش گفته از دیدگاه فیلسوف و متفکر گرانقدر، استاد شهید مطهری است.

هر حركت‌ اجتماعي‌ كه‌ به‌ منظور اصلاح‌ جامعه‌ شكل‌ گيرد دو هدف‌ عمده‌ را دنبال‌ مي‌كند: نخست، رفع‌ موانع‌ و تخريب‌ ساختارهاي‌ نابهنجار؛ و دوم، ايجاد زيربناها و ساختارهاي‌ جديد. آن‌ تخريب‌ و اين‌ ايجاد بر مبناي‌ ملاكها و معيارهايي‌ صورت‌ مي‌پذيرد كه‌ بر اساس‌ آنها حركت‌ از وضع‌ موجود به‌ وضع‌ مطلوب‌ شكل‌ مي‌گيرد. انقلاب‌ اسلامي‌ ايران‌ نيز، كه‌ پس‌ از به‌ بن‌بست‌ كشاندن‌ حركتهاي‌ اصلاح‌طلبانه‌ توسط‌ پهلوي‌ها با هدف‌ رفع‌ موانع‌ اصلاح‌ و برپايي‌ جامعه‌اي‌ كه‌ زمينه‌ساز رشد و تعالي‌ انسانها باشد صورت‌ گرفت، دو هدف‌ اساسي‌ داشت: يكي‌ محو پايه‌هاي‌ ظلم، ستم، بي‌عدالتي، اختناق‌ و سركوب؛ و ديگري‌ تصحيح‌ و تشكيل‌ نهادها و ساختارهاي‌ جامعه‌اي‌ متفاوت. از همين‌ رو، پاسداري‌ از آزاديهاي‌ فردي‌ و اجتماعي‌ در برابر توسعه‌طلبي‌ گروههاي‌ فشار و سلطه‌طلبي‌ حكومت، از جمله‌ مهمترين‌ دغدغه‌هاي‌ فكري‌ و عملي‌ رهبران‌ و فعالان‌ انقلاب‌ بود. از ديگر سو، انقلاب‌ اسلامي، مانند هر نهضت‌ اصلاح‌طلبانة‌ ديگر، با توطئه‌ها و دسيسه‌هاي‌ داخلي‌ و خارجي‌ كه‌ يا در جهت‌ ويراني‌ نظام‌ نوپاي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ و يا در جهت‌ كسب‌ و بسط‌ منافع‌ گروهي‌ يا فردي‌ قدرت‌طلبان‌ و سيطره‌جويان‌ صورت‌ مي‌پذيرفت، مواجه‌ بود. نخستين‌ سالهاي‌ تاريخ‌ ايران‌ پس‌ از انقلاب‌ پر است‌ از مشكلات‌ كوچك‌ و بزرگي‌ كه‌ هر روز در گوشه‌ و كنار اين‌ سرزمين‌ پهناور بروز مي‌كرد. در چنين‌ شرايط‌ فكري‌ و اجتماعي‌ بود كه‌ طي‌ سالهاي‌1357-60 بحث‌ «آزادي، هرج‌ و مرج‌ و زورمداري» از عمده‌ترين‌ مسايل‌ روز شد. شايان‌ توجه‌ اينكه‌ با توجه‌ به‌ كثرت‌ سازمانها، احزاب‌ و گروههاي‌ سياسي‌ بزرگ‌ و كوچك‌ در كشوري‌ كه‌ تازه‌ از اختناق‌ رسته‌ و جامعه‌اي‌ كه‌ تازه‌ طعم‌ آزادي‌ را چشيده‌ بود، در بسياري‌ از موارد ابراز عقايد سياسي‌ را به‌ مرز شايعه‌پراكني، تشويش‌ اذهان‌ و نشر اكاذيب‌ مي‌كشانيد و جو‌ سياسي‌ را گاه‌ به‌ حد‌ي‌ آلوده‌ و ملتهب‌ و پرتشنج‌ مي‌ساخت‌ كه‌ امكان‌ بازشناخت‌ واقعيت‌ از توهم، غوغاگري‌ از انتقاد، و حق‌ از باطل‌ را از شهرونداني‌ كه‌ در نخستين‌ تجربة‌ زندگي‌ آزادانه‌ قرار داشتند، سلب‌ مي‌كرد. چنين‌ بود كه‌ انجام‌ جلسات‌ مناظره‌ كه‌ در آن‌ احزاب‌ گوناگون‌ رو در روي‌ يكديگر و با صراحت‌ و شفافيت‌ به‌ توضيح‌ مواضع‌ خود بپردازند ضرورت‌ پيدا كرد. هنگامي‌ كه‌ «سازمان‌ صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي» تصميم‌ گرفت‌ در اين‌ زمينه‌ نقش‌ بايستة‌ خود را ايفا كند، آيت‌الله‌ دكتر1 بهشتي،10 بهشتي‌ كه‌ هم‌ از رهبران‌ انقلاب‌ و طراحان‌ نظام‌ و هم‌ دبير كل‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ بود، با وجود مشغله‌هاي‌ روزمرة‌ فراوان، دعوت‌ را پذيرا شد. سابقة‌ شركت‌ دكتر بهشتي‌ در اين‌گونه‌ جلسات‌ اما، به‌ سالها پيش‌ از وقوع‌ انقلاب‌ اسلامي‌ بازمي‌گشت. دانشجويان‌ ايراني‌ دهة‌1340 ش‌ كه‌ در اروپا مشغول‌ تحصيل‌ بودند بخوبي‌ به‌ ياد مي‌آورند كه‌ وي‌ به‌ تأثير و اهميت‌ جلسات‌ گفتگوي‌ صادقانه‌ و شفاف‌ باوري‌ ژرف‌ داشت‌ و در جلسات‌ متعدد، چه‌ با انديشمندان‌ اديان‌ و مكاتب‌ فكري‌ ديگر و چه‌ با فعالان‌ و رهبران‌ گروههاي‌ سياسي‌ ايراني‌ مقيم‌ اروپا، شركت‌ مي‌كرد. آنچه‌ در تمامي‌ اين‌ مناظره‌ها و گفتگوها، و از جمله‌ در جلسات‌ مناظره‌اي‌ كه‌ متن‌ آنها را در اين‌ كتاب‌ خواهيد خواند، جلب‌ توجه‌ مي‌كند، انصاف‌ و متانت‌ در گفتگو، در عين‌ صلابت‌ و شفافيت‌ در تبيين‌ ديدگاهها و مواضع‌ از سوي‌ دكتر بهشتي‌ است. همان‌ گونه‌ كه‌ در ابتداي‌ جلسة‌ اول‌ آمده‌ است، گروههاي‌ سياسي‌ كه‌ حيات‌ خود را در گرو غوغاسالاري‌ و جنجال‌آفريني‌ مي‌ديدند از شركت‌ در اين‌ مناظره‌ها سر باز زدند. فاجعة‌ انفجار دفتر مركزي حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ كه‌ تنها چند ماه‌ پس‌ از پخش‌ اين‌ مناظره‌ها رخ‌ داد، روشنگر اين‌ واقعيت‌ است‌ كه‌ غوغاسالاران‌ وجود فردي‌ مانند دكتر بهشتي‌ را كه‌ با تكيه‌ بر تواناييهاي‌ شگرف‌ خود در مديريت‌ حركتهاي‌ اجتماعي، انديشة‌ نظام‌مند، ايمان‌ ژرف‌ به‌ توانايي‌ دين‌ در ادارة‌ جامعه‌ و عشق‌ به‌ خدمت‌ به‌ مردم‌ ستمديدة‌ اين‌ مرز و بوم، در جهت‌ تحقق‌ آرمانهاي‌ بزرگ‌ و آرزوهاي‌ ديرينة‌ آنان‌ تلاش‌ مي‌كرد، برنتافتند و پس‌ از شكست‌ امواج‌ پياپي‌ تهمت‌ و افترا، حذف‌ او را تنها راه‌ نجات‌ خود