جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در زبان‌شناسیِ شناختی، «استعاره» صرفاً یک آرایۀ ادبی برای زینت کلام نیست. بلکه به مفهوم‌سازی یک حوزۀ معنایی در قالب حوزۀ معنایی دیگر اطلاق می‌شود و بر این اساس در تبیین مفاهیم انتزاعی، به‌ویژه در حوزۀ متون دینی نقش بسزایی دارد. این پژوهش سعی دارد تا با اتخاذ رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی، با جستجو در متن نهج‌البلاغه و از لابه‌لای خطبه‌های آن دریابد که صاحب سخن چگونه مبحث «خداشناسی» را برای مخاطب قابل درک ساخته است؟ یافته‌های این پژوهش نشان از آن دارد که امیرمؤمنان(ع) برای اینکه تصویر روشنی از موضوع مورد اشاره در ذهن مخاطب ایجاد کند، در بیشتر موارد با استفاده از استعاره‌های هستی‌شناختیِ تشخیصی، خداوند را به مثابۀ یک انسان تصوّر کرده و سپس صفات انسان‌گونه را از ساحت ربوبی نفی کرده است. به عبارتی در حوزه‌ مبدأشناسی نهج‌البلاغه، انسان بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال در خطبه‌ای، ابداع و نوآوری که از ویژگی‌های انسانی است را به خداوند نسبت می‌دهد و در جایی دیگر خداوند را دارای قوۀ بینایی فرض کرده است، گاهی نیز به ماده‌انگاری روی آورده و برای تبیین مفهوم انتزاعی خداوند از حوزۀ معنایی دریا استفاده کرده است.

در یک فرایند گفتمانی، عوامل متعددی باید نقش خود را به‌خوبی ایفا نماید تا ارتباط میان طرفین گفتمان شکل بگیرد و پس از آن اثرگذاری و اقناع مخاطب تحقق یابد. یکی از این عوامل، تعیین استراتژی و ابزارهای مختلف زبانی است که یک سخنور ماهر با شناخت آنها و آگاهی بر زمان و مکان و نحوه استفاده از آنها، بر نفوذ کلام خویش می­افزاید. صلاحیت عمل‌گرایانه سخن­پرداز در تعیین شگردها و ابزارهای ویژه هر راهبردی تضمین‌کننده کنش اجرائی پیام­گیر است. از جمله این استراتژی­ها، استراتژی توجیهی است. بر اساس این استراتژی، سخنگو در پی آن است تا با دستورالعمل­ها، توصیه­ها و امر و نهی­ها، در رفتار مخاطب خویش تأثیر گذارد و او را وادار به انجام کاری نماید. این نوشتار بر آن است تا با در پیش گرفتن روش توصیفی- تحلیلی به بررسی استراتژی توجیهی در نامه امام علی (ع) به عثمان­بن­حنیف، کارگزار خود در بصره بپردازد. دستاورد پژوهش بیانگر آن است که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام به‌عنوان یک سخنور بی‌نظیر در تاریخ سیاسی-اجتماعی اسلام، از طریق کاربست استراتژی­های متنوع گفتمان ازجمله استراتژی توجیهی، افکار مخاطب/مخاطبین را در عالم واقعی یا در دنیای ذهن به تحرک و پویایی واداشته­است. تنوع در شگردهای توجیهی مثل افعال کنشی غیرمستقیم، جملات توبیخی، تنبیهی و استفهامیِ پی­درپی و هارمونی ناشی از واژگان و سجع، نقش بزرگی در فرایند اقناع مخاطب دارد. کاربست گفت­کنش­های غیرمستقیم با بسامد بیشتر نشان از غلبه راهبرد احترام و پس از آن مکانیزم استفهام بیانگر به چالش کشیدن ذهن مخاطب جهت یافتن پاسخی منطقی و اقناع وی از طریق استدلال است. فراز ابتدائی نامه توبیخ­آمیز بوده ولی به دنبال آن تا پایان‌نامه صبغه ارشادآمیز به خود می­گیرد.

