جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مالکیت و حکمرانی در قرآن برای خداوند و انسان به ‌کار رفته و ممکن است این تصور پدید آید که «مالکیت الهی و انسانی از قدرت و تسلط یکسانی برخوردار هستند». این مهم، موجب شد تا مقاله حاضر به ‌روش توصیفی ـ تحلیلی به‌ معناشناسی واژه «مُلک» بر اساس روابط همنشینی در آیات قرآن کریم بپردازد. بررسی تمام آیات مُلک الهی و مُلک انسانی (48 مورد) نشانگر امور ذیل است: الف) مُلک الهی در نقش مبتدای مؤخر بیشتر با ریشه‌های «س/ ‌ب/ ‌ح»، (ح/ ‌م/ ‌د)، (ب/‌ر/ک)، (خ/ ‌ل/ ‌ق) و... و در نقش مبتدا با موضوع‌ای قیامت، برپایی حکومت‌الهی در آن و إعطای جزای مؤمنان و کافران با ریشه‌های (ب/ ‌غ/ ‌ت)، (ع/ ‌ق/ ‌م) و... روابط همنشینی دارد، ب) مُلک انسانی در غالب موارد با نقش مفعول‌به با ریشه‌های (أ/ ت‌/ ی)، (ش/ ‌ی/ أ)، (ن/ ‌ز/ ع)، (ش/ د/ د) و (ص/ ‌ف/ ‌و) همنشین است، ج) خداوند مالک حقیقی جهان است و مُلک را به هر کسی که بخواهد، می‌دهد و از هر کسی که بخواهد، می‌گیرد و إیتاء مُلک به هر دو انسان مؤمن یا کافر بستگی به مشیت الهی دارد، د) تمام آیات مُلک الهی به بیان ویژگی‌های یک مالک مطلق از جمله دارا بودن قدرت بی‌نهایت، آفرینش موجودات، ربوبیت الهی، فرمان پذیری مطلق موجودات، اجرای شفاعت، عدالت و برپایی روز جزا در جهانی دیگر می‌پردازد؛ اما در آیات مُلک انسانی به این موضوع که فرمانروای زمینی چه ویژگی‌ها و اختیاراتی دارد، اشاره‌ای نمی‌کند بلکه مهم ترین موضوع، دادن و پس گرفتن قدرت فرمانروایی از انسان، انتخاب فرمانروا براساس شایستگی ها (انسان مومن) و تفویض اختیاراتی همچون علم، قدرت و حکمت می‌باشد. بنابراین مهمترین مساله در آیات ملک انسانی این است که ملک انسانی نیز در طول ملک الهی قرار دارد و فرمانروایی انسان و تفویض اختیار فرمانروایی به انسان، جزئی از مدیریت جهان توسط خداوند است.

حیات امام جواد(ع) به‌سبب پدیده‌هایی، از دیگر امامان ممتاز است؛ زیرا در عصر پدر و جد بزرگوارش، عقایدی در بین شیعیان ایجاد شد که عده‌ای را از حق منحرف کرد و آنان را به باطل کشاند و موجب نپذیرفتن امامت ایشان گردید و شبهاتی را در این زمینه به‌وجود آورد. مقالة حاضر به شیوة توصیفی‌ـ تحلیلی، ضمن برشمردن شبهات واردشده در این امر، به رفتار امام رضا(ع) و گونه‌شناسی مقابلة ایشان در برخورد با شبهات می‌پردازد. تحقیقات نشان داد که سه جریانِ تفکرِ «وقف» از زمان امام هفتم، به معنای «پایان یافتن امامت در ولایت امام کاظم(ع)» از یک سو، «ایجاد شبهه برای عقیم بودن امام رضا(ع)» از سوی دیگر، و نیز «هفت‌سالگی امام جواد(ع) در هنگام شهادت پدر»، به‌شدت موجب تردید در بین شیعیان شد و این امر، زمینه‌سازی لازم را به‌وسیلة امام هشتم می‌طلبید. امام رضا(ع) با گونه‌هایی همچون بشارت دربارة ولادت امام جواد(ع)، معرفی و نص بر امامت جوادالائمه(ع) به عنوان امام بعدی، رضایت به انجام «قیافه‌شناسی»، ارجاع شیعیان به امام جواد(ع) در پاسخ به سؤالات، ردّ شبهات واقفیه با دلایل قرآنی و عقلی و نمونه‌های دیگر، در پی پاسخ‌گویی به شبهات برآمدند.

