جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حوزه «قم دوم» که در اوائل قرن چهاردهم هجری شمسی در مرکز فلات ایران و در شهری که حدود هشت قرن پیش از آن حوزه ی علمیه ای پربار و پررونق داشت ، بنیان گذاشته شد از حیث فقه محور بودن ، استمرار حوزه نجف بود و همین امربا عث شد تا جایگاه مباحث کلامی و حدیثی و هم چنین رابطه این دو در پرده ای از ابهام قرار بگیرد و این سوال مطرح شود که در حوزه نوپدید قم ،علم کلام با حدیث چه نسبتی داشته و رابطه این دو به چه شکل رقم خورده است ؟ درپاسخ جویی این سوال با استفاده از روش داده پردازی کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، گزارش های مختلفی که درباره زندگی استادان و نویسندگان نامی این حوزه و نگاشته های صدسال اخیرشان ،نوشته شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که دو علم یاد شده دو دوره متناوب را در حوزه معاصر قم طی کرده اند؛ در دوره اول کلام با فاصله از حدیث زمینه غربت حدیث را فراهم ساخته و در دوره دوم به قرابت با حدیث و هم افزایی با آن پرداخته است .

هر دانش، برای آسان‌سازی مفاهیم گسترده‌اش نیاز به اصطلاحاتی دارد. گاه، این اصطلاحات در دو دانش گوناگون به کار گرفته شده است. نمونه اصطلاح «اسلام» و «کفر» در دو دانش فقه و کلام است که هم آثاری فقهی دارند و هم کلامی. از آنجا که میان این دو علم، تفاوتی بنیادین هست پس نه شأن فقیه است که معیار سعادت را گوید و نه متکلم توان سخن از احکام را دارد. با نگاهی به آثار ایشان و به روش توصیفی ـ تحلیلی چنین می رسیم که فقها از «اسلام» به ابراز لسانیِ شهادتین بسنده کرده و بر آن احکامی چون طهارت، ازدواج، ارث، احترام خون و مال را بر آن بار کرده اند؛ در این علم، کافر، فردی است که از چنین اظهاری سر باز زند. با این حال، به یقین، مجرد چنین اقرار و یا استنکاف، سبب ساز خوش بختی یا شگون بختی نیست. جدای از حکم عقل، آیات و روایات هم چنین می گویند که کسی به رستگاری می رسد که بنابر تسلیم داشته به دستوراتی که برایش روشن گشته عمل کند. و تنها کسی تیره بخت است که بعد از معرفت و شناخت حقیقت آن را انکار کند. پس مقتضی تحلیل و جمع کردن میان ادله این است که امکان دارد فردی از دید فقها مسلمان باشد ولی متکلمان کافرش خوانند. در مقابل، شخصی کافرفقهی باشد در حالی که روحیه تسلیم داشته و مرتبه ای از اسلام را دارا باشد. پس اسلام و کفر در دو علم فقه و کلام مشترک لفظی است.

در ادامه سه نشست گذشته با حضور هر یک از اساتید این نشست مناظره­ای علمی میان تلقی اساتید محترم از مفهوم مرجعیت و قیدهای مورد نظر آنان است. استاد سبحانی معتقد است در نتیجه بحث اختلاف نظری وجود ندارد و همه ما خواستار این هستیم که میراث اهل بیت علیهم السلام را از لحاظ سند و دلالت تمام کنیم، تا بتواند به‌عنوان منبعی غیر قابل مناقشه و معارضه‌ برای معرفت لحاظ شده و ضرورت مراجعه به آن اثبات شود. ولی ممکن است در زوایای بحث علمی یا به‌کار بردن برخی قیود، اختلافاتی باشد. ایشان بر این باور است که قید غیرقابل حذف بودن که استاد طالقانی اضافه کردند نه تنها ضرورت ندارد، بلکه مشکل هم ایجاد می‌کند چون مرجعیت را از عمومیت انداخته و آن را محدود می­کند به مواردی که گزارۀ مشابهی از منابع دیگر نداریم به علاوه هدف ما اثبات مرجعیت و پایگاه اهل بیت علیهم السلام پیش از مراجعه به روایات درحالیکه بحث شما پسینی است. در مقابل استاد طالقانی ضمن دفاع از نظریه خود و ضرورت وجود قید توضیح می دهد: مواردی که در آنها مدعیات تجربه یا عقل متعارف عرفی یا فلسفۀ عرفی یا مضامین روایات عیناً یکی باشد، اندک است. این موارد در بهترین حالت، متداخل و عام و خاص و مطلق و مقید است به اعتقاد ایشان همانطور که کتاب الطهاره و الصلاه وسائل الشیعه دقیق و کلمه به کلمه بررسی و مطالعه می شود باید السماء و العالم بحار نیز به عنوان یک منبع معرفتی مورد مداقه قرار گیرد. همچنین ادعای پسینی بودن ادله را نپذیرفته و می­گوید در صورت پسینی بودن اثبات منبعیت نیز پسینی می­شود. استاد رضوی معتقد است تعریف استاد طالقانی از مرجعیت به گفته خودشان جعل اصطلاح است که اگر بتوانند از حدود آن دفاع کنند، به یک اصطلاح تبدیل می‌شود. درباره مرجعیت، باور استاد رضوی این است که باید میان مرجع و منبع فرق گذاشت. ویژگی مرجعیت با توجه به روایت سفینه فصل‌الخطاب بودن است، یعنی اهل بیت علیهم السلام به تنهایی فصل‌الخطاب هستند در مقابل عقل و وحی که منبع هستند. در مقابل استاد سبحانی این قید را هم نپذیرفته و توضیح می­دهد صرف وجود منبعیت اهل بیت علیهم السلام هم فصل‌الخطاب درست می‌کند و هم افتراض طاعت و هم ضرورت مراجعه به کل میراث اهل بیت علیهم السلام را تمام می کند؛ از این‌رو ما نیازمند افزودن قید خاصی نیستیم.