يافتند. همانطور كه‌ در پيشگفتار كتاب‌ آمده‌ است، انگيزة‌ بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ از انتشار متن‌ گفتگوهاي‌ اين‌ جلسات‌ مناظره، افزون‌ بر آشنا ساختن‌ نسل‌ جديد جامعة‌ ايران‌ با افكار و انديشه‌هاي‌ دكتر بهشتي، پرتوافكني‌ بر بخشهاي‌ فراموش‌ شده‌اي‌ از تاريخ‌ نهضت‌ مردم‌ ايران‌ بوده‌ است. شايان‌ ذكر است‌ كه‌ تعداد جلسات‌ مذكور پنج‌ جلسه‌ بوده‌ است، اما در اين‌ كتاب‌ فقط‌ دو جلسه‌ آمده‌ است. اين‌ بنياد پس‌ از دو سال‌ تلاش‌ پيگير از طرق‌ گوناگون‌ جهت‌ به‌ دست‌ آوردن‌ نوارهاي‌ جلسات‌ باقيمانده‌ از آرشيو سازمان صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ ايران، همچنان‌ ناكام‌ ماند. لازم‌ به‌ يادآوري‌ است‌ دكتر بهشتي‌ بنابر روية‌ خود براي‌ شركت‌ در اين‌ گونه‌ جلسات، از قبل، رئوس‌ مطالب‌ بحث‌ خود را مكتوب‌ و در حين‌ جلسه‌ نيز سؤ‌الات‌ و يا انتقادات‌ مطروحه‌ دربارة‌ بحث‌ خود و همچنين‌ انتقاداتش‌ بر مباحث‌ مقابل‌ را نيز يادداشت‌ مي‌نمودند. تا در خلال‌ همان‌ جلسه‌ و يا در جلسة‌ بعد به‌ آن‌ موارد بپردازند. جالب‌ آنكه‌ ايشان‌ براي‌ پاسخگويي‌ به‌ مباحث‌ مطرح‌ شده‌ در اين‌ ميز گرد، بسياري‌ اسناد و مدارك‌ مختلف‌ را جمع‌ آوري‌ و دسته‌ بندي‌ كرده‌ بودند، تا ضمن‌ ارائه‌ بحث‌ مورد نظر، اسناد گفتار خويش‌ را نيز عرضه‌ نمايند. آن‌ يادداشت‌ها در اختيار بنياد نشر است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ چند گراور از آنها را به‌ ضميمه‌ همين‌ كتاب‌ براي‌ ملاحظه‌ آمده‌ است.

در این مقاله گامهای مقدماتی در جهت ارائه یک نظریه در زمینه تساهل و مدارا در اندیشه ‌‌های سیاسی اسلام برداشته شده است. نخست با بیان معنا و مفهوم تساهل در اندیشه‌ اسلام، به طرح مسأله پرداخته و سپس اصول متعارف نظریه در قالب و اصول و پشتوانه نظری تساهل در اندیشه اسلامی مطرح گردیده است. تعیین حدود و حوزه ‌های اعمال تساهل، چارچوب نظری نظریه را تشکیل می ‌دهد و در ادامه با جستجوی تساهل در سیره پیامبر اکرم (ص) و بررسی مواردی از تساهل در قلمرو جامعه اسلامی، نظریه تساهل، تصدیق تجربی گردیده است. در نهایت با ذکر ملاحظاتی در مورد کیفیت اعمال تساهل در جهان اسلام، به ارزیابی نظریه پرداخته شده است.

