جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الاخبار الدخیلة یکی از آثار محمدتقی شوشتری است که با هدف نمایاندن روایات مجعول و محرَّف، در سه باب تنظیم شده است. باب سوم این اثر به نقد و بررسی دعاها اختصاص یافته است و شامل دو زیر مجموعه: «ادعیة محرَّفة» و «ادعیة موضوعة» است. در این بخش از کتاب، شوشتری به نقد ادعیه محرَّف و مجعول با بهره‌گیری از دلایل قرآنی، روایی، عقلی، لغوی و ادبی پرداخته است. با توجه به جایگاه سترگ دعا در هندسه معرفتی شیعه و نظر به لزوم ارزیابی دقیق و جامع نقدهای علامه شوشتری، این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی، ادعیه تحریف یافته الاخبارالدخیلة را مورد ارزیابی قرار داده است. نتایج پژوهش از ناتمامی و نادرستی برخی نقدهای شوشتری حکایت دارد. چنان‌چه شوشتری جامع‌نگری و استفراغ وسع می‌داشت در ارائه دلایل قرآنی (توجه به مجموع آیات قرآن و سیاق آیات)، دلائل روایی (تشکیل خانواده حدیثی و دعائی)، استدلال عقلی (عنایت به تنوع تحلیل‌های عقلی)، آراء لغوی (بررسی مجموع دیدگاه‌های لغویان) و ادبی (دقت در وجوه مختلف نَحوی)؛ به تحریف در برخی فقرات دعاها حکم نمی‌راند. به علاوه حتی با فرض وجود تغییر و دگرگونی در نمونه‌های محل بحث، این تغییرات ناشی از تصحیف، نه تحریف، بوده و دلیل استواری بر رخ‌داد تحریف عامدانه در آن‌ها وجود ندارد.

یکی از خدمات مهمی که قرآن پژوهان از دیرباز و به‌ویژه، در دوره معاصر در آستانه قرآن ارائه کرده‌اند، سعی بر ترجمه‌ آیات قرآن جهت فهم همگانی است. به رغم همه این تلاش­ها، گاه به دلیل کم‌توجّهی به قواعد ادبی، در ترجمه­ها لغزش‌هایی پدیدار گردیده است. از جمله، ترجمه ساختار «وَدَّ» و «لَو» -که در دوازده موضع قرآن به کار رفته­اند- است. بنابر ادله ادبی-قرآنی، «لو» در این ساختار، مصدریه بوده و با صله‌اش به تأویل مصدر رفته و مفعولٌ‌به برای فعل «وَدَّ» است و طبق قول بسیاری از لغت­نامه‌های معتبر عربی آنچه‌ که در ساختار فعل «وَدَّ» و «لَو» معنای تمنی می‌دهد فعل «وَدَّ» و نه «لَو» است. بررسی سیزده ترجمه مشهور قرآن، نشان داده که ترجمه‌ها غالبا یا برای «وَدَّ» معادل‌یابی ناصوابی داشته و با تعابیری چون: «دوست دارد» و «خوش دارد» به خطا رفته‌اند و یا در ترجمه «لو» با تعابیری چون: «ای کاش» و «کاش» و حرف ربطیِ «که»، لغزش داشته‌اند و یا همزمان در ترجمه هر دو واژه «وَدَّ» و «لَو» اشتباه کرده‌اند. در ترجمه‌ این دوازده آیه؛ رضایی پنج بار ترجمه صحیح، مکارم چهار نوبت ترجمه صحیح، حداد عادل دو بار ترجمه صحیح، صفارزاده و قمشه‌ای نیز هر کدام یک نوبت، ترجمه صحیح ارائه کرده‌اند.

از ابتدای قرن دوم تا فرجام قرن پنجم هجری، بیش از 250 کتاب یا رساله درباره فضائل اهل بیت(ع) نگاشته شد. یکی از مهم‌ترین آثار تألیف یافته در این حوزه المناقب اِبْن‌مَغازِلی(483هـ) است. ابوالحسن علی بن محمّد جُلّابی مشهور به ابن‌مغازلی از عالمان شهر واسط در قرن پنجم هجری به شمار می‌رود. المناقب اِبْن‌مَغازِلی مجموعه حدیثی نسبتاً جامع در زمینۀ روایات مناقب و فضائل اهل بیت(ع) به حساب آورد. نظر به اهمیت این کتاب، پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که روش اِبْن‌مَغازِلی در گزارش فضائل اهل بیت(ع) در کتاب المناقب چگونه است؟ پس از بررسی اسناد و محتوای 479 روایت (در قالب 251 باب) یافته‌های این پژوهش حکایت از آن داشت که روش ابن‌مغازلی در گزارش اسناد از سه ویژگی مهم برخوردار بود: ذکر مُسند سلسله روایات کتاب، ذکر طُرُق متعدد روایات و انعکاس برخی حقایق تاریخ حدیثی در اَسناد. در قسمت محتوایی، ابن‌مغازلی در بخشی از کتاب، به صورت عام ـ بدون ذکر نام اهل بیت(ع) ـ مناقب ایشان را گزارش کرده است؛ بخشی دیگر ـ که بیشتر حجم کتاب را به خود اختصاص داده ـ به بیان مناقب و فضائل امام علی(ع) اختصاص دارد. فضائل حضرت زهرا(س) و حسنَیْن(ع) نیز به صورت مختصرتر مورد توجه قرار گرفته و از سایر اهل بیت(ع)، تنها در چند روایت، به بیان فضائل امام سجاد(ع)، امام صادق(ع) و حضرت مهدی(ع) پرداخته شده است.