تکرارهای آوائی و تشابهات لفظی در قرآن کریم کارکرد­های معنایی دارند؛ چینش و همنشین­سازی واژگان در متن قرآنی به گونه­ای صورت پذیرفته که آن همنشینی، افزون بر آهنگین­کردن کلام، در القاء مفهوم مؤثرتر است و می­توان از آن به عنوان «هماوائی» یا همان «اعجاز النظم الموسیقیّ» یاد کرد؛ کاربست این شیوه از بیان موجب خلق مفهومی تازه می­شود؛ نیز کمک می­کند تا مفاهیم دور از هم- که گاه متّضاد نیز هستند- در کنار یکدیگر قرار گیرند و از رهگذر تناسب صوری و موسیقایی، به نوعی به تناسب، انسجام و اتّحاد معنایی برسند. استفاده از ظرفیت همنشینی و هماوائی در قرآن، این امکان را فراهم نموده تا معنای مورد نظر با قوّت بیشتری به مخاطب القاء گردد و باور­پذیری مفهوم را دو­ چندان نماید. بررسی­ها نشان می­دهد بهره­گیری از این ظرفیت، در جزء سی­ام قرآن کریم نمود بیشتری دارد و از این منظر سزاوار توجّه و پژوهش است. در پرتو اهمیّت مسأله، پژوهش حاضر می­کوشد با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هماوائی و تأثیر معناییِ آن که از آن به عنوان «اعجاز مجاورت» یاد شده در جزء مورد اشاره بپردازد و نتیجة بحث را فرادید مخاطب قرار دهد. چنین استنباط می­شود که چینش و همنشینی اعجاز­گونه واژگان، موجب برجستگی سخن شده و با به همراه داشتن معنا و مدلولی خاص، به طور ضمنی، نافی ایده ترادف در قرآن گشته است.

منطق‌الطّیر عطّار، داستان سفر گروهی از مرغان به سوی کوه قاف به رهبری هدهد برای رسیدن به آستان سیمرغ است. در این منظومه عرفانی هر یک از مرغان، بیانگرگروهی از انسان‌هاست که در جستجوی حقیقت دست به سفر می‌زنند و سختی‌ها و مصائب راه سبب می‌شود که یکی پس از دیگری از ادامة راه منصرف شود. در پایان مسیر، سی‌مرغ به کوه قاف می‌رسند و در نهایت در می‌یابند که سیمرغ در حقیقت، خودشان هستند. محمود درویش، شاعر معاصر فلسطینی نیز دستیابی به جامعه آرمانی و تلاش برای رسیدن به آن را در قصیده‌ای عارفانه به تصویر کشیده است و آن را هدهدنامگذاری کرده است.نکته قابل ذکر آنکه محمود درویش در هیچ یک از قصاید خود به طور مستقیم تحت تأثیر عرفان و تصوف قرار نگرفته است و تنها در قصیده مورد بحث نگارنده؛ یعنی قصیده هدهد متأثر از اندیشه‌های عرفانی بوده است.نگارنده در این پژوهش با بهره‌گیری از مکتب ادبیات تطبیقی آمریکا به بررسی و تطبیق مراحل هفتگانه سلوک در منطق­الطّیر با قصیده هدهد محمود درویش پرداخته و در نهایت بیان نموده است که محمود درویش در قصیده خود در موارد بسیاری مضامینی مشترک با شاعر پارسی‌گوی دارد.

پژوهش پیش‌رو به بررسی استعاره‌های زمان و استعاره‌های ‌جهتی از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی و نظریه معاصرِ استعاره در کتاب آسمانی قرآن‌کریم می‌پردازد. زمان را به وسیله مکان، شی، دوری و نزدیکی و جان بخشی می‌توان مفهوم سازی کرد و در قالب‌های متفاوت شیئی مورد بررسی قرار داد. زمان دارای قابلیت‌های متفاوتی از جمله حرکت کردن رفتن و آمدن است و این امر در آیاتی که سخن از آمدن روز قیامت دارد نمود یافته است.بر طبق آیات قرآن کریم انسان گاه نسبت به زمان ثابت است و گاه در حال حرکت است که این امر قابلیت‌های استعاره زمان را هرچه بیشتر آشکار می‌سازد. همچنین به بررسی جهت در قرآن‌کریم پرداخته‌ایم و با ارائه داده‌هایی از آیات قرآن مجید نشان دهیم که در قرآن‌کریم جهت به صورت‌های مختلف و با کلمات متفاوت بیان شده است و دارای بازنمودهای زبانی است که در زبان روزمره ما فارسی زبانان در ضرب المثل‌ها و نیز در زبان‌های دیگر نمود پیدا کرده است که در این جستار در حد امکان به این ضرب المثل‌ها و بازنمودهای زبانی اشاره کرده‌ایم.در این پژوهش نشان می‌دهیم که مفاهیم استعاری همجون قدرت و تسلط داشتن، توانایی، در اوج بودن و در پستی بودن می‌توانند با مفاهیم جهتی بیان شوند. و باز نمود زبانی این استعاره‌ها را در زبان‌گفتار و ضرب‌المثل‌های فرهنگ‌های متفاوت مشاهده نمود و علم هرمنوتیک در تبیین تفسیر صحیح از آیات و درک بهتر می‌تواند راه‌گشا باشد.

