جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی خطبه‌­ها و نامه‌­های نهج‌البلاغه نشانگر این است که امام علی علیه‌السلام افزون بر صدور حکم در خصوص زن، در فرایند انتقال معنا، برای ترسیم مفاهیم متعدد ذهنی خود از شخصیت زن و ویژگی­‌های وی کمک گرفته است و کوشیده در گفتمان‌­های خود به پشتوانۀ دخالت­‌دهیِ آن شخصیت در حوزه معنایی مبدأ، مفاهیم مورد نظر خود را در حوزه معنایی مقصد عینیت‌­بخشی و باورپذیر نماید و مخاطب خود را نسبت به ایده­‌ها و باورهای خود متقاعد سازد. در پرتو دخالت­‌دهی زن در فرایند معناسازی و تصویرسازی­‌های ادبی به واسطة آن شخصیت، پژوهش حاضر می­‌کوشد با رویکرد کیفی و روش توصیفی – تحلیلی به شناسایی، استخراج و تحلیل آن دسته از پاره‌­گفت­‌هایی بپردازد که سخنور در خطبه‌­ها و نامه‌­های خود برای تصویرسازی مفاهیم ذهنی خود از وی و ویژگی­‌های او بهره گرفته است. از نتایج این تحقیق آن است که صاحب گفتمان در فرایند یادشده، به‌قصد تغییر موقعیت فکری و عاطفی مخاطب، از شخصیت زن و صفات مرتبط با وی استفاده کرده است. دیگر اینکه زن در نمونه­‌های مورد مطالعه، بیشتر در فضای تیره دخالت داده شده و بار سنگین کنش­‌های منفی دیگران را بر دوش می­‌کشد.

کتاب گران‌سنگ نهج‌البلاغه مشتمل بر تعداد قابل‌ملاحظه‌ای از عبارت­های دال بر مفهوم بیهوده­کاری است که امام علی(ع) برای ترسیم میزان درجه عبث بودن یک کار، القای دور بودن خود از آن امور و در راستای به تصویر کشیدن میزان نزدیکی و خوگرفتن جبهه مقابل به آنها، از آن تعابیر بهره برده که با توجه به جنبه اقناعی آن تعابیر، شناسایی، استخراج و تحلیل آنها بسیار پراهمیت می­نماید و نقش محوری در دریافت مفاهیم موردنظر امیر سخن دارد. در پرتو اهمیت مسأله، پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی می­کوشد ضمن شناساییِ تعابیر دال بر بیهوده­کاری و بیهوده­کارانی که در نهج‌البلاغه حضور یافتند، به این موضوع بپردازد که در خطبه­ها و نامه­های نهج‌البلاغه، عمل مورد بحث، با چه استراتژی­ای مفهوم­سازی شده، چه شخص یا اشخاصی کارشان، نمود بیهودگی و بیهوده­کاری است و چه تصویری از آنان ارائه‌شده و عموماً ریشه آن امور در چیست. بررسی­ نشان از آن دارد که حضرت کوشیده در راستای اصلاح امور و روشنگری، با کاربست تشبیه و عینی­سازی امور موردنظر، مخاطبان بیهوده­گرا را متوجه گژفهمی­شان نماید و در همان حال با تصویرسازی بی­بدیل، مانایی و ماندگاری مفهوم سخن خود را در ذهن مخاطب بالا ببرد. دیگر اینکه بحث زمامداری و خلافت، محور بیشتر سخنان مشتمل بر بیهودگی و بیهوده­کاری بوده است.

تکرارهای آوائی و تشابهات لفظی در قرآن کریم کارکرد­های معنایی دارند؛ چینش و همنشین­سازی واژگان در متن قرآنی به گونه­ای صورت پذیرفته که آن همنشینی، افزون بر آهنگین­کردن کلام، در القاء مفهوم مؤثرتر است و می­توان از آن به عنوان «هماوائی» یا همان «اعجاز النظم الموسیقیّ» یاد کرد؛ کاربست این شیوه از بیان موجب خلق مفهومی تازه می­شود؛ نیز کمک می­کند تا مفاهیم دور از هم- که گاه متّضاد نیز هستند- در کنار یکدیگر قرار گیرند و از رهگذر تناسب صوری و موسیقایی، به نوعی به تناسب، انسجام و اتّحاد معنایی برسند. استفاده از ظرفیت همنشینی و هماوائی در قرآن، این امکان را فراهم نموده تا معنای مورد نظر با قوّت بیشتری به مخاطب القاء گردد و باور­پذیری مفهوم را دو­ چندان نماید. بررسی­ها نشان می­دهد بهره­گیری از این ظرفیت، در جزء سی­ام قرآن کریم نمود بیشتری دارد و از این منظر سزاوار توجّه و پژوهش است. در پرتو اهمیّت مسأله، پژوهش حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هماوائی و تأثیر معناییِ آن که از آن به عنوان «اعجاز مجاورت» یاد شده در جزء مورد اشاره بپردازد و نتیجة بحث را فرادید مخاطب قرار دهد. چنین استنباط می­شود که چینش و همنشینی اعجاز­گونه واژگان، موجب برجستگی سخن شده و با به همراه داشتن معنا و مدلولی خاص، به طور ضمنی، نافی ایده ترادف در قرآن گشته است.

زبان صوفیانه یکی از مهم‌‌ترین ابزارهای کاربست معانی سیروسلوک و مدارج عرفانی به شمار می‌رود. فریدالدین عطار (540ق)، شاعر پرآوازۀ ایران‌زمین، و محمدعلی الرباوی (1949م) شاعر سرشناس کشور مغرب، دو تن از شاعران عارف در ادبیات جهان هستند که در آثارشان طریق سیروسلوک را ترسیم کرده و کوشیدند تا تصویری از انسان کامل فرادید مخاطب قرار دهند و هرکدام به‌نحوی از سالکی سخن گفته‌اند که قدم در این راه صعب الوصول گذاشته‌ است. مهم‌ترین متنی که تبلور رویکرد یادشده است، دو منظومۀ منطق الورد از محمدعلی الرباوی و منطق الطیر از عطار نیشابوری است. در پرتو اهمیت مسئله، پژوهش حاضر که بر اساس مکتب آمریکایی در حوزۀ ادبیات تطبیقی و به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی انجام می‌گیرد، در پی هم‌سنجی و تحلیل دو منظومه و بررسی نمادهای صوفیانۀ دو شاعر است و تلاش دارد در خلال آن به ارائۀ برخی شباهت‌ها و تفاوت‌ها بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عمده‌ترین شباهت این دو اثر، انتخاب هدفمند دالّ منطق در عنوان دو سروده، هدف مشترک سیر سالک، شباهت در کاربست رمز «باز» برای سالک، عذرآوریِ باز در ادامۀ مسیر و نیز به‌کارگیری برخی نمادهای عرفانی چون ستر، سلطان، سرّ، ضوء، طریق و... است. از جمله تفاوت‌ها می‌توان به اختلاف در انتخاب پیر و راهنما و تفاوت در به‌کارگیری نماد بلبل و گل اشاره کرد. راز آشکارشده در کل داستان، بیانگر این نکته است که درک حقیقت هستی جز با حقیقت خودِ انسانی امکان‌پذیر نیست و رسیدن به حقیقت انسان، کاری بس دشوار و طاقت‌فرساست.

تحلیل ساختار از جمله شیوه‌های بررسی متون ادبی به شمار می‌رود؛ در این روش با تقسیم‌بندی متن مورد نظر بر اساس ساختار و علت استفاده از آن، به مطالعۀ متن پرداخته می‌شود. جستار پیش روی می‌کوشد با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن شناسایی و استخراج گفته و ادعای شخص دیگر دربارۀ امام علیR و عملکرد وی، ساختار و شیوۀ پاسخ ارائه‌شده از سوی آن حضرت را مورد دسته‌بندی قرار دهد و ارزیابی نماید؛ اینکه امیر سخن، ادعای دیگری در مورد خویش را چگونه و با چه شیوه‌ و لحنی نقل کرده است و پاسخ را با استفاده از چه ساختار بیانی و تکنیکی فرادید مخاطب قرار داده است تا وی به پوچ بودن ادعای مطرح‌شده مطلع شود و در مقابل، به حقانیت او حکم نماید. بررسی‌ها نشان می‌دهد که امامR کوشیده تا جایی که ممکن است از لحاظ ساختاری، ادعای دیگری را ساده و غیر فنی ارائه دهد و در عوض، کلام خویش را با کاربست شگردهای متعدد بلاغی و به‌ویژه قسم، مستحکم و پرمایه سازد تا از رهگذر دخالت‌دهی آن شیوه‌های بیانی، به اقناع مخاطب کمک نماید.

