جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درکتاب اثولوجیا «فکر» و «نظر» در مباحث مختلفی مطرح می‌شود. هر فکری به فاعل تفکر و نیز متعلق فکر نیاز دارد و «نظر» نیز معمولا در مقابل «عمل» معنا می‌یابد. مسئله این است «فکر» و «نظر» در اثولوجیا چگونه بررسی می‌شود و آیا «فکر» و «نظر» یکی هستند و برهم منطبقند یا دو امر جدای از هم و مربوط به حوز‌ه‌های مختلف هستند؟ فکر در اثولوجیا در نسبت با نفس و عقل در دو عالم عقل و عالم محسوسات، و در نسبت با خدا مطرح می‌شود. در این نوشتار باتوجه به نسبت نخست آن، دو تعریف از «فکر» و وظایف نفس مطرح می‌شود. یکی «دریافت تعقلی نفس» و دیگری «فکر» به‌معنای «تدبیر بدن» است؛ اما در نسبت دوم یعنی فکر در نسبت با خدا، فکر به‌معنای «حرکات از مقدمات به نتایج» است، و با دلایلی فکر از خدا سلب می‌شود. اما بحث «نظر»نیز در خدا و عقل و نفس به یک ‌معناست و متفاوت از اندیشۀ پیشینیان که در مقابل «عمل» بود، به حوزۀ وجودشناسی مربوط می‌شود. لذا در این نوشتار با نگاهی معرفت‌شناسانه روش توصیفی-تحلیلی «فکر» و «نظر» را در اثولوجیا بازخوانی می‌کنیم و به پرسش‌های مطرح شده در قالب تحلیل پاسخ می‌دهیم.

در سراسر اندیشه­های کلامی خواجه نصیر الدین طوسی، فیلسوف و متکلم امامیه، تأثیر حکمت سینوی مشهود است. او روش فلسفی را با تأسی از همان حکمت در کلام امامیه معمول و متداول کرد. این روش امروزه همچنان مورد استفاده متکلمان شیعی بعد از او قرار گرفته است. در این مقاله میزان اثرپذیری محقق طوسی از ابن سینا در دو مسألۀ «براهین اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و «هستی شناسی» بررسی و تحلیل شده است. این مقاله دو بخش عمده دارد؛ بخش نخست به موارد اثرپذیری کلام خواجه از حکمت سینوی و بخش دوم، به موارد استقلال دیدگاه او از شیخ الرئیس در دو مسألة یاد شده، با استفاده از مهم­ترین آثار کلامی و فلسفی ایشان، اختصاص یافته است. این پژوهش مؤید آن است که محقق طوسی، ضمن پایبندی به عقلانیت محض در ارائه عقاید امامیه، در تدوین و ساختار آثار کلامی خود نیز روش فلسفی ابن سینا را به­کار گرفته و از برخی براهین او در مبحث «اثبات وجود خداوند و یگانگی او» و بخشی از «مبانی هستی شناختی» دیدگاه وی سود برده است. این در حالی است که از به­کارگیری دیگر دیدگاه­های شیخ الرئیس در این موضوعات، که استدلال آن از استحکام لازم برخوردار نیست، پرهیز کرده است.

در یک دسته­بندی عمده سه دیدگاه مخالف درباره مسئله روش­شناسی ملاصدرا وجود دارد. این دیدگاه­ها عبارت‏اند از: یک) توتولوژیک یا حشوگویی در بیان؛ دو) التقاط روش تفکرگرایی مشایی، شهود اشراقی و کلامی؛ سه) توصیف دیدگاه و نظرات مخالف توسط ملاصدرا؛ در حالی که به نظر می­رسد ملاصدرا دارای روش چهارمی به نام «سلسله‏مراتبی» است. سلسله‏مراتبی‏بودن روش ملاصدرا متأثر از بحث تشکیک است که مبنای معرفت­شناختی و وجودشناختی اوست. غرض از سلسله‏مراتبی‏بودن روش ملاصدرا این است که او در تبیین و توضیح مباحث فلسفی مراحل و مراتبی را طی می­کند. ابتدا دیدگاه مخالف را توصیف می­کند، سپس در مرحله بعد نادرست‏بودن آن را با بیان مقدماتی منطقی یا صورت­برهان­هایی قیاسی و استدلالی با استناد به برخی مبانی بدیهی و اولی (ابطال تسلسل، دور، ترجیح بلامرجح و...) یا حتی با فرض‌گرفتن استدلال‎های پیشین فلاسفۀ مخالف، نظرات آنها را رد می­کند و سپس به طرح مسئله و تبیین آرای خویش می­پردازد. بنابراین ملاصدرا در بیان مباحث فلسفی، ضمن درنظرداشتن دو جنبه بیرونی و درونی دارای یک سیر حرکتی ویژه است. این پژوهش ضمن شرح و نقد سه دیدگاه ذکرشده، به تبیین روش چهارم می­پردازد و آن را به روش‎شناسی آخوند در مباحث الهیات بالمعنی الاخص هم سرایت می­دهد

دلیل و علت که هر کدام از رابطه و ملازمه ی بین دو شیء یا دو امر با هم حکایت می کنند، مقولاتی بسیار نزدیک به هم هستند که گاه تفکیک آنها بسیار دشوار می شود و به این دلیل ممکن است حکم یکی به دیگری سرایت یابد؛ در هم آمیختن این مفاهیم و مغالطه ی خلط علت و دلیل موجب اشتباهات بسیار می گردد و توجه به تمایز بین علت و دلیل راهگشای حل بسیاری از مسائل علوم انسانی( از جمله علوم اجتماعی، نحوی، کلامی، فلسفی و ... ) است. این نوشتار با تبیین جایگاه بحث علت و دلیل در مسأله عصمت و با توجه به این تمایز بسیار مهم و ارتباط آن با تمایز بین دو مقام ثبوت و اثبات درصدد بیان این مطلب است که نبوت و امامت، علت عصمت برگزیدگان الهی نیست، بلکه عصمت مطلق آنها از جمله علل برخورداری آنان از این مقامهای والا است.

آیین یارسان با فلسفه‌ای خاص به بیان کیفیت تکامل، سیر و سلوک و چگونگی کشف و شهود انسان پرداخته است. ‌روح انسان پس از طی هزار و یکمین درجۀ معنوی (دون) مراتب تکامل را طی کرده و پس از مرگ به عالم بقا وارد می‌شود و در نهایت به حق واصل می‌گردد. این فرایند تکاملی شرایط، آداب و ارکانی خاص دارد. چهار رکن پاکی، راستی، نیستی و رداباری عامل تکامل دانسته شده است. ‌انسان با مراعات ارکان مزبور می‌تواند ‌با طی دون‌های مختلف به خود‌شناسی، جهان‌شناسی، ذات‌شناسی و خداشناسی راه یابد. ‌در این اندیشه تکامل انسان بر مبنای اصل دونای‌دون است. نگاه متون آیینی یارسان و نیز آرای عالمان اهل حق در بارۀ مفهوم دونای دون متفاوت و گاه متناقض است. بررسی نشان می‌دهد تعریفی که یارسانیان از دونای دون ارایه کرده‌اند، مصون از تحربف معنایی نبوده است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی با رمزگشایی و تحلیل محتوا به تبیین سیر تکاملی انسان از نگاه کلام یارسان که شبیه به عرفان اسلامی می‌باشد، پرداخته است. بیان آثار و ثمرات سیر و سلوک از دیگر اهداف این مقاله است. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که ارکان یارسان در تکامل انسان نارسا و در مواجه با قرآن مورد نقد است.

در نظام الهیاتی ابن سینا، موضوع مربوط به «وجود واجب تعالی» در دو بخش الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص بررسی و تبیین شده است. ابن سینا در امور عامه، احکام «موجود بما هو موجود» اعم از واجب و ممکنات را تبیین کرده و در مبحث الهیات بالمعنی الاخص نیز، به صورت مبسوط و مستوفی به اثبات واجب تعالی و بیان صفات و افعال او پرداخته است. در بررسی دیدگاه­های شیخ الرئیس در هر دو موضع است که میزان سازگاری و ناسازگاری نظام الهیاتی او قابل رصد، تحلیل و نقد می­باشد. نظام الهیاتی سینوی، علی رغم توفیقاتی که در اثباب واجب الوجود و احکام تقسیمی «موجود بما هو موجود» داشته، به دلیل عدم ارتقاء از «وحدت تشکیکی عام» به «وحدت تشکیکی خاص» در تبیین مسائلِ «وجود» و «وحدتِ» واجب تعالی در دو قلمرو «مفهوم» و «حقیقت مصداق» با چالش­های جدّی مواجه گردیده است. این مقاله، با رویکرد تحلیلی- انتقادی و با تمرکز بر عناوینی نظیرِ «نحوة وجود واجب تعالی» و رابطة «انیّت و ماهیتِ» او، نشان می­­دهد که بین اجزاءِ درونی نظام مذکور در محدودة موضوع مقاله ناسازگاری­هایی وجود دارد و در نتیجه باید اذعان نمود که در این نظام الهیاتی وفاق و سازگاری صددرصدی مشاهده نمی­گردد.