همانطور که در علم صرف، ساختمان و کیفیت کلمات مورد بحث می باشد، در علم نحو قواعد الفاظ از نظر اعراب، کیفیت به کار رفتن کلمات و بیان روابط آن‌ها با یکدیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد. پیدایش صرف و نحو عربی برای حفظ سلامت زبان از گرداب لهجه‌های عامیانه و همچنین شیوائی سخن بوده است. ملت عرب‌ از ترس تحریف قرآن کریم، به وضع قوانین نحوی پرداختند. بنابراین نحو عربی اهتمام دانشمندان را به دلیل اهمیت آن در زندگی علمی و در امان ماندن زبان قرآن از لحن، برانگیخت. اشراف بر قواعد صرف ونحو، بیش از پیش معجزه بودن قرآن کریم را ثابت می‌کند؛ زیرا با فصیح‌ترین الفاظ، نظم معانی بلیغ وشیوا، بیانی رسا و دل‌نشین که دیگر کتاب‌ها و کلام‌ها عاجز از رقابت با آن هستند، اعجاز خویش را ثابت کرده است. در پایان نامه‌ی حاضر که به روش توصیفی‌- تحلیلی نگاشته شده، سعی بر آن شده که بررسی نحوی انواع جمله، شبه جمله و عبارت‌های موول در آیات قرآن کریم، در رأس اهداف قرار گیرد. پژوهش حاضر، ضمن بررسی موارد فوق الذکر از کتب نحوی، به استخراج نمونه‌های آن از آیات قرآن کریم پرداخته و آنها را گردآوری می‌نماید تا به سهولت در دسترس دانشپژوهان قرار گیرد. چنین استنباط می‌شود که جمله اسمیه بسیط نسبت به انواع دیگر جملات، بیشترین تعداد را بین آیه های قرآن کریم، به خود اختصاص داده است؛ عبارات موولی که در قرآن کریم به کار رفته، نقش های نحوی متنوعی مانند: فاعل، نائب فاعل، مبتدا، خبر، مفعول به، مضافٌ الیه، جار و مجرور و... را می‌پذیرند. گفتنی است که این عبارات، تقریباً تمامی نقش‌های اعرابی را می‌پذیرند.

چکیده:به دلیل پرورش یافتن امام علی (ع) در خانه ی وحی و نبوت و مشاهده نزول آیات قرآنی وگردآوری و تنظیم قرآن توسط ایشان و پیوند و همراهی امام (ع) با قرآن، طبیعی است که مفاهیم و اصول قرآن در افکار و عقاید حضرت (ع) منعکس گردد و ایشان ترجمان پژواک قرآن برای امت اسلامی باشد به طوری که گفته می شود: «علی (ع) قرآن ناطقی است که کلمات الهی در قرآن صامت را شرح و تفسیر می دهد» و از اینجاست که مشخص می شود در حقیقت نهج البلاغه تفسیر و توضیح قرآن کریم است.از جمله صنایع بلاغی که در سراسر نهج البلاغه برای رسایی منظور و مفهوم و درک صحیح و درست منظور به کار رفته است بهره گیری حضرت از مثل های متفاوت، متنوّع و پرجاذبه است که در انتقال مفاهیم کلامی، نقش مهمی دارد. از آن جا که مَثَل ها به خاطر رسایی معنا در انتقال درست فکر و اندیشه ی گوینده به مخاطب نقش اساسی و مهمی را ایفا می کنند محقق در این پژوهش استخراج و شناخت مَثَل های سائر و غیر سائر زبان عربی که در نهج البلاغه آمده و تطبیق آن با امثال قرآنی و بیشتر معادل یابی مفهومی آن در زبان فارسی و عربی را مد نظر داشته و در این مسیر گام برداشته است. در این راه سعی شده با کمک تفاسیر قرآنی و شرح های مشهور نهج البلاغه میزان تأثیر پذیری نهج البلاغه از قرآن مشخص گردد. نتیجه به دست آمده از این پژوهش این است که با وجود مشترکات لفظی زیادی که میان قرآن و نهج البلاغه وجود دارد بیشتر امثال نهج البلاغه از لحاظ محتوایی و معنایی با امثال قرآنی مطابقت می یابند و همه ی مشترکات لفظی نهج البلاغه با قرآن را نمی توان تحت عنوان مَثَل به حساب آورد. کلمات کلیدی: 1- مَثَل