جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث «متواتر» یکی از انواع معتبر حدیث است که از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و به دو قسم لفظی و معنوی تقسیم می­شود. درباره وجود متواتر معنوی هیچ تردیدی وجود ندارد و چنین حدیثی، فراوان یافت می­شود؛ اما وجود متواتر لفظی و مصادیق آن، همواره محل سؤال بوده است. در جوامع حدیثی، نمونه­هایی ـ بی‌آنکه صحت‌اش بررسی شود ـ به عنوان متواتر لفظی شناخته شده­اند. در این مقاله به روش توصیفی­ـ تحلیلی و متکی بر تحقیق کتابخانه‌ای، به این پرسش‌ها پاسخ داده می­شود که آیا در میراث حدیثی، حدیث متواتر وجود دارد؟ در صورت وجود چنین حدیثی، مصادیق و گستره آن کدامند؟ نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در میراث حدیثی، متواتر لفظی وجود دارد؛ هرچند موارد آن اندک و بعضاً شامل بخشی از حدیث یا با ملاحظه الفاظ مترادف است.

نظریه وحدت وجود در عالم اسلامی از سوی اهل تصوف و عرفان در جهت تبیین رابطه خدا و جهان هستی مطرح شده است. وحدت وجود یعنی در دار هستی یک وجود حقیقی بیشتر نیست که همان خداست و هر چه غیر او در نظر گرفته شود چیزی جز تجلی و نمایش ذاتِ خدا نیست، چنان که گفته اند: لیس فی الدار غیره دیّار. هر چند مستند اصلی عرفا در این نظرشان، شهودِ باطنی این وحدت، نه استدلال عقلی یا ادله نقلی است، همچون سایر مکتب ها و مرام ها در عالم اسلامی، تلاش کرده اند از آیات قرآن و روایات اسلامی دستاویزهایی برای این نظریه فراهم آورند. موضوع اصلی این نوشتار درستی آزمایی دلالت این آیات و روایات بر وحدت وجود و همچنین بررسی اسنادِ روایات مطرح شده است. در این پژوهش، پس از معرفی این نظریه و نتایج آن بر اساس آثار اهل عرفان و تصوف در فصل اول، هنگام بررسی مستندات قرآنی اش، ابتدا تفسیر عرفا از آیات مورد استنادشان برای رسیدن به وحدت وجود، بیان، آنگاه سیر تاریخی این استناد و تفسیر، در آثار ایشان نشان داده و در قدم بعد تفسیرِ غیر وحدت وجودی در آثار سایر عالمان و مفسران ارائه می شود. همچنین روایات اهل بیت در پیوند با آن آیات، مطرح شده، در پایان، تفسیر عرفانی بر پایه قواعد متعارف تفسیری کاویده می شود. در مورد روایات نیز ابتدا سیر تاریخی استناد به آنها از سوی عرفا در فصلی جداگانه گزارش و آنگاه سندشان اعتبار سنجی و در فصل پس از آن، متن همانها ـ صرف نظر از نتیجه اعتبار سنجی سندی ـ از جهت دلالت بر مدعای عرفا بررسی می شود. در فصل پایانی ـ افزون بر آنچه تاکنون گفته شده است ـ اشاره ای هم به ادله شهودی و عقلی وحدت وجود شده، آنها را بررسی و نقد و مرزبندی های این نظریه را با توحید اهل بیت یادآوری می کنیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که بر خلاف تفسیر مشهور از این آیات که مطابق فهم عرفی و موافق سایر محکمات اعتقادی است، هیچ یک از آیات بررسی شده، دلالتی روشن و بدون خدشه بر نظریه وحدت وجود ندارند. بررسی آیاتی همچون «هو الاول و الآخر»، «فثم وجه الله»، «انا لله و انا الیه راجعون»، آیه «حبل الورید» و...نشان می دهد برداشت وحدت وجودی از آنها بر خلاف قواعد تفسیری همچون قوانین ادبی، آیات دیگر قرآن، سیاق و سنت معتبر می باشد. در بخش روایات نیز احادیث مشهوری چون «کنز مخفی»، «قرب نوافل»، «لا هو الا هو»، حدیث «حبل» و...از جهت سند و متن واکاوی شده و نتیجه گرفته شد که اساسا برخی از این متون سخن پیشوایان دینی نیستند و در متون روایی فریقین بازتابی ندارند، بماند که همینها نیز دلالتی بدون رقیب بر وحدت وجود ندارند. از میان روایات مانده که حدیث پیشوایان دینی اند نیز برخی دچار خدشه سندی و برخی معتبر اند، اما هیچ یک از اینها نیز دلالت روشن و بی اشکالی بر وحدت وجود ندارند و در استناد به آنها ضوابط صحیح فهم حدیث همچون قواعد ادبی، قرائن داخلی و خارجی، قوانین عقلی و نگاه نظام وار به مجموعه احادیثِ اعتقادی، رعایت نشده است.