پدیده بینامتنیت از تحولات دنیای ادبیات است. بر مبنای این پدیده هر متنی اثرپذیر از متن‌های قبلی و اثرگذار بر متن‌های بعدی می‌باشد و هیچ متن منحصر به فردی وجود ندارد، این همان حقیقتی است که در گذشته با تعابیری چون: اقتباس، سرقت ادبی، تلمیح و انتحال شناخته می‌شد. از آن‌جا که سخنان معصومان(ع) متأثر از آیات قرآن هستند می‌توان با استفاده از روابط بینامتنی به تحلیل چگونگی ارتباط آن‌ها با آیات پرداخت. نظر به اهمیت تبیین اثرپذیری روایات امام رضا(ع) از آیات قرآن در موضوع امامت، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که تحلیل روابط بینامتنی روایات کتاب الامامه مسند امام رضا(ع) و قرآن چگونه است؟ با تحلیل آیات قرآن و روایات کتاب الامامه مسند امام رضا(ع) در قالب سه نوع رابطه بینامتنی: واژگانی، گزاره‌ای(متنی) و اشاره‌ای روشن گردید

یکی از مسائل چالش‌انگیز در مطالعات قرآنی و حدیثی، روایاتی هستند که بر تحریف آیات قرآن اشاره دارند. از معروف‌ترین آن‌ها، روایاتی هستند که از قرآنی بودن آیۀ‌ موسوم به «رجم» سخن می‌گویند. بسیاری از مفسران اهل­ سنت، ضمن گزارش و پذیرش این روایات، نظریۀ نسخ التلاوه را مطرح نمودند. یافته‌های پژوهش حاضر حکایت از آن دارند: 1. از مجموع 58 تفسیر اهل ­سنت که روایات را گزارش کرده‌اند، سه رویکرد وجود دارد: الف) نسخ تلاوت و عدم نسخ حکم: 40 تفسیر، ب) گزارش روایات بدون بیان نظر: 12 تفسیر؛ ج) تشکیک در صحت روایات: 6 تفسیر؛ 2. وجه مشترک اسناد همۀ روایات، ختم آن‌ها به صحابی است و احتمال اعمال نظر صحابه وجود دارد؛ 3. محتوای روایات آیۀ رجم با ادلۀ قرآنی، روایی، فقهی، عقلی و ادبی در معرض نقد هستند؛ 4. به نظر می‌رسد روایات آیۀ رجم ریشه در تورات داشته و به مصادر اسلامی راه یافته است.

از پيامبر گرامی (ص) رواياتي نقل شده‌ که در آنها از مشابهت حوادث امت اسلام با حوادث امت‌هاي پيشين سخن گفته‌ شده است. اين روايات شهرت فراواني يافته‌ و گويا علت آن تطبيق‌هاي گسترده‌اي است که از صدر اسلام تاکنون به‌وسيله امامان معصوم(ع)، صحابه و عالمان فريقين در این‌باره صورت گرفته است. به‌‌سبب جايگاه موضوع امامت در ميان شيعيان، بیشتر انطباق‌ها در مصادر شيعي بر محور امامت است. بدین‌روی اين تحقيق با هدف بررسي و ارزيابي انطباق‌ حوادث و رخدادهاي مسائل امامت بر روايات تشابه اُمَم سامان يافته و مصادر شيعي، اعم از جوامع حديثي، شروح روايات، تفاسير و کتاب‌هاي کلامي مطالعه و بررسی شده‌اند. برای این منظور، ابتدا روايات اهل‌بيت(ع)، شروح روايات و آراء عالمان این مصادر استخراج و سپس دسته‌بندي و در نهایت تحليل شده‌اند. روش کار توصيفي، تحليلي و بررسي اسنادي بوده است. يافته‌هاي تحقيق بيانگر آن است که انطباق رخدادها بر مسائل امامت در سه محور بوده است: الف) تطبيق رخدادها بر اوصياي پيامبران؛ ب) تطبيق مسائل مرتبط با امام عصر (عج)؛ ج) تطبيق تحريف قرآن پر چالش‌ترين تطبيق مربوط به تحريف قرآن بوده که بر اين تطبيق نقدهاي فراواني وارد شده است.