بحث از نفس، به دلیل اینکه نفس حقیقت انسان محسوب می‌شود، اهمیت فراوانی داشته؛ پیرامون آن نظریات متعددی مطرح شده، اما چون حقیقت نفس ورای عالم ماده است، دست‌یابی بدان مشکل و به نحوی غیرممکن است. در قرآن خداوند به وجود نفس و انواع آن اشاره کرده و نحوه‌ی ارتقای هریک از آنها را بیان نموده و انسان را در چگونگی مواجهه با آن آگاهی بخشیده است. آیات قرآن اشاره می‌کنند که نفس یک موجود جاودانه است و مرگ و نابودی برای آن نیست. نفس موجود مجردی است که برای ادامه حیات و رشد و استکمال خود باید از جسم کمک بگیرد. همان موجودی که به مسیر انسان جهت داده و انسان را به شقاوت یا سعادت می‌رساند. ملاصدرا نیز از جمله محققان است که در مورد نفس نظریه پردازی کرده است. او نیز مانند قرآن برای نفس حقیقتی مجرد و کمال جو فرض می‌کند با این تفاوت که او نفس را جدا از جسم انسان نمی‌داند بلکه جسم را مرتبه‌ای از وجود نفس می‌داند. او ثابت می‌کند که لازم نیست برای نفس وجودی جدای از وجود بدن اثبات شود؛ زیرا این دو با یک وجود، موجود هستند و چون مسلم است که بدن وجود دارد پس وجود نفس هم ثابت می‌شود، زیرا نفس، استعدادی در آن بدن است پس در آغاز پدیدار شدن نفس و بدن، وجود نفس، جدای از وجود بدن نیست همانطور که وجود عَرَض با وجود جوهری که آن عرض در آن محقق می‌شود یک وجود است نه بیشتر، با این تفاوت که با از بین رفتن جوهر، عرض هم بناچار وجود خود را از دست می‌دهد ولی نفس با فنای بدن فانی نمی‌شود زیرا راه تکامل و رشد نفس از راه رشد و تکامل بدن جداست و اگرچه حدوثاً وجود آنها متحد می‌باشد ولی در بقاءً به دو وجود موازی تغییر می‌یابند. او بین جسم که بعد مادی و نفس که بعد معنوی انسان است یک واسطه‌ای را در نظر می‌گیرد که هم ویژگی‌های مادی جسم و هم ویژگی‌های معنوی روح را داشته باشد و آن را روح بخاری می‌نامد که همان نفس حیوانی است. او برای نفس مراتبی را قائل است و معتقد است انسان می‌تواند با مراقبت به مراتب عالی نفس برسد. در این پایان نامه ابتدا به بررسی نظرات قرآن و ملاصدرا درباره‌ی نفس و مراتب نفس پرداخته و ترتیب این مراتب و فرق آنها را باهم بیان می‌کنیم و از آنجاییکه هم قرآن و هم ملاصدرا نظر بر جاودانگی و خلود نفس دارند و این دیدگاه خود را اثبات می‌کنند و نفس را بخش مهم انسان طلقی می‌کنند؛ با توجه به عملکرد متفاوت قوای نفس، به دنبال ارائه‌ی روش‌هایی برای تربیت نفس و نشان دادن راه سعادت و خوشبختی ابدی نفس هستند. در ادامه بحث دیدگاه ملاصدرا را درباره‌ی نفس و بدن خواهیم دید که با دیدگاه قرآن تفاوت‌هایی دارد. ملاصدرا معتقد است روح و بدن از طریق نفس حیوانی به هم پیوند خورده و بدن بخشی از روح است ولی قرآن بیان می‌دارد که جسم و روح جدا از هم بوده و جسم در خدمت روح قرار دارد. تفاوت دیگر را می‌توان در نحوه‌ی تقسیم بندی مراتب نفس دید که از نظر اینجانب قرآن با توجه به نحوه‌ی تربیت و رشد نفس تقسیم بندی کرده ولی در حکمت متعالیه رشد شناختی نفس را در تقسیمات مد نظر گرفته است. با وجود تفاوت‌ها شباهت‌هایی در مورد خلود و تأثیر و تأثر پذیری روح و جسم از هم دارند.

تجلّی خداوند مبنای بنیادین و پایۀ اساسی جهان‌بینی و هستی‌شناسی آیین یارسان (اهل حق) است که با فلسفه‌ای خاص به آن پرداخته‌اند. در این نگرش، انسان‌های برجسته، یا متجلّی از ذات حق‌اند یا جلوه‌گاه صفت او. تبیین نکردن و تمییز ندادن بین «تجلّی ذات» حق با «ذات» و تعیّنات و صور آن منشأ اساسی تفسیرها و تأویل‌های نارسا یا نادرست بوده است. این مقاله با روشی توصیفی‌‌ـ‌‌تحلیلی، به دنبال بررسی و ریشه‌یابی باورمندی‌های آیینی اهل حق با تکیه بر متون اصلی آن‌ها است و مسألۀ «تجلّی ذات» حق را تحلیل کرده است. نگارندگان به این نتیجۀ کلّی دست یافته‌اند که نظر به تنوّع معنایی «ذات» در متون کلامی آیین یاری، «تجلّی ذات» در مراتب «یایی» و «دُرّی» و «خاوندکاری» متفاوت‌اند؛ در نتیجه کیفیت «تجلّی ذات» در انسان و نظام «مظهریت» در بطن متون آیینی، علی‌‌رغم تحریف‌هایی ناشی از کم‌اطلاعی گویندگان دوره‌های کلامی اهل حق، تقریباً هم‌سو و شبیه به مبانی عرفان نظری مکتب ابن‌‌عربی است و با باور شفاهی مردم و کلام‌دانان یارسان متفاوت است. همچنین نشان می‌دهد که کُنه مبانی متون معرفتی این آیین برای پیروان آن به خوبی معلوم نیست!

از نگاه ابن عربی، ارتباط خدای تعالی با انسان، مبتنی بر ذات الهی(احدیت) نیست، چرا که ذات الهی اقتضای یگانگی دارد و با نسبت و ارتباط و دوگانگی قابل جمع نیست. از این رو ذات خدا برتر و منزّه از برقراری نسبت و ارتباط با انسان است. از طرف دیگر، انسان نیز نمی تواند با ذات خدا ارتباط برقرار کند؛ چرا که اوّلاً: ارتباط، فرع بر شناخت و معرفت است؛ ثانیاً: انسان، عاجز از معرفت حقیقت و ذات نفس خویش است؛ و ثالثاً : حقیقت و ذات نفس، بازگشت به حقیقت و ذات الهی دارد، لذا ارتباط ذاتی انسان با خدا نیز، محال است. این در حالی است که معرفت نفس به حسب اسماء الهی، امکان پذیر است، و همین امر، ایجاد ارتباط اسمایی با حق‌تعالی را ممکن می سازد.انسان بر اساس روح و صورت الهی-که همان صورت جمیع اسماء و صفات الهی است- آفریده شده؛ و حق تعالی جمیع این اسماء را به وی تعلیم داده و شناسانده است. به همین علّت تنها موجودی است که به حقیقت تمام اسماء الهی معرفت دارد و به موجب آن، خدا را با تمام آن اسماء عبادت می کند. ارتباط مماثلی برای عموم انسان‌ها، و ارتباط عینی برای اولیای الهی و انسان‌های کامل است، به طوری که این ارتباط عینیّتی به جایی می رسد که خدا از نفسِ خودِ انسان کامل، به خودش نزدیک‌تر گشته، در نهایت منجر به توحید اسمائی میان انسان کامل و خدا و این همانی اسمائی میان آنها می‌گردد.

منطق شهودی همان منطق استنتاج طبیعی است که قواعد آن بدیهی و ضروری و کلی هستند که ارسطو در شرایط مقدمات برهان بر آن تاکید کرده است. در این پژوهش با هدف تبیین مبانی چنین نظام منطقی به آثار و آراء فارابی مراجعه کرده و پس از مطالعه آنها به این نتیجه رسیده ایم که قاعده قیاس استثنائی، برهان خلف، شکل اول اقترانی و عکس مستقیم و تناقض از قواعد پایه ای منطق ارسطویی می باشند و این قواعد مبتنی بر هستی شناسی رئالیسم ارسطویی است. از سوی دیگر فارابی با عنایت تمایز میان وجود و ماهیت و طرح مسائلی که بیانگر واقع گرایی اوست. دیدگاه extentionality را در منطق مورد توجه قرار داده است بطوری که در مورد موضوع قضیه فعلیت داشتن آن را ضروری می داند. بنابراین قواعد منطقی در نزد ایشان قواعد بدیهی منطبق بر عالم واقع اند نه قواعد تحلیلی مبتنی بر تعریف های ذهنی و intentional.