دکتر رسول رضوی در این نشست با بیان تفکیک بحث جانشینی دنیوی و جانشینی معنوی اهل بیت علیهم السلام در سده اخیر معتقد است: بحث نخست، بحثی تاریخی است و از نظر عملی نزاع بر سر آن فایده‌ای ندارد اما بحث دوم مسئله‌ای تاریخی و کلامی است که امروزه نیز می‌تواند در حل مسائل و مشکلات و بحران‌های دینی راه‌گشا باشد. وی توضیح می­دهد وقتی از مرجعیت امام سخن گفته می‌شود، به این معناست که گفتار، کردار و تقریر او حجیت دارد و برای فهم و حل و اختلاف و داوری باید به او رجوع نمود یعنی سخن‌شان دلیل و برهان است؛ از این‌رو به طلب دلیل دیگر نیاز نیست. علاوه بر وجود ادله­ای از قرآن و روایات بر این مطلب، شواهد تاریخی نیز آن را تایید می­کند. از شواهد تاریخی آشکار بر این ادعا، رجوع خلفا به ائمه‌ علیهم السلام در مواقع و مواضع مختلف است. منظور از علم در مرجعیت علمی، مطلق دانش و آگاهی است. برخی روایات نشان می‌دهد این مرجعیت تنها مختص علوم دینی نیست بلکه حتی در حوزۀ علوم تجربی، جهان‌شناسی و کیهان‌شناختی نیز جاری است.

در این پایان‌نامه، احادیث توحیدی کتاب صحیح بخاری از نظر محتوی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و سعی شده تا نوع نگاه احادیث اهل سنت به خداوند مشخص شود و تفاوت آن با نگاه احادیث شیعی نسبت به مسال? یاد شده، مشخص گردد. برای این کار، کتاب حدیثی صحیح بخاری و شروح آن به صورت مکرر مورد مراجعه قرار گرفته است و از آن‌روی که مباحث توحید در مساله اثبات صانع و هم چنین تحلیل و بررسی صفات الهی متمرکز است، به این موضوعات پرداخته و در آخر به این نتیجه رسیده‌ایم که یا باید تأویل را پذیرفت و این احادیث را توجیه نمود و یا این که به خدایی بشرگونه اعتقاد پیدا کرد؛ بماند که برخی از احادیث ایشان حتی با تأویل نیز قابل حل نخواهد بود. بنابراین یا باید دست از صحیح بودن تمام احادیث صحیح بخاری برداشت و یا توحیدی خلاف توحید عقل و قرآن را پذیرفت.

علم هیئت قدیم که به دلیل شهرت بطلمیوس، با نام هیئت بطلمیوسی نیز از آن یاد می‌شود، از دو بخش هیئت ریاضی و هیئت فیزیک تشکیل‌شده است. طرح مباحثی مانند ازلی بودن افلاک، کروی بودن آسمان، امتناع خرق و التیام افلاک و بحث امتناع خلأ در عالم افلاک، دربخش هیئتِ فیزیک باعث شده بود تا آموزه‌های دینی همچون اصