جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هنر حافظ فقط به صورت کلام و قالب غزل و نگارگری‌های صوری و معنوی او منحصر نمی‌شود، بلکه این صورت زیبا در کمال هماهنگی و همراهی با معانی و مفاهیمِ بلندِ معنایی یا معنوی اوست. تحقیق حاضر با روش و رویکرد معنایی و احیاناً هرمنوتیکی به‌اجمال مذهب شرعی و طریقتی حافظ را بحث کرده و با تأمل در بیت آخر غزل شماره 296 (نسخة غنی-قزوینی)، این موضوع را واکاوی، و ابعاد مختلف آن را تحلیل و تفسیر کرده است. دستاورد پژوهش آن است که حافظ به اشاره و اجمال، اما به تأکید، در بیت : «حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق/ بدرقه رهت شود همت شحنه نجف» هم به سلوک شخصی و اهل بیتی خود اشاره داشته، و هم شرایط این نوع سلوک را باز گفته، و هم به فواید و نتایج آنی و آتی آن اشاره کرده است. اهمیت صدق و قدم صادقانه در راه خاندان که در آیات و روایات و تعالیم عارفان بدان تأکیدات فراوان شده و مفهوم تشیع را تداعی می‌کند، و نقش‌های حمایتی، حفاظتی و هدایتی علی علیه‌السلام در سلوک صادقانة حافظ، در این پژوهش، مورد تأکید و تحلیل قرار گرفته است.

خط فارسی از دشواری هایی دارد که آسان کردن آن دشواری ها بر عهده همه اهل نظر؛ بویژه دوستداران حقیقی آن است. نویسنده در گفتار حاضر، به یکی از این موارد، یعنی مشکل پیوسته نویسی در املای ترکیبات فارسی پرداخته است. در ابتدا، با اشاره به تاریخچه و نظریات مشهور درباره جدانویسی و پیوسته نویسی ترکیبات و با نقل و تلخیص آخرین آرای نظریه پردازان خط و ویرایش، به طور ویژه به نقد و بررسی دستور خط فرهنگستان درباره املای ترکیبات نیز پرداخته ایم. ضمن اشاره به فواید و امتیازات جدانویسی در قیاس با پیوسته نویسی و چندگونه نویسی، آن شیوه را ضروری و کارگشا می انگاریم، و پیش نهاد می کنیم که کلمات مرکب و برخی پسوندها و پیشوندهای مشهور غیر از ترکیبات بسیط گونه که برای تشخیص آن ها نیز ملاک و معیاری دارد، جدانویسی و نزدیک نویسی گردد. در انتهای گفتار نیز مواردی از ترکیبات مشهور، به شیوه پیشنهادی، عرضه شده است.

بیان مسئله: فصل معاد یکی از بخش‌های مهم مرصادالعباد است که با قرائت عرفانی یکی از آیات قرآن کریم آغاز می‌شود. نویسنده معاد را بازگشت نفوس انسانی به حضرت خداوندی می‌داند که با سفر صفوف چهارگانة ارواح و طی هفت مرحله اتفاق می‌افتد. نویسنده ساختار نظام‌مندی برای این سفر بیان کرده است؛ با توجه به این ساختار، پرسش پژوهشی مهم این است که آیا می‌توان آن را با مراحل سفر قهرمان کمبل تطبیق داد. روش: این پژوهش از نوع توصیفی ـ کتابخانه‌ای است و روش تحلیل در آن بدینگونه است که ابتدا ساختار بخش منظور استخراج، و سپس با بخش‌های انطباق‌پذیر الگوی کمبل تحلیل و بررسی می‌شود. یافته‌ها و نتایج: بنابر یافته‌ها شرط شروع سیر استکمالی، جذبة الهی است. پس از شروع سفر، در بخش دوم، فرد مراحلی را می‌پیماید که کمبل آن را جادة آزمون‌ها می‌نامد. به عقیدة نجم‌الدین رازی، در این بخش، فرد باید چهار مرحلة نفس امّاره، لوّامه، ملهمه و مطمئنه را طی کند تا به غایت سفر خویش برسد. فرد در پایان این سیر استکمالی، مقیم بهشت موعود، یعنی همان بارگاه صفات خداوندی می‌شود. نویسنده دو سرنوشت متفاوت برای سالکان تعیین کرده است. به عقیدة وی اگر فرد، جزو سالکان باشد، پس از بازگشت، مأمور به راهدانی و رهنمایی است. کسانی که به‌شیوة مجذوبان سلوک کرده باشند، پس از بازگشت، مسئولیتی در قبال دیگران بر عهده نخواهد داشت. در کهن‌الگوی سفرِ قهرمان کمبل نیز به این دو سرانجام اشاره شده است.