علامه طباطبایى پیش از نگارش تفسیر المیزان در قم، تفسیر دیگری با نام تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن در زادگاهش تبریز نگاشت و این تفسیر پایه‌های اولیۀ المیزان محسوب می‌شود. سبک آن چنین است که علامه، ابتدا تفسیر به‌نسبت کوتاهی از آیات، با محوریت روش قرآن به قرآن آورده و آن‌گاه روایات مرتبط را ذکر کرده‌ و سپس تلاش داشته که میان آیات و روایات سازگاری ایجاد کند. چنان­که از عنوان این تفسیر پیداست، روایات نقش مؤثری در تفسیر آیات ‌دارند، اما به این معنا نیست که متوقف بر روایات بوده، بلکه مشتمل بر روش‌های گوناگون و متنوع تفسیری است که عبارتند از: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با حدیث، تفسیر قرآن با قواعد ادبی، تفسیر قرآن با لغت، و تفسیر قرآن با عقل.

عالمان فریقین اتفاق نظر دارند که در تاریخ اسلام، جعل و تحریف از مهم‌ترین آسیب هایی ‌است که روایات بدان دچار شده و تقریباً سراسر موضوعات اسلامی از جمله حوادث صدر اسلام را فراگرفته‌است. نمونۀ بارز آن ، روایاتی است که بر طبق اغلب آن ها پیامبر (ص) و بر اساس پاره ای دیگر مسلمانان یا هم پیامبر (ص) و هم مسلمانان در پایان جنگ احد پس از مشاهده پیکر مثله‌شدۀ حمزه سوگند یاد کردند که با جمعی از مشرکان مقابله به مثل کنند. در پی آن رخداد، خداوند با فرو فرستادن آیات پایانی سورۀ نحل از این سوگند نهی کرد. لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که نقد سندی و محتوایی روایات سوگند به مُثلۀ قاتلان حمزه چگونه ‌است؟ یافته های تحقیق حکایت از آن دارند که سند همۀ این روایات ضعیف است؛ به گونه ای که سند آن‌ها یا مرسل است یا در اَسناد راویان ضعیف حضور دارد. روایات از نظر محتوایی اولاً با آیات رعایت مساوات در قصاص و دأب قرآن در «خطاب به پیامبر (ص)» و «تشریک پیامبر (ص) و امت» در تعارض‌اند. ثانیاً با مکی بودن سورۀ نحل سازگاری ندارند. ثالثاً با روایات نهی از مثله که فریقین نقل کرده اند در تناقض‌اند. رابعاً درون مایۀ روایات در مقایسه با یکدیگر تعارضات غیر قابل جمع دارند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پس از تفسیر آیات به گزارش و تبیین روایات پرداخته است. علامه بخشی از روایات را گزینش و گزارش کرده است. ضوابط روی‌گردانی از نقل برخی روایات یا همان رویکردهای سلبی به ‌تصریح یا تلویح در المیزان آمده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دست‌کم دوازده رویکرد وجود دارد: 1. عدم گزارش روایات مخالف با سیاق؛ 2. اجتناب از نقل روایات غیرمرتبط با آیه؛ 3. اجتناب از نقل روایات غیر مؤثر در فهم آیات؛ 4. اجتناب از نقل روایات مخالف با دیدگاه تفسیری؛ 5. اجتناب از نقل روایات مشابه؛ 6. قلّت گزارش روایات فقهی؛ 7. اجتناب از گزارش روایات اسباب نزول دال بر جری و تطبیق؛ 8.پرهیز از گزارش گستردۀ روایات قصص قرآن؛ 9. عدم ذکر روایت به دلیل مخالفت با قرآن؛ 10. عدم نقل روایت به دلیل مخالفت با عقل؛ 11. عدم نقل به دلیل احتمال جعل در آن؛ 12. عدم نقل روایت به دلیل ادراج در آن.

از مهمترین تلاش‌ها در آستان روایات- که مورد تأکید معصومان (ع) بوده است- کوشش برای فهم معنای صحیح آن‌ها است. این مهم زمانی اهمیت دو چندانی خواهد داشت که معنای روایتی دشوار باشد یا به بد فهمی دچار گردد. نمونه این نوع روایات، یکی از فقرات سخنان پیامبر (ص): «أَنْ لَا یوطِئْنَ فُرُشَکُمْ» می‌باشد که در خطبه حجة‌الوداع ایراد گردیده است. عزیزه حبری از فعالان نظریه فمینیسم اسلامی- قرآنی، فقره مذکور را در معنای زنا تبیین کرده است و ضرب زن در آیه 34 سوره نساء را صرفاً زمانی جایز دانسته که زن به زنا دچار شود. از این‌رو پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال برآمده که تحلیل معنای «ایطاء الفُرُش» در «أَنْ لَا یوطِئْنَ فُرُشَکُمْ» در روایات نبوی (ص) چگونه است؟ یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارد که سخن پیامبر (ص) ناظر بر رفتاری معروف در میان عرب است، طبق این عادت، زنان با مردان بیگانه سخن می‌گفتند و آن را ناروا نمی‌دانستند. چون آیه حجاب فرود آمد، زنان در پرده حجاب قرار گرفتند و مردان از گفتگو و مجالست با زنان نهی شدند. البته نهی از سخن گفتن زن و مرد بیگانه به شکل گفتگوها و تعاملات رایج و عادی در جامعه آن روز نبوده است بلکه احتمالا سخن گفتنی همراه با طرح دوستی و آلوده شدن به گناه بوده است.