کاربست شخصیت‌های دینی و به ویژه قرآنی، یکی از شاخصه‌های بارز شعر معاصر عربی است. آن شاعران برای القای مفاهیم مورد نظر خود به شیوه غیر مستقیم از این شخصیت­ها بسیار الهام می­گیرند. حضرت مریم(ع) از جمله رمزهای دینی­ای است که شاعران با کمک آن به شیوه­ای نمادین به بیان تجربه معاصر خویش پرداخته­اند. در پرتو اهمیت مسأله، جستار حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی چگونگی حضور این رمز دینی را در شعر پنج شاعر برجسته معاصر عربی همچون محمود درویش، بدر شاکر سیّاب، عزالدّین مناصره، عبدالوهاب البیاتی و ممدوح عدوان مورد نقد و بررسی قرار دهد. پژوهش نشان از آن دارد که این شاعران بر آیه ﴿وهزّی إلیک بجذع النخلة تساقط علیک رطباً جنیاً﴾ تمرکز ویژه­ای داشتند و از خلال آن کوشیدند بر صبر و پایداری تأکید ورزند.

کاربردشناختی زبان، در جهت ایجاد انگیزه ارتباطی معین بین طرفین به بررسی کلام میان متکلم و مخاطب می‌پردازد و از جمله جریان‌هایی است که در علم زبان‌شناسی نوین از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این میان «احتجاج» فرایندی ارتباطی- زبانی است که متکلم در راستای تغییر نگرش و دیدگاه‌های مخاطب آن را به کار می‌گیرد و در جهت اهداف موردنظر، اندیشه‌ی وی را به تکاپو وا‌می‌دارد و در این فرایند از فنون و شیوه‌های گوناگونی بهره می‌گیرد. در این جستار نگارندگان برآنند تا قابلیت شگرد احتجاج را در برخی از کلمات قصار امام علی(ع) واکاوی و تحلیل نمایند و در پایان جدول و نموداری از فراوانی استراتژی­هایی که با جنبه احتجاجی در کل کلمات قصار به‌کار گرفته شده ارائه دهند. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که امام علی(ع) با حفظ قوانین تطور زبان، در جهت اقناع و متقاعدسازی مخاطب خویش، از انواع استراتژی‌های زبانی - بلاغی بهره برده و به‌صورت هنرمندانه، مفاهیم اخلاقی، عبادی، اعتقادی، اجتماعی و تربیتی موردنظر خویش را در قالب مناسب­ترین واژگان مطرح می‌نماید. دیگر اینکه گاه در کلام حضرت(ع) درهم‌تنیدگی استراتژی‌های زبانی و بلاغی دیده می‌شود که نمایانگر توانش زبانی و کاربردشناختی وی است.

گرچه متن قرآن کریم، متشکل از واژگان به‌ظاهر ساده است، اما آن‌سوی این واژگان، معانی ژرف و اهدافی خاص نهفته است. با درنگ و تأمل در آیات کلام وحی، به این رهیافت می‌رسیم که هریک از آنها به‌دنبال القای مفهومی ‌خاص به مخاطب است و در پسِ تمامی این آیات اغراضی نهفته است که زیبایی و اعجاز آیات الهی را صدچندان می‌کند. این اغراض، به اقتضای سیاق و مقامِ سخن باز می‌گردد و این مهم در آیاتی از قرآن که چه از لحاظ لفظی و چه از لحاظ معنوی مشابه یکدیگر هستند بیشتر جلوه می‌نماید؛ مقصود از آیات مشابه، آیاتی است که در عین تناسب ظاهری، تناسب معنایی نیز با یکدیگر دارند؛ اما با دقت می‌توان به وجوه اختلاف آنها پی برد. نگارندگان در این پژوهش برآنند تا با شیوه توصیفی- تحلیلی، اسلوب و ساختار متنوع آیه‌های با تشابه لفظی و معنایی را از زوایای مختلف مورد ارزیابی و تحلیل قرار دهد. چنین برداشت می‌شود که علت اصلی تفاوت در ساخت کلامی جملات متشابه، تنوع‌بخشی به سخن، تنوع در گفتار، اهمیت‌بخشی به موضوع و اثرگذاری آن بر مخاطب بوده است.