جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برخی روایات، مرد مؤمن، محرم زن مؤمن ذکر شده است. ظاهر روایتِ «فَاِنَّ المُؤمِنَ مَحرَمُ المُؤمِنَة»، همهٔ مردان و زنان مؤمن را محرم یکدیگر دانسته است و حال آنکه این امر، مخالف آیات و روایاتی است که حدود محارم را مشخص کرده‌اند. مسئلهٔ اصلی این نوشتار، بررسی مفهوم محرمیت در این روایت با روش توصیفی‌ و تحلیلی است و حاصل آنکه در این روایت، محرم در کنار اولیا در آیهٔ 71 سورهٔ توبه قرار گرفته و باتوجه‎به معنای یاری‌کردن که برای اولیا ذکر شده است، می‌توان گفت که منظور امام صادق(ع) از محرم در این حدیث، محرمیت اجتماعی است که می‌توان با اعتماد از مردان مؤمن کمک گرفت. ازاین‌رو، امام صادق(ع) با استناد به آیهٔ 71 سورهٔ توبه می‌فرمایند که می‌توان به زنانی که نامحرم هستند ولی راجع به آن‌ها شناخت وجود دارد، در مسیر حج کمک کرد و این از طریق سیاق روایت و سیاق آیه و نیز استناد امام به آیه برای تبیین روایت قابل دسترسی است. هدف این روایات، تأمین امنیت زن در سفر حج است و اگر زن خودش چنین امنیتی دارد، بدون نیاز به حضور محارم می‌تواند به حج برود؛ ولی اگر احتمال نبودن ‌چنین امنیتی است، می‌تواند با دیگر مردان مسلمان و عادل که مورد اطمینان اوست به حج برود. البته این امر در صورتی است که یا محارمی نداشته باشد یا محارمش با او به حج نروند.

برخی اخیراً ادعا نموده ­اند که واژه­ ی «مجنون» در قرآن براساس نظریه معنی، با «کاهن»، «ساحر»، «معلم» و«شاعر» هم­نشین شده و از آن­جا که این واژه­ ها نزد عرب جاهلی دارای بار مثبت معنایی هستند، لذا «مجنون» به معنای «دیوانه» صحیح نیست که بار معنایی منفی دارد. «جن ­زده» ترجمه صحیح «مجنون» است که ارتباط با جن را به ذهن متبادر می ­کند. هدف این پژوهش، یافتن مقصود و بار معنایی واژه ­ی «مجنون» در کاربردهای قرآنی است که با روش تحلیلی - توصیفی و با یافتن نمونه ­های قرآنی، به این پرسش، پاسخ مناسب یافته شده است. دست­ آورد این پژوهش این است که واژه ­ی «مجنون»، همیشه با واژه­ های فوق هم­نشین نشده؛ بلکه با هرکدامشان یک یا دو مرتبه و یا به صورت انفرادی، به­ کار رفته است. همچنین اگر مُلَقَّب کردن به کاهن، مُعَلَّم و شاعر در جاهلیت، نشانه رفعت باشد، مُلَقَّب بودن به کذّاب از هم­نشین ­های مجنون، چنین نیست و مفسران، مجنون را به فرد دارای جنون، تفسیر کرده اند که بار معنایی مثبتی ندارد. در چهار مورد نیز، پیامبر (ص)توسط کفار، با «بِهِ­ جِنَّه» توصیف شده که مفسران آن را به معنی«دیوانگی» گرفته ­اند. خدا نیز در چهار آیه با تعبیر «ما بِصاحِبِکُم مِن جِنَّه» این صفت را از حضرت نفی کرده است.