تبیین حکومت اسلامی و آزادی سیاسی در بر دارنده نوع تعامل فرد با نظام سیاسی است.حقوق و تکالیف این دو نسبت به یکدیگر و رسالت حکومت اسلامی در ارتقای زندگی معنوی و مادی اعضای جامعه از اهمیت زیادی برخوردار است. تفاوت حکومت اسلامی با حکومت های سکولار، معنویت گرا و کمال گرا بودن دولت اسلامی است. نقد در دولت اسلامی پذیرفته است؛ اما تشویش جامعه ممنوع است. شناسایی نقاط اختلاف میان دولت اسلامی و سکولار از اهداف تحقیق است؛ همچنین نوع نگرش مفسرین اسلامی به کتاب و حدیث راهگشای گذار به جامعه مطلوب است؛ جامعه ای که بر اساس مبانی نظری اسلامی در مکتوبات اندیشمندان مسلمان به وفور یافت می شود.با استفاده از تبیین و تحلیل به ارایه نقطه نظرات و اندیشه های علامه محمد تقی جعفری پرداخته شد.نتایج به دست آمده مبین آن است که الگویی که از آزادی سیاسی و حکومت اسلامی ارایه می شود، منحصر به فرد و متفاوت از الگوی غرب سکولار است.حکومت اسلامی، حقوق شهروندان را ارج می نهد و مردم را به مشارکت سیاسی ترغیب می کند. هیچ نوع اکراه و اجباری پذیرفته نیست.آزادی بیان، مشروط به مشوش نکردن جامعه است. هر اظهار عقیده و نشر آن پسندیده نیست و باید به وسیله نخبگان و صاحب نظران مورد تایید قرارگیرد؛ زیرا به علت فقدان آگاهی برخی افرادجامعه مشکلاتی به وجود می آید و باعث تزلزل در مبانی اعتقادی و فکری مردم می گردد.

در این مقاله کوشش براین است که منتخبات و مستخرجاتی‌ از میان خطابه‌ها، مصاحبه‌ها و آثار قلمی برجای مانده در موضوع‌ مورد نظر از آن حضرت در برابر خواننده قرار داده شود، به‌ گونه‌ای که محض مطالعه آنها بخش‌های مختلف افکار حضرت‌ امام رحمه الله در مهم‌ترین حوزه‌های حقوق بشر نشان داده شود؛ این‌ نکته را هم باید متذکر شد که به دلیل محدود بودن گنجایش این‌ نوشتار، سعی نشده است که زمینه‌های اندیشه و جولانگاه فکری‌ شخصیت مورد مطالعه،در قلمروهای مورد نظر به‌طور کامل در برگرفته شود.

آزادی از مفاهیم پر سر و صدا در تاریخ فکر و عمل بشر بوده و معرکه آرا است. از این رو اندیشمندان در هر دوره به تبیین آن پرداخته‌اند. آیت الله جوادی آملی نیز دیدگاه خود را با توجه به آموزه‌های شیعی و در قالب دستگاه فلسفی متعالیه درباره این موضوع ارائه کرده است. اما پرسش این است که توجه به مسئله آزادی در اندیشه استاد از چه رو است و در نتیجه آزادی چه سمت‌وسویی می‌یابد. مفروض مقاله این است که آزادی در اندیشه آیت الله جوادی آملی به مثابه یک مسئله مطرح بوده و ایشان به عنوان اندیشمندی مسلمان، سودای بحث از سازگاری و ناسازگاری آزادی در مفهوم مدرن آن با آموزه‌های اسلامی را در سر می‌پروراند. او با ارائه مباحث انسان‌شناختی در پی تعریفی دینی از آزادی است که ضمن بهره‌گیری از آموزه‌های اسلامی، از حکمت متعالیه نیز اشراب ‌شود. از این منظر، آزادی مفهومی وجودی و مقول به تشکیک است و با عناصری چون تفکر، دعوت به خیر، حفظ منافع و مصالح دیگران و رعایت نظم و قانون عقلایی پیوند دارد. در نتیجه آزادی حقیقی زمانی واقعیت می‌یابد که بر مبنای عقل باشد.

در فرهنگ و سیره رضوی که ترجمان وحی الهی است، ادیان آسمانی با همه جلوه های تاریخیشان ماهیت واحد دارند. با وجود این، تحریف ادیان از مسیر اصلی و حقیقی خود که در طول تاریخ و به دست حکام فرصت طلب صورت گرفته است، باعث شده تا در برخی از اصول از یکدیگر فاصله بگیرند. آنچه امروزه جهان بشری به شدت به آن نیازمند است، تعامل و گفت و گوی ادیان برای کم کردن فاصله های موجود، تالیف قلوب پیروان آن ها و یک سو نمودن حرکت انسان ها به سوی سعادت است. بر همین اساس، قرآن کریم خطاب به پیامبر (ع) می فرماید: «ما تو را برای سعادت همه انسان ها مبعوث کردیم»؛ زیرا یکی از ویژگی های منحصر به فرد دین اسلام، جهانی بودن و تعلق آن به همه انسان ها از هر نژاد و آیینی است. امام رضا (ع) با توجه به موقعیت خاص خود در دوران ولایتعهدی، گامی موثر برای رفع اختلافات، آشکار ساختن نواقص موجود در ادیان تحریف شده و اثبات حقانیت اسلام برداشتند و می توان گفت ایشان از جمله شخصیت هایی هستند که باب گفت و گوی ادیان را در جامعه اسلامی باز کردند. نمود بارز این پدیده را می توان در مناظرات امام با جاثلیق، راس الجالوت، هربذ، عمران صابی و عده ای از علما و سران برهمن مشاهده کرد.در این مقاله برآنیم تا با روش توصیفی تحلیلی، به بررسی سبک ارتباطی امام رضا (ع) با پیروان ادیان مختلف به ویژه سیره ایشان در مناظرات بپردازیم.

آیة﴿لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ﴾به عنوان یک اصل راهبردی در سرلوحة تعامل نظام مترقّی اسلامبا پیروان دیگر ادیانمطرح و پژوهش پیرامون آن، دررفع بسیاری از ابهام های اجرای احکام اسلام راهگشاست. این پژوهش کنکاشی در گسترة کلامی،تفسیری آیة مزبور است که نخست به مفهوم شناسی واژه های آیه و موارد کاربرد آن در قرآنو آنگاه به تحلیل اقوال مفسّران در مفهوم شناسی آیه پرداخته است و بدین نتیجه می رسدکه «دین»، باور، خضوع و عقد قلبی است وبا الزام و اکراه حاصل نمی شود و تنها بابرهان شکل می گیرد و بر فرض امکانِ اکراه، فایده ای برآن مترتّب نیست. در بخشدیگر، به تهافت بین آیة مزبور (آزادی عقیده) با احکام ارتداد (آزادی بیان) اشارهمی کند و به تمایز بین سه گسترة «آزادی اندیشه، آزادی عقیده و آزادی بیان» پرداختهشد. نویسندگان معتقدند که آزادی عقیده در اسلام، مبادی و مبانی و نیز حدّی دارد و بهطریق اولی، آزادی در بیان نیز دارای حدّ و مرز می باشد. همچنین اعدام مرتد با آزادیاندیشه و بیان منافات ندارد؛ زیرا در نظام دینی شخص مرتد، تنها در صورتى که تبلیغ وتوطئه علیه نظام اسلامى کند، با او برخورد می شود و حکم تعرّض به وی، همانند حکم تعرّضبه جاسوس در حکومت های لیبرال جهان است. آیاتی که بر اصل آزادی عقیده تصریح دارند،همة آنها در مقام پذیرش اصل دین است، امّا پس از پذیرش اسلام، حق برگشت همراه با ترویج و تبلیغو توطئه از او سلب می شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.