قرآن به‌‌عنوان مهمترین منبع دینی مسلمانان همواره کانون توجه بوده و از دیرباز تاکنون برای فهم آن توسط دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان تلاش‌‌های بسیاری انجام شده ‌‌است. از نکات مهم در خصوص قرآن، نزول تدریجی آن در طول 23 سال رسالت پیامبرa باتوجه‌به مقتضیات زمان و مکان نزول آن است که همین مسئله بر چگونگی فهم آن می‌‌افزاید. یکی از مباحث مهمی که از دوران صحابه تا به امروز در مجامع قرآن‌‌پژوه‌ مطرح ‌بوده، موضوع مکی و مدنی‌بودن آیات و سوره‌‌های قرآن است که در نحوه تحلیل و تفسیر آیات اثر دارد. روش پردازش مطالب در پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی- تحلیلی است و پس از مطرح‌کردن دیدگاه دانشمندان مسلمان درخصوص مکی و مدنی‌بودن آیات و سور قرآن، بررسی و نقد نظرات خاورشناسان قرآن‌پژوه خواهد آمد و سپس گونه‌شناسی نظرات ایشان ارائه می‌شود. طبق دستاوردهای این پژوهش مجموعه نظرات پیرامون مکی و مدنی‌بودن آیات و سوره‌های قرآن کریم در پنج دسته گونه‌‌شناسی جای می‌گیرد: دیدگاه دوگانه گلدتسیهر؛ دیدگاه سه‌گانه لامنس و نویورث، دیدگاه چهاربخشی گوستاو وایل و نولدکه و رود ویل و بلاشر؛ دیدگاه شش‌بخشی ویلیام مولر، و دسته‌بندی محتوایی ریچارد بل و هرشفیلد. قابل‌توجه آنکه علی‌رغم تفاوت‌های بسیار در دسته‌بندی آیات بخش مکی، از یک بخش تا پنج بخش، خاورشناسان در یگانگی آیات و سوره‌های مدنی اختلافی نداشتند و همگی ایشان بخش مدنی را صرفاً یک گروه در نظر گرفته‌اند.

مقاومت از جمله ارزش‌های بنیادین قرآنی در مسیر پیشرفت جامعۀ اسلامی و شکل‌دهی تمدن اسلامی است که به معنای ایستادگی و پایداری در برابر چیزی است که توازن را در ابعاد داخلی و خارجی بر هم زده باشد. شکل‌گیری این ارزش در جامعه به عنوان یکی از شیوه‌های الگوی مرسوم زیست انسانی در عرصه‌های حیات انسانی، به طوری که بتوان نمودِ آن را در مجموع رفتارهای اجتماعی مشاهده کرد، فرهنگ مقاومت گفته می‌شود (بیان مسئله). دستیابی به فرایند مهندسی این ارزش در جامعه مبتنی بر نظام اندیشه‌ای رشدمحور قرآن کریم، هدف این نوشتار است (هدف). اکنون این سؤال مطرح است که قرآن کریم در راستای مهندسی فرهنگ مقاومت در جامعه، چه فرایندی را مطرح می‌سازد؟ (سؤال). ضرورت بررسی این مسئله با توجه به تأکید آموزه‌های دینی نسبت به این ارزش، و نیاز جوامع اسلامی خصوصاً با توجه به شرایط کنونی اسلام و نیاز به همگرایی و هماهنگی میان جبهه مقاومت روشن است (ضرورت). روش پژوهش در ترسیم فرایند مهندسی و مؤلفه‌های آن، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی است (روش). یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مبتنی بر اندیشۀ رشد قرآنی، فرایند مهندسی فرهنگ مقاومت مبتنی بر یک خودآگاهی و هدفداری در فرایندی سه مرحله‌ای است که سعادت انسان و جامعۀ انسانی را به دنبال دارد (نتیجه).