برای خبر متواتر شروطی ذکر شده که وجود آنها برای حصول علم از خبر متواتر ضروری بوده و موجب حصول علم یقینی است. این شروط متعلق به مخبرین، سامعین، مُخبَر عنه و مُخبَر به و مورد توافق مسلمانان است. در این میان، سید مرتضی برای سامعین قائل به شرط عدم مسبوق بودن آنان به شبهه یا تقلیدی نافی مضمون خبر شده که مختص به او بوده و از دیرباز نقدهایی متوجه آن شده است، امّا 1- شرط سید چیست؟ 2- مبانی و دلایل این شرط کدامند؟ دلایل مخالفین این شرط کدامست؟ 4- اعتبار و صحّت این شرط چیست؟ در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی و نیز کتابخانه‌ای، ضمن ذکر و تبیین شرط سید و دلایل او، به بررسی و نقد آن پرداخته تا به این پرسش‌ها، پاسخ داده شود و در نهایت آشکار می‌شود که نقدهای مخالفین این شرط، به صحت نزدیک‌تر بوده و این شرط از اعتبار و صحّت قابل قبولی برخوردار نیست.

علمای امامیه برای ارزیابی روایات از دو اصطلاح صحیح و ضعیف استفاده می‏کردند و بر اساس قراین - که یکی از آن قراین سند حدیث بود - به صحت و یا ضعف حدیثی حکم می‏کردند. تا این‏که نظریه تربیع احادیث توسط علّامه حلّی به کار گرفته شد. ایشان احادیث را بر اساس سلسله سند به چهار دسته «صحیح»، «حسن»، «موثق » و «ضعیف» تقسیم کرد. با توجه به انتقاد بسیاری از عالمان به این شیوه ارزیابی، در این پژوهش بر آن شدیم تا به صورت آماری میزان پای‏بندی علّامه حلّی در عمل به وضع اصطلاحات جدید و سندمحوری را به دست آوریم. بر اساس نتایج به دست آمده، ایشان در موارد بسیاری به اصطلاحات خود پای‏بند نبوده و تعداد احادیث ضعیفی که مورد عمل قرار داده، از مجموع احادیث صحیح وحسن و موثق بیشتر است. بنابراین با وجود این‏که ایشان از پیشگامان رویکرد سندمحورانه به نقد حدیث است. این رویه را در کتاب‏هایش در پیش نگرفته است.