فانی بودن جهان مادی و لزوم توجه به زندگی پس از مرگ، بسیاری از جمله اهل معرفت را متوجه مقولۀ معاد ساخته و هرکس به فراخور درک و دریافت و روش خود بدان پرداخته است. نجم رازی از عرفای صاحب‌نام قرن هفتم، در مرصاد العباد با ارائۀ مکتب عرفانی‌تفسیری خود، نمونه‌ای از شیواترین روش‌های معادشناسی را به دست داده است. یکی از ابعاد این نگرش عرفانی، معناشناسی معاد است؛ دانشی نوین در دنیای غرب که زیرمجموعۀ زبان‌شناسی محسوب می‌شود و در پی مطالعۀ معنا با روش علمی است. این مقاله با هدف بررسی معناشناسی معاد در مرصاد العباد و به‌شیوۀ توصیفی نوشته شده است. مهم‌ترین یافته‌ها که با بهره‌گیری از روش معناشناسی نوین در قالب روابط همنشینی و تقابل معنایی به دست آمده، نشان‌دهندۀ هنر و توانمندی کم‌نظیر و خیال‌انگیز رازی در معرفی و تفسیر عرفانی‌ادبی معاد، معاد طبقات مختلف انسان‌ها، کیفیت بازگشت به خود برای نفوس و ارواح چهارگانه و شرح هفت‌خان معرفت است. ترسیم فضای رعب‌انگیز در معاد اشقیا و فضای جذاب و دل‌انگیز در معاد اتقیا و صاحبان نفس مطمئنه و نشان دادن تقابل‌های معنایی و مرتبتی از توانمندی‌های زبانی‌ادبی رازی در معرفی و معناشناسی مباحث مربوط به معاد است.

روش‌شناسی، نگرش علمی ـ انتقادی و تحلیلی نسبت به فرایند عمومی انجام یک تحقیق است که امروزه به‌عنوان یکی از اصولی‌ترین روش‌های نقد، در علوم انسانی به ‌کار گرفته می‌شود. در این پژوهش، تلاش شده است که با این روش علمی، کتابِ ارزش میراث صوفیه با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی بررسی شود. این بررسی ذیل دو محور کلی «روش‌های پژوهشی» و «ویژگی‌های سبکی و شیوۀ بیان» انجام گرفته است. شناسایی، تحلیل و نقد روش‌های اتخاذی عبدالحسین زرین‌کوب برای تحقیق و حقیقت‌یابی در این کتاب و همچنین نشان‌دادن غث و سمین کتاب مذکور از اهدافی است که نگارندگان را به انجام این ارزیابی واداشته است. بر اساس بررسی‌های انجام‌گرفته، چنین نتیجه گرفته می‌شود که استفاده از روش‌های کارآمد در پژوهش و پردازش اطلاعات، نقد و ارزیابی منابع، تنوع منابع، پرهیز از تعصب، درج فهرست‌های موضوعی و کاربرد اسلوب استفهام از جمله ویژگی‌های قوت کتاب ارزش میراث صوفیه است و مواردی مانندِ ارائۀ گزیدۀ مراجع، ناهمسانی در روش ارجاع و کتاب‌نامه‌نویسی و همچنین استفاده از جملات بلند و بعضاً دارای ضعف تألیف از کاستی‌های این کتاب به شمار می‌آید که با درنظرگرفتن مجموع مباحث یادشده دربارۀ نقاط قوت و ضعف این اثر، آنچه نهایتاً از این پژوهش حاضر، نتیجه می‌شود معرفی و شناسایی روش تحقیق عبدالحسین زرین‌کوب، به‌عنوان یک الگوی مناسب پژوهشی است که می‌تواند به‌عنوان معیاری برای عموم محققان، بویژه دانشجویان متون تاریخی ـ عرفانی، کارکردی راهبردی داشته باشد.