طباطبایی و شنقیطی از مفسران معاصرند که تفسیر قرآن به قرآن نوشته‌اند. این پژوهش، به دنبال پاسخ به این پرسش است که: با توجه به روش یکسان تفسیری این دو مفسر، چه تفاوت‌ها و اشتراکاتی در مبانی، منابع و گرایش تفسیری ‌طباطبایی و شنقیطی وجود دارد؟ روش گردآوری اطلاعات در این نگارش، کتاب‌خانه‌ای و روش تحقیق، توصیفی‌مقایسه‌ای است. به نظر می‌رسد در حوزه مبانی، هر دو مفسر، به اعجاز، و مصونیت قرآن از تحریف معتقدند. طباطبایی در بحث جامعیت قرآن، معتقد است فقط آنچه برای هدایت بشر نیاز است، در قرآن وجود دارد اما شنقیطی معتقد است تمامی علوم، از جمله طب و هندسه و غیره، در قرآن وجود دارد. شنقیطی، برخلاف طباطبایی، نسخ آیه با روایت و نسخ تلاوت را قبول دارد. طباطبایی از روایات تفسیری به عنوان مؤید، و شنقیطی به عنوان منبع مستقل استفاده می‌کند. از منابع مشترک هر دو مفسر، سنت، لغت و تاریخ است؛ اما نحوه استفاده آن ‌دو از این منابع یکسان نیست. گرایش مشترک دو مفسر گرایش‌های ادبی و کلامی است؛ اما طباطبایی گرایش اجتماعی و فلسفی، و شنقیطی گرایش فقهی دارد. در نهایت، می‌توان گفت این دو مفسر علی‌رغم روش تفسیری یکسانِ قرآن به قرآن، تفاوت‌های متعددی در مبانی و منابع و گرایش، و نیز نتایج تفسیری دارند.

موضوع لوح محفوظ، که گاهی «امّ الکتاب» و «کتاب مکنون» نیز نامیده می‌شود، در مقابل لوح محو و اثبات آمده و یکی دیگر از مراتب نزول قرآن است. امور مندرج در لوح محفوظ ثابت و غیر قابل تغییر و مصون از نقصان است؛ اما واقع‏شدنی هستند. این نگارش به بررسی «لوح محفوظ» و کیفیت آن از دیدگاه مفسران فریقین می‌پردازد. روش جمع‏آوری مطالب در این پژوهش کتابخانه‌ای بوده و روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی است. بنا بر یافته‌های تحقیق حاضر، لوح‌ محفوظ (صفحه‌ای از نور) همان علم بی‏کران و لایزال الهی است که مرجع صدور همۀ کتب تشریعی بوده و مقدّرات تمام کائنات قبل از وجود در آن نگاشته شده است. در این نوشتار آراء و دیدگاه‌ها و همچنین روایات مرتبط با لوح محفوظ و موضوعات وابسته را گردآوری شده و با توجه به آیات قرآن و تفاسیر مختلف شیعی و سُنّی، برترین و موثق‌ترین آراء در مورد لوح محفوظ بیان شده ‌است.

یکی از معارف مهم و پربسامد قرآنی موضوع توبه است. توبه یا بازگشت، هم به خدا و هم به بنده نسبت داده می‌شود. در مباحث کلامی فرق، اگرچه در برخی مباحث بین شیعه و معتزله اتفاق نظر وجود دارد، اما در مسئلة قبول توبه، چنین نیست. معتزله بصره قائل است که قبول توبه برخداوند واجب عقلی است، و اگر قبول نکند فعل قبیح انجام داده، در حالی که اشاعره و شیعۀ امامیه و معتزلۀ بغداد معتقدند قبول توبه به دلیل تفضل خدا بر بندگان است. معتزله دو دلیل عقلی و یک دلیل قرآنی بر مدعای خود اقامه کرده، و اعتقادشان مبتنی بر مبنای «خلود در آتش برای گنهکار» می‌باشد. نتایج حاصل از این پژوهش که با روش تحلیلی_توصیفی انجام شده حاکی از آن است که چنین اعتقادی منتج به «تأثیرپذیری خدا از خلق» و نیز «مستحق مذمت بودنِ خدا» خواهدشد که هر دو محال است. طبق آیات متعدد، خداوند به گنهکار وعدة قبول توبه داده، و خُلف وعده قبیح است؛ پس قبول توبه عقلی نیست بلکه سمعی است، و چون خدا وعده قبول داده است، می­پذیرد.

