جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عده‌ای از متکلمان و تاریخ‌نگاران کلام اسلامی و نیز مستشرقان این باور را در تألیفات خود نوشته یا تکرار کرده‌اند که کلام امامیه آغاز مستقلی نداشته و برگرفته از کلام معتزله است. نزدیکی آرای امامیان دوران میانه با معتزله در برخی موضوعات کلامی در شکل‌گیری چنین باوری تأثیرگذار بوده است. با بررسی و مقایسه آثار نخستین متکلمان امامی مکتب کوفه با تأسیس‌کنندگان اعتزال و برجستگان متقدم این مذهب، که در سه کتاب فهرستی ابن‌ندیم، شیخ طوسی و نجاشی انعکاس یافته است، و نیز مقایسه آرای منقول از آنان در دو کتاب المقالات بلخی و مقالات الاسلامیین اشعری به این نتیجه می‌رسیم که متکلمان امامی در مطرح‌کردن بعضی مسائل کلامی و پرداختن به آنها بر معتزله تقدم داشته، و در بسیاری موضوعات به موازات آنها نظریه‌پردازی می‌کرده‌اند.

روايات فراواني از امامان معصوم عليهم السلام در بيان مسائل فقهي با استناد به آيات شريف قرآن در منابع حديثي، فقهي و تاريخي بيان شده است. در اين نوشته مي‌کوشيم با روش توصيفي ـ تحليلي، به تبيين احاديث بيانگر استنادهاي فقهي اهل‌‌بيت عليهم السلام به قرآن کريم بپردازيم و اين واقعيت را بنمايانيم که آن بزرگواران با بيان برخي نکات فقهي مستند به قرآن، علاوه بر تبيين برخي احکام الهي در حوزة فقه قرآني، کوشيدند به ديگران بياموزند که استفاده از قواعد کلي و اصول اجتهادي متخذ از قرآن، و روش‌هاي استنباط از کلام وحي، براي کشف احکام شرعي ضروري است و راه‌هاي ديگر که متکي به مباني قرآني و سنت نبوي نيست، راه انحراف است.

برابری انسان‌ها از پایه‌های بنیادین نظام اجتماعی مدینه‌النبی بود که در عصر خلفا به حاشیه رفت و به‌جای آن بسیاری از مناسبات و معیارهای جاهلی بازتولید شد در مقابل، امام علی اصل مساوات را راهبرد حکومت خویش قرار داد. این نوشتاربرای اولین‌بار با ارائه شاخصه‌هایی در حوزه‌های مساوات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به یک چارچوب نظری در سنجش داده‌های تاریخی دست یافته است، سپس کوشیده است با روش مطالعه تطبیقی و استفاده از مفاهیم، اصطلاحات و ادبیات جامعه‌شناختی، ضمن معیار قرار دادن قرآن و سنت نبوی، نگرش، رویکرد و میزان پایبندی خلفا و امام علی را نسبت به اصل مساوات و آثار، پیامدها، تشابه، تفاوت و تعارض‌های برآمده از این اصل را نشان دهد. مطالعه این رساله نشان می‌دهد مبانی هستی‌شناسانه، انسان‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، سبب شکل‌گیری معیارهای، «عربیت»، «قریشی»، «اموی»، «هم‌پیمانی سیاسی» در توزیع منابع اجتماعی در مکتب خلفا شد و به‌کار گیری این معیارها سبب تبعیض در انتخاب کارگزاران، دستیابی عناصر فاسد به مناصب، نادیده گرفتن نقش عامه در امور سیاسی، سلب امنیت، آزادی، کرامت از مخالفان سیاسی، تبعیض در اجرای حدود قانونی و قضایی، تشدید شکاف درآمدی و فعال کردن گسل‌های قومی وقبیله‌ای گردید. امام علی بر مبنای باور کامل به توحید و معاد وسنت نبوی و کرامت ذاتی انسان، با اجرای بدون تأخیر، ملاحظه و استثنای اصل مساوات، سبب حذف کارگزاران فاسد، مشارکت مردم در فرایندهای سیاسی، ایجاد امنیت همگانی، توزیع یکسان منابع اقتصادی، پاسداشت حقوق همه اقوام و گروه‌های اجتماعی به‌ویژه اعراب غیر قریش و عجم‌‌‌‌‌‌‌ها‌ شد که نتیجه آن احیای توازن و تعادل مدینه النبی بود. از موارد مطمح نظر نویسنده در این جستار بررسی دستاوردها و پیامدهای اجرا و عدم اجرای مساوات اجتماعی در دوران خلفا و امام علی است. حذف اجتماعی و معرفتی اهل‌بیت، کاهش انسجام اجتماعی و تشدید تضادها و تنش‌های اجتماعی وخشونت‌های مدنی، فرقه‌گرایی، تسلط امویان برجامعه، شکل‌گیری امپراتوری عربی به‌جای امت واحده نبوی، ازپیامدهای عدم اجرای مساوات اجتماعی و کاهش فاصله طبقاتی، بازتولید سرمایه اجتماعی و ارائه الگوی مطلوب حکمرانی و ترویج مکتب تشیع از نتایج اجرای مساوات اجتماعی در جامعه بعد از رحلت رسول‌الله می‌باشد. در این رساله مبانی، معیار و عملکرد خلفا و سنت نبوی و علوی نسبت به اصل مساوات مورد مقایسه قرار گرفت که از 49 مورد تطبیق داده شده 6 مورد (12درصد) تشابه، 28 مورد (57 درصد) تعارض، 15 مورد (30 درصد) تفاوت، بین سنت نبوی و علوی با مکتب خلفا و تنها دو مورد تفاوت بین سنت نبوی و علوی دیده می‌شود و در سایر موارد تشابه بین این‌دو سنت وجود دارد. نتیجه اینکه سیاست‌ها و اقدامات خلفا اغلب، ناشی از ساختار و ارزش‌های جاهلی و عملکرد و سیاست‌های امام برگرفته از آموزه‌های قرآن و سنت نبوی بود.

عيني‌سازي جامعه ايدئال فرهنگي بر اساس نگاه وحياني، مبتني بر فهم نگره فرهنگي تمدني قرآن کريم است. دستيابي به اين وضعيت، نيازمند طي مقدماتي است كه يکي از گام‌هاي نخست آن، بررسي اين پرسش است که در نظرگاه قرآن، آيا اساساً اصلاح رفتار انسان، امکان‌پذير است؟ چالش بحث درباره سه دسته از آيات وحي است که اولاً نگاه منفي به مشي رفتاري اکثريت جامعه بشريت دارند؛ ثانياً اصلاح‌پذيري را در مورد افراد خاص منتفي مي‌شمارند و ثالثاً مبلغان ديني را در شرايط خاصي ملزم به ترک اقدام مي‌کنند. بر اساس يافته‌هاي پژوهش حاضر، دو دسته نخست ناظر به تجربه تاريخي و معاصر جوامع بشري از يک‌سو، و انسان‌شناسي قرآني از سوي ديگر است که با شناساندن عوامل چالش‌زاي دروني و بيروني در مسير فرهنگ معيار تکميل مي‌گردد. دسته سوم، در حقيقت ناشي از پيامدسنجي واقع‌گرايانه قرآن است که بخشي از برنامه‌ريزي فرهنگي قرآن تلقي مي‌شود. در نتيجه، قرآن ضمن تأکيد بر برنامه‌ريزي براي اصلاح همگاني رفتار انسان‌ها و بيان امکان و لزوم حاکميت فرهنگ معيار در جهان بشريت، اصلاح رفتار تمامي انسان‌ها را بر اساس سنت الهي در مختار بودن آدمي،‌ منتفي مي‌داند؛ هرچند وظيفه ابلاغ عمومي پيام دين را براي اتمام حجت، ثابت و لازم مي‌داند.