بی‌تردید برای فهم قرآن، مخاطب باید با زوایای نزول قرآن، فرهنگ، آداب‌ورسوم، محیط، شأن و اسباب‌ نزول واقف شود. بدون توجه به آنچه گفته شد، چنان فهمی حاصل نخواهد شد. این نوشتار برای بررسی ارتباط آیات اولیۀ سورۀ آل‌عمران و رخداد مباهله در سه بخش با طرح تاریخ‌گذاری سورۀ آل‌عمران و رخداد تاریخی مباهله، بررسی دلالی و سندی آیات و روایات، نامه‌نگاری و ورود قبایل به مدینه، فهمی روشن و صحیح از عدم هم‌زمانی نزول آیات سورۀ آل‌عمران و رخداد مباهله به دست دهد. هم‌مضمونی آیۀ 61 آل‌عمران با رخداد مباهله، سبب خلط سبب ‌نزول و هم‌زمانی در نزول شده است. با بررسی سندی و دلالی، در نظر گرفتن روایات ترتیب ‌نزول و رخدادهای قطعیِ تاریخی در آیات، سورۀ آل‌عمران در سال سوم نازل شده است. به‌‌رغم اینکه مباهله از اتفاقات قطعیِ تاریخی است، با نزول آل‌عمران هم‌زمان نیست. مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و با بهره‌گیری از آیات، روایات و مستندات تاریخی نگاشته شده است.

زبان وسیله ارتباط افراد انسان بایکدیگر است و در ظرف اجتماع انسانی شکل می گیرد. خیمه تمدن بشر ستونی استوارتر از " کلمه " و " کلام " ندارد و آنچه که گاه بردار نیست نیاز هماره ما انسان ها به واژه ها و سخن گفتن و شنیدن است. باید برای درک درست یک سخن، افزون بر توجه به قرائن لفظی پیوسته به کلام و قرائن منفصله دیگر، به قرائن غیر لفظی از جمله فضای صدور نیز توجه کرد. ما در این رساله برآنیم تا رویکرد شیخ محمد تقی شوشتری به واژه ها و سخنان و نیز کارکردهای حدیثی وی را بر پایه فضای صدور بررسی و تبیین نمائیم. این تحقیق بر پایه روش توصیفی و تحلیلی و با گردآوری اطلاعات، و فیش برداری و با در نظر گرفتن شواهد گوناگون، برخی از آثار حدیثی و رجالی شیخ شوشتری از جمله الاخبارالدخیله، النجعه فی شرح اللمعه، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه و قاموس الرجال را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. در پایان معلوم گردید نگاه شیخ شوشتری به یک سخن، نگاه ارگانیک (اندام واره) بوده و آن را به مثابه یک دستگاه در کنار دیگر سخنان و قرائن آن دیده است و با رویکردی مبتی بر اصول عقلایی محاوره و استفاده گسترده از منابع اهل سنت، از فضای صدور در روند فهم و نقد حدیث بهره فراوانی جسته است چنان که بدین بهانه نام آور شده ، تا جایی که برخی گره های رجالی را هم که بیرون از دشواری های متنی است و سال ها و سده ها ناگشوده بوده، باز کرده است.

یکی از مباحث چالش برانگیز در تفسیر قرآن، بحث انزال سکینه در آیه 40 توبه و به ویژه چیستی مرجع ضمیر «علیه» در عبارت « فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکٖینَتهۥ عَلَیْهِ » است. مفسران فریقین با برخی پیش فرض ها به این قضیه نگریسته و به همین علت نتوانسته اند نظری مطابق با واقع در این باره ارائه دهند. علمای شیعه طرفدار بازگشت ضمیر به پیامبر | و نزول سکینه بر ایشان هستند؛ در مقابل، مفسران عامه بر بازگشت این ضمیر به ابوبکر اصرار دارند و آن را یک فضیلت بزرگ برای وی می دانند. هر دو گروه در این راه، به نوعی متفاوت با دیگری، به خطا رفته اند. به اعتقاد نگارندگان مرجع ضمیر «علیه» در این آیه ابوبکر است اما این امر فضیلتی برای وی نیست و خدای متعال از رهرو انزال سکینه بر ابوبکر، جان ارزشمند پیامبرش را حفظ نموده است؛ به زبان دیگر، فرود آمدن سکینه بر ابوبکر، موضوعیت نداشته است، بلکه مقدمه ای برای حفظ جان رسول خدا | بوده است.