توحید، اصل اول همه ی فِرَق و مذاهب اسلامی است. با این وجود، در جزئیات این اصل میان آنها اختلافات اساسی وجود دارد. از جمله ی مهمترین و بحث برانگیزترین شاخه‌های توحید، موضوع اسماء و صفات خداوند متعال است؛ چراکه تمام مراتب و مراحل معرفت دین و عمل به آن، بر معرفت ذات مقدس خداوند متفرع است و شناخت ذات الهی، تنها از طریق معرفت حقیقی اسماء و صفات او امکان‌پذیر می‌باشد. اینکه دلالت صفات و اسماء بر خدای متعال چگونه است‌، طرفداران هر دیدگاه، چه کسانی هستند و دلایل آنان چیست‌؟ پیامدها و لوازم هریک کدام است‌؟ و طُرق فهم صفات الهی و نسبت آن با صفات بشری، مهمترین مسائل این بحث است. در قرآن و روایات، برای خداوند صفاتی چون غضب، سخط‌ ، کراهت، بغض، مجیء، اتیان، وجه، یدین (دو دست)، عینین (دو چشم)، استوا، علوّ، رؤیت، نزول، فرح، ضحک، رِجل، قَدَم، کلام و صوت وارد شده است که در تعیین این اوصاف،کیفیت و چگونگی آنها بین دانشمندان جهان اسلام اختلاف وجود دارد. برخی در تفسیر این‌گونه صفات، توقف کرده‌ و عده‌ای معتقدند این صفات باید تأویل شوند. بعضی دیگر نیز به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث، به ظاهر این صفات اکتفا کرده و همان را برای خداوند متصور شده‌اند، که به مشبّهه و مجسّمه معروف شده‌اند. آنان که به پیروی از احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب اصطلاح سلفیه را برای خویش برگزیده‌اند، در شناخت اسماء و صفات الهی، روش عقلی را بی‌اعتبار دانسته و فقط روش نقلی را مبنای معرفت خویش قرار داده‌، و در روش نقلی نیز، به معنای ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و آن‌ها را تأویل نمی‌کنند. در نتیجه، صفاتی زائد بر ذات را برای خدا اثبات کرده‌اند که این امر، با توحید صفاتی و به تبع آن، با توحید ذاتی به معنای بساطت ذات از هرگونه ترکیب، تعارض دارد. این گروه با تغییر وتصرف درمفهوم توحید، بسیاری از آموزه‌ها را نادرست می‌شمارند و با ممنوعیت تفکر در صفات الهی و انکار مجاز در قرآن،گرفتار تشبیه وتجسیم و رؤیت ظاهری خدای متعال در دنیا شده و با ادعای انتساب به سلفِ صالح، پیروان نظریه «اتحاد صفات با ذات» و همچنین قائلین به «جواز تأویل» را کافر قلمداد نموده و تأویل آیات و احادیث صفات را تحریف دانسته، مرتکبین آن را جنایتکار شمرده و مصیبت‌های وارده در جهان اسلام را متوجه اهل تأویل نموده‌اند. دراین تحقیق که با رویکردی تحلیلی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است، با این پیش فرض که عوامل و زمینه‌های پیدایش تکفیر و گسترش آن، جهل و جمود و ظاهرگرایی و تعطیل عقل و تفرقه و اختلافات مذهبی و فرقه‌ای و انگیزه‌های سیاسی و انحراف از صراط مستقیم به سمت افراط گرایی بوده است؛ ضمن نقد و بررسی مبانی اندیشه سلفیت و وهابیت، در مورد صفات خبری و تحقیق در انطباق و سازگاری آنها با قرآن کریم، به دست آمد که مهم‌ترین عامل نفوذ اندیشه‌های تشبیهی در میان مسلمانان، ورود خرافات یهودیان در قالب اسرائیلیات به جهان اسلام بوده و با تمرکز بر روایات امیرالمؤمنین(ع) درجهت ابطال تشبیه و تباین آفریدگار و آفریدگان ، و جمع این روایات و آن گاه مقایسه ی آنها با دیدگاه وهابیت، به عنوان نوآوری این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که سلفیه و اشاعره در حالی صفات را قدیم و زائد بر ذات الهی می‌دانند که بر اثبات این نظریه، نه تنها هیچ آیه یا روایتی وجود ندارد،که به عکس، دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر نفی زیادت و اثبات عینیت صفات نیز موجود است و از جانب متکلمان و حکما، برای اثبات نظریه عینیت صفات ازلی خداوند با ذات او، برهان‌های عقلی بسیاری اقامه شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که همه اسمای الهی ، صفات خداوند نیز محسوب می شوند؛ رابطه ای میان صفات مخلوق و خالق نیسـت و معنـا و مصـداق صـفات در ایـن دو متفاوت است. بنابراین با صفات بشـری نمـی توان به نحو معنا داری از صفات الهی سخن راند.با استناد به آیات قرآن کریم و سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه، نظریه عینیت صفات با ذات تبیین ؛ و نظریه ابن تیمیه در اندیشه رویت خداوند و اعتقاد او به جسمانیت و مکان مندی و استناد او به ظاهر نگری در صفات خداوند ، نفی می گردد.