نظریه اسفار اربعه عرفانی یکی از جامع‌ترین تقریرات صورت گرفته از سلوک عملی است. هرکدام از این چهار سیر دارای تأثیراتی عملی و بعضاً خودآگاه و ناخودآگاه در زندگی سالک است. این تأثیرات موجب انگیزش‌ها و هیجاناتی در ذهن و عمل سالک است که براساس فلسفه پدیدارشناسی در مراحل مختلف احوال و اقوال او قابل شناسایی است. یکی از مهم‌ترین تأثیرات و پدیدارهای این اسفار، انواع مختلف سکوت و انزوا از خلق و در مقابل آن گفتن و خروشیدن در خلق، در سیری دیگر است که می‌بایست براساس نشانه­یابی آن­ها در زندگی سالک، تمایز داده شوند. مولوی یکی از بهترین نمونه عرفایی است که در سلوک خود هم دچار سکوت و خاموشی و هم دچار هیجانات روحی سرایش و گفتار بوده است. این جستار در پی تبیین علل و ارتباط این نوع از متناقض­نمایی سکوت و گفتار در احوال او براساس پدیدارشناسی اصول اسفار اربعه است.

آزادی، مفهومی است که هم مورد عنایت اخلاقیون و عارفان بوده و هم اهل سیاست و فیلسوفان سیاسی، به ماهیت و چند و چون آن پرداخته اند. در آثار عارفان مسلمان، تعبیر آزادی و حریت، به معنای اخلاقی- سلوکی آن، به تکرار ذکر شده، و موانع پیدا و پنهان آن معرفی، و راه رهایی از آن بندها نیز تبیین و تعیین گشته است.نویسنده، ابتدا به معرفی و تبیین انواع آزادی، و تعاریف متعدد عارفان مسلمان از آن مفهوم می پردازد؛ در بخش دوم مقاله نیز سعی می کند، تعاریف مختلف اصطلاح آزادی، با مفاهیم و مقولات مشابه آن، مثل بندگی، تصوف و اباحه، مقایسه و نسبتشان را تبیین نماید. در این بخش نشان داد می شود که از دید عارفان بزرگ، آزادی با بندگی و تصوف، نه تنها مباینتی ندارد، بلکه به معنی هم، و ملازم و مقوم یکدیگرند، به عبارت دیگر، در این مقاله تبیین و تثبیت می گردد که در کلام عارفان مسلمان، تصوف و بندگی حقیقی، جز با نیل به آزادی و آزادگی ممکن نیست؛ اما بین آزادی و اباحه، نزد غالب عارفان، نسبتی برقرار نیست، و عده اندکی که حریت را به معنی رهایی از بند احکام و اوامر خداوند معنا می کرده اند، در نظر و عمل، مورد نقد و طرد عارفان مشهور واقع شده اند.

نویسنده در مقاله حاضر تلاش می‌کند ضمن استخراج نکاتی که ناصرخسرو در آثار، و به ویژه اشعار، درباره قرآن بیان داشته، آنها را دسته‌بندی، تحلیل و تبیین نماید و با معرفی دیدگاه‌های مختلف ناصر درباره قرآن و تنزیل و تأویل آن، شئون قرآنی شعر و اندیشه ناصر را به اجمال بیان نماید.در این نوشته، ابتدا دلایل متعدد شخصی، عقیدتی و روانی توجه خاص ناصرخسرو به قرآن اشاره می‌شود، و سپس مبحث مفصل و اصلی نوشته می‌آید که درباره تنزیل و تأویل از نظر این متفکر اسماعیلی، تمثیلاتی که او برای تبیین برتری تأویل بر تنزیل آورده، تحلیل شده و به فواید تأویل نیز در بحث مجزایی پرداخته شده است.مبحث آخر، درخصوص قرآن و اهل تأویل است، یعنی چه کسانی شایستگی تأویل دارند.از نظر ناصر، فقط آل نبی و علی (ع)، و دانایان و ائمه اسماعیلی مجاز به تأویل‌اند و وظیفه سایر مردم آن است که حقایق و معانی نهانی تنزیل را از طریق آنان بجویند و فراگیرند.

یکی از جان مایه های اصلی کتاب شریف مثنوی، اشتمال آن بر جواهر گرانقدری از قرآن و حدیث، و شرح و تاویل موارد بسیاری از آن است، تا جایی که به تعبیر برخی از اهل نظر، مثنوی را می توان تفسیری منظوم و عرفانی از قرآن، (و حدیث) به شمار آورد.در این گفتار، به کشف و بررسی عوامل، دلایل و انگیزه هایی پرداخته شده که جلال الدین محمد مولوی را به تاویل و تفسیر معنوی متون مقدس، رهنمون می شده است. نویسنده عوامل و انگیزه های خواسته یا ناخواسته در این کار را به سه دسته تقسیم کرده است: یک دسته عوامل و انگیزه های گوینده محور که به صاحب اثر و انگیزه های درونی و شخصی او بر می گردد؛ دسته دیگر، دلایل یا انگیزه های مخاطب محور که به مخاطبان و خوانندگان آثارش راجع می شود؛ و دسته سوم، عوامل یا انگیزه های متن محور که به متون شرح و تاویل شده و ویژگی های آن متون برگشت می کند. نویسنده همچنین کوشیده است دسته بندی خود را با نظریات جدید درک و دریافت متن (نظریت هرمنوتیکی) تطبیق نماید، و با شواهد و مدارک مناسب، مستند و موید سازد.

کتاب مثنوی شریف، معنویت و شرافت خود را مدیون عوامل مختلفی است که شاید استفاده ها و استنادهای متنوع و هنری صاحب مثنوی از قرآن کریم، در راس آن عوامل قرار داشته باشد. یک دسته از بهره های معنوی و درس های معرفتی و پربسامد مولانا از کتاب حق تعالی نیز بی گمان از راه دقت و تامل در احوال و اقوال پیامبران الهی حاصل شده است.نوشتار حاضر می کوشد برخی از این درس ها و نکته یابی های عرفانی - اخلاقی مولانا را، با محور و موضوع اتحاد و همانندی انبیا، در حد مجال و مقال، کشف کند و تبیین نماید. از این رو،‌ نگارنده در بخش اول مقاله به معرفی و دسته بندی مباحث مربوط به اتحاد و همانندی انبیا در قرآن، به عنوان ماخذ نظری و اصلی مولانا در این باره پرداخته است. با عناوینی مثل اتحاد و همانندی انبیا در مبدا دعوت، اهداف و وظایف مشترک در بعثت و پیام انبیا، و همانندی یا اتحاد قرآن با کتاب های پیشین؛ و سپس، تجلی و تاثیر همین موضوع در مثنوی، در بخش دوم یا متن مقاله بازنمایی می گردد، با عناوینی مثل همانندی در شخصیت، همانندی در دعوت و همانندی در هدف انبیا، که هر کدام در بخش های کوچک تر، به همراه نمونه های مشخص بررسی و تبیین شده است.سخن تازه این گفتار آن است که مخاطبان کتاب مثنوی، کتاب مثنوی، می توانند با پیروی از شیوه معنوی و معرفتی مولانا در استفاده از کتاب الهی، به «سر صحف» واقف آیند، و با کشف و درک همانندی ها و همسانی های (دعوتی و شخصیتی) انبیای الهی، به عوامل و دلایل مهم و با استحکامی جهت تقریب مذهبی و تفاهم بین الادیانی دست پیدا کنند، و با این معرفت حیات بخش، ریشه بسیاری از اختلافات و جنگ های دینی و عقیدتی در جهان خاکی را شناسایی و رفع سازند، و در نهایت به زندگی مسالمت آمیزتر، انسانی تر و الهی تری دست پیدا نمایند.