تفسیر عصری یکی از مسائل بحث برانگیز در علوم قرآنی است که مخصوصا در قرون اخیر، معرکه آراء مختلف از طرف مسلمانان و مستشرقین شده است و نظریات مختلف و متضاد نیز در این مورد بیان شده و برخی نیز تا مرز انکار آن پیشرفته‌اند. این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و بررسی و پژوهش متن محور در روایات تفسیری اهل بیت ع، اثبات می‌کند که تاثیر علوم و شبهات و گروه‌ها و عقائد و مسائل رایج عصر یک مفسر، بر تفسیر قرآن ، امری ثابت و رائج و اصیل بوده است، و اگر چه عده‌ای به دلیل افراط در این نوع تفسیر، در دهه‌های اخیر آن را انکار کرده‌اند، ولی روایات متعدد از اهل بیت علیم السلام در منابع تفسیری و روایی نشان می‌دهد که ایشان در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، تفسیری قرآنی، اخلاقی، سیاسی، و حتی ادبی به نوعی تفسیر عصری انجام داده‌اند، از رهگذر تحلیل این روایات، و اثبات عصری بودن شان، اصالت این نوع تفسیر روشن شد.

حدیث توریث انبیا یکی از مواضع اختلاف و چالش میان حدیث‌پژوهان فریقین است. یکی از راویان برجستۀ حدیث مزبور ابوبکر است که پس از رحلت پیامبر2 و مطالبۀ فدک توسط حضرت فاطمهB، با نقل این روایت از پیامبر2، از برگرداندن فدک به آن حضرت خودداری نمود. علمای شیعه به‌منظور ابطال احتجاج خلیفۀ اول، به‌طور کلی روایت وی و سایر راویان این حدیث را در مجامع عامه مجعول دانسته‌اند؛ در مقابل، حدیث‌پژوهان عامه با صحیح خواندن حدیث ابوبکر، نادرستی اجتهاد حضرت فاطمهB را نتیجه گرفته‌اند. ما در این پژوهه روشن شده است که هر دو گروه در این راه به خطا رفته‌اند. به نظر می‌رسد بر اساس برخی شواهد قطعی، روایت توریث انبیاء جعلی نیست و ابوبکر آن را از پیامبر2 شنیده است و افزوده شدن عبارت «ما ترکناه صدقه» به حدیث، از قبیل ادراج در حدیث و کم شدن عبارت «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ...»، معلول بد شنیدن و یا تقطیع حدیث از جانب راوی است؛ اما اجتهاد او به عدم ارث‌گذاری پیامبران باطل است؛ چون فضای اصلی روایت، بحث از شأن پیامبری است که میراث پیامبری‌شان، آموزه‌های معرفتی و احکام دین است و نه مال دنیا.

فضای صدور روایات از مهم‌ترین عوامل مؤثر در فهم سخنان معصومانk به شمار می‌رود. این پژوهش سعی نموده است مبنای شیخ شوشتری را در استفاده از فضای صدور برای فهم حدیث در کارکردهای حدیثی وی شناسایی و معرفی کند. این تحقیق بر پایۀ روش توصیفی و تحلیلی و با گردآوری اطلاعات، مشاهده و فیش‌برداری و با در نظر گرفتن شواهد گوناگون، برخی از آثار حدیثی و رجالی شیخ شوشتری را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. در نهایت معلوم شد که نگاه وی به یک سخن، نگاه ارگانیک بوده و آن را به‌مثابۀ یک دستگاه در کنار دیگر سخنان و قرائن آن دیده و با رویکردی زبان‌شناسانه و استفادۀ گسترده از منابع اهل سنت، از فضای صدور در روند نقد حدیث، بهرۀ فراوانی جسته است؛ به‌طوری که بدین سبب شهرت یافته است.