روایات سد الابواب به معنای حدیث بستن درب‌ها، به روایاتی اطلاق می‌گردد که بر اساس آن‌ها، خداوند به پیامبرش (ص) وحی فرمود که درب تمام خانه‌هایی که به سوی مسجد نبوی باز می‌شود را به جز درب خانه‌ی علی(ع)، سد کند. کتب روایی اهل‌سنت، این حدیث را در مورد ابوبکر نیز نقل کرده‌اند که پیامبر (ص)، دستور داد تا تمام درها را به جز درب خانه‌ی ابوبکر، سدّ کنند. در مورد ضرورت این پژوهش و نیاز آن به میان‌رشتگی، افزودنی است که علوم حدیث، همواره از چاشنی تعصّبات و جانب‌داری‌های مذهبی برخودار بوده است و به همین دلیل، اختلافات بسیاری در آن به چشم می‌خورد. یکی از این اختلافات، اعتبار روایات سدّ الأبواب است که در مورد ابوبکر نقل شده است که کم و کیف این اختلافات در آثار دیگر به تفصیل بیان شده است. نوشتار حاضر، در صدد آن است تا از رهرو پژوهشی میان‌رشته‌ای در دو نوع روشی و نظری، و با تطبیق و تلفیق علوم حدیثی و علم تاریخ، به تحلیل و بررسی این روایت و واکاوی اعتبار آن بپردازد و در این راه، سعی بر آن است تا با تطبیق داده‌های تاریخی مرتبط با داده‌های علوم حدیثی در مورد روایات مورد بحث، و نیز تحلیل داده‌ها، به بررسی موضوع مورد بحث مبادرت ورزد. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، روایات سدّ الابواب در مورد ابوبکر، با مسلّمات تاریخی در تعارض است؛ چرا که منزل ابوبکر در زمان صدور این حدیث، در مدینه نبود؛ بلکه در یکی از وادی‌های اطراف مدینه به نام سُنح قرار داشت که از مسلمات تاریخی است که مورخان فریقین، آن را نقل کرده‌اند. بر این اساس، به نظر می‌رسد که روایات موردبحث، روایاتی جعلی باشد که در زمان بنی‌امیّه و برای اعتبار بخشیدن به مذهب خلفا، و در نتیجه افزایش نفوذ و قدرت و ثبات سیاسی وضع شده باشد .

کتاب اصول کافی، یک باب تحت عنوان «أَنَّ الْإِیمَانَ لَا یَضُرُّ مَعَهُ سَیِّئَةٌ وَ الْکُفْرَ لَا یَنْفَعُ مَعَهُ حَسَنَة» در بر دارد که مشتمل بر شش روایت است. چنان‌که از عنوان این باب بر می‌آید، موضوع آن، بر این مطلب دلالت دارد که ایمان، مانع ضرر رساندن اعمال زشت، و کفر، مانع سود رساندن (قبول شدن) اعمال نیک انسان است. با وجود تأیید شدن جمله‌ی دوّم توسّط آیاتی از قرآن، امّا جمله‌ی اوّل، با آیاتی از قرآن در تعارض است. همین تعارض، نگارندگان این سطور را بر آن داشت تا با ترتیب دادن پژوهشی، به بررسی روایات این باب در دو سطح سندی و مفهومی، همّت گماشته و گامی در جهت رفع این تعارض بردارند. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، تنها دو روایت از شش روایت موجود در این باب، با عنوان آن، ارتباط مستقیم دارند که یکی از آن‌ها موثّق و دیگری ضعیف است. از سوی دیگر، ظاهر این روایات، با قرآن، سنّت و عقل، در تعارض بوده و اعتقاد به صحّت مفاهیم آن‌ها، می‌تواند جامعه‌ی مؤمنین را به سوی فساد و تجرّی سوق دهد و از این جهت، با ادلّه‌ی متعارض، قابل جمع نیست. تفکّر «لا یضرّ مع الأیمان سیّئة»، ریشه در عقاید گروهی به نام مرجئه دارد که بارها مورد مذمّت و لعن پیامبر (ص) و اهل‌بیت(ع) قرار گرفته است. این احتمال نیز وجود دارد که پیروان این فرقه، برای اعتبار بخشیدن به کلام خود، این سخن را به ائمّه نسبت داده باشند.

سید قطب از شخصیت‌های برجسته و نامدار در تفسیر قرآن و از نظریه‌پردازان توانا در زمینه ایدئولوژی اسلامی است. تحلیل اندیشه‌های وی درباره مسائل حکومت و اجتماع، موضوع این مقاله است. هدف این پژوهش پاسخ به این سؤال است: مهم‌ترین شاخص‌های حکومتی و اجتماعی از نظر سید قطب چیست؟ در این پژوهش با روش کیفی و رویکردی تحلیلی، اندیشه­های اجتماعی این مفسر در مسائل حکومتی و اجتماعی بررسی شده و نتایج زیر حاصل شده است: سید قطب برای فرد و جامعه اهمیت ویژه قائل است و عقیده را دلیل پیدایش جامعه می‌داند. جامعه مطلوب از نظر او، جامعه‌ای دینی است. وی وجود حکومت و عدالت را برای جامعه ضروری می‌داند و بین عدالت و برابری مطلق تفاوت قائل است. سید قطب، در رویارویی تمدن اسلامی با تمدن غربی، جریان‌های سیاسی اسلام سکولار و اصول‌گرایی اسلامی شکل گرفت که عمده‌ترین چالش‌های جهان اسلام است.

واژه­ مهد و مشتقات آن، یکی از پرکاربردترین عبارات به کار رفته­شده در قرآن می­باشد. وجود معانی متعدد برای یک واژه، خواننده را سردرگم کرده و در نتیجه، از تشخیص معنای حقیقی و جامع یک واژه، و نیز فهم مقصود خدای متعال از آیات قرآن، عاجز می­نماید؛ چرا که در صورت تعدد غیر ضروری معنا برای یک واژه، گاه خواننده نمی­داند باید کدام معنا از یک لغت را با کدام کاربرد آن در قرآن کریم، تطبیق دهد. در این­گونه موارد، رسیدن به معنایی واحد و جامع، می­تواند چاره­ساز باشد. دانشمندان لغت، معناهایی تحت عنوان «گهواره»، «آماده کردن جایی برای سکونت و استراحت»، «گستراندن فرش و مانند آن» و «آماده و هموار کردن» را برای واژه­«مهد»، ذکر کرده­اند؛ از این رو، نوشتار حاضر درصدد آن است تا با بررسی میزان مطابقت هر یک از معانی مذکور با کاربردهای واژه­ «مهد» در قرآن، معنایی را برگزیند که دقیق و جامع بوده و با تمامی کاربردهای این واژه در قرآن، مطابقت نماید. بر اساس پژوهش حاضر، تطابق سه معنای نخست از معانی مذکور با تمام کاربردهای واژه «مهد» در قرآن، محل اشکال است؛ از دیدگاه نگارندگان، معنای چهارم، جامع­تر و دقیق­تر بوده و با تمام کاربردهای «مهد» و مشتقات آن در قرآن، مطابقت کامل داشته، آنها را در بر می‌گیرد که در طول نوشتار حاضر، به ذکر و بررسی آن­ها پرداخته و گامی در جهت اثبات این مدعا به عمل خواهد آمد.

کیفیت جهان پس از مرگ هر فرد، به اعتقادات و اعمال او در دنیا بستگی دارد. گروهی از انسان‌ها، راه حق و سعادت را در پیش‌گرفته و عده‌ای به مخالفت با آن در اندیشه و عمل روی می‌آورند. قرآن کریم، در آیات متعدد، سرنوشت گروه اول را بهشت، و سرنوشت گروه دوم را جهنم معرفی کرده‌است؛ اما در جهان، انسان‌های زیادی وجود دارند که به هر دلیل، پیام اسلام به‌عنوان کامل‌ترین دین، به گوش آن‌ها نرسیده باشد؛ یا به‌دلیل ضعف یا فقدان قوه عاقله، توانایی درک دین حق را ندارند. پرسش اصلی پژوهش این است که: تکلیف این دسته از افراد که به مستضعف دینی شناخته می‌شوند در آخرت چگونه خواهد بود؟ این مطالعه از نوع مطالعه تحلیل محتواست و سعی دارد با مراجعه به منابع قرآن و حدیث و آثار و مقالات مرتبط، داده‌های مرتبط با سؤال اصلی، را جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. بررسی و تحلیل داده‌ها نشان داد که قرآن از این دسته افراد تحت عنوان «مستضعف» یاد کرده و آن‌ها را در پیش‌گاه الاهی، معذور می‌داند به شرطی که در استضعاف خود، قاصر باشند؛ نه مقصر. آن‌ها، مورد سؤال قبر واقع نشده و برزخی بدون ثواب و عقاب را تجربه خواهند کرد. در قیامت نیز، کارشان محول به خداوند است. خدا آن‌ها را به رحمت خویش امیدوار ساخته‌است و امکان بهشتی شدن‌شان نیز، وجود دارد. نجات اخروی مستضعفان دینی، براساس عدل الاهی است؛ نه آن که نجات‌شان مؤید صحیح بودن اعتقاد و عملکردشان باشد.