بحث علم‌المناسبه به تعبیر قدما، نظم و انسجام به تعبیر متاخرین، و زنجیرمندی و بینامتنیت در قاموس زبان‌شناسی متن‌محور معاصر، از جمله مباحثی‌است که از بدو نزول قرآن تا عصر حاضر، مورد توجه قرآن‌پژوهان قدیم و جدید مسلمان و غیرمسلمان بوده­است. امروزه برخی مستشرقان، معتقدند که قرآن توده‌ای درهم و نامنسجم است. همچنین تکرار آیات در قصص قرآنی ناشی از عدم انسجام آیات می­باشد. با توجه به اهمیت بحث لازم‌است که در آیات مربوط به قصص قرآنی انسجام و زنجیرمندی آنها بررسی شود. نتایج تحقیق که به روش تحلیلی– توصیفی انجام شده حاکی از آن است که: الف. در سور اولیه مکّی، خواننده با قصص تمام و کمال روبرو نیست و فقط، به رخدادهای اصلی آنها اشاره شده‌است؛ ب. اهداف در سوَر اولیه اخلاقی و تربیتی می­باشد و شیوه بیان قصص، تند و کوبنده، و موسیقی یکنواختی بر سوره‌ها حاکم‌است؛ ج. بخش‌های روایی و به طریق اولی، قصص مکافات‌محور با آیات پس و پیش خود از یک سو و با سایر قصص مکافات‌محوردر سایر سور و همچنین در سطح کلان، با سیرۀ پیامبر (ص)، روابط بینا- سوره‌ای و بینامتنی دارند؛ د. آغازین‌های روایی این قصص از یک یا چند الگوی مشترک و فرموله شده تبعیت می‌کنند؛ هـ. بخش میانی قصص، رخدادهای سازه‌ای را در خود جای داده­ و در واقع، روایتگری قصص به این بخش بستگی مستقیم دارد؛ و. فرجامین روایی قصص، معمولاً با آیه‌ای که ناظر به درس یا پیامی اخلاقی است، به پایان می‌آید؛ ز. قصص مکافات‌محور سور اولیۀ مکّی، حامل اولین مراودات کلامی دین اسلام از طریق پیامبر(ص) محسوب می‌شوند، و مینیاتوری از کل قصص قرآنی ارائه داده و زمینۀ ذهنی مخاطبان قرآن را آماده می‌کنند.

ایـن مقالـه بـا روش تحلیـل محتـوا و تاریخـی در پـی دسـتیابی بـه روش تفسـیری جابربـن عبـداللَّه انصـاری اسـت. بـدون اینکـه در پـی اسـتقراء همـه روایات تفسـیری جابر باشـد، بلکه تنهـا بـه روایـات جابـر در تفسـیر مجمـع البیان و برخی دیگـر از احادیث او اکتفا کرده اسـت. بر سـلبی» در تفسـیر نبوده اسـت و روایات تفسـیری جابر چند ِـش ایـن اسـاس، جـ ِ زء جریـان «گرای گونـه اسـت: بیـان معانـی واژه هـا، شـأن نـزول آیـات، تعییـن مصـداق آیه، تفسـیر و توضیـح آیه، بیـان بطـون آیـه، علـوم قـرآن، احـکام فقهـی و عبـادات. همچنیـن روایاتـی از او کـه در زمینـۀ تاریـخ، فضـال سـورهها و فضائـل اهـل بیـت اسـت و بـرای تفسـیر قرآن مفید اسـت. شـرح حال مختصـر جابـر و فرازهـای مهـم آن، جایـگاه جابـر نزد پیامبـر و اهل بیت و گـزارش دیدگاه منابع رجالـی شـیعه و سـنی در بـارۀ جابـر، نیـز در مقالـه آمده اسـت

«دایره‌المعارف قرآن لیدن»، کامل‌ترین مجموعه اسلامی موجود، به زبان انگلیسی است که در پنج جلد و بالغ بر 1000 مقاله می‌باشد. «مقاله صفین» به عنوان یکی از مدخل‌ها در حیطه شیعه‌شناسی و تاریخ صدر اسلام، مشتمل بر نکات قابل نقد و در تعارض با منابع ‌روایی است. بدین‌رو، پژوهش حاضر به شیوه توصیفی–تحلیلی به نقد و بررسی این مقاله براساس نهج‌البلاغه، شروح آن و منابع تاریخی پرداخته‌است. مطالبی ناروا همچون بیانِ جهت‌گیری دوگانه امام‌علی(ع) در قصاص قاتلان عثمان به عنوان علت اصلی شروع جنگ، تشبیه کردن نیرنگ عمروعاص به رفتار امام(ع) در جنگ جمل، استفاده از لغات مبهم و دوپهلو در جریان حکمیت و ناجوانمردانه شمردن قتل عثمان از جمله نکات قابل بررسی است که در «مقاله صفین» ذکر شده‌است. یافته‌ها نشان داد که؛ خانم «ماریا دکاکه» نویسندة «مقاله صفین»، به کتاب نهج‌البلاغه به عنوان مهم‌ترین اثر نپرداخته و حتی با وجود استفاده از کتب تاریخی معتبر، به شیوه علمی و جامع‌نگرانه از آن‌ها استفاده نکرده‌است. هم‌چنین استفاده از لغات مبهم و دوپهلو در مقاله، موجب سوء تفاهم و مخدوش‌سازی چهره امام(ع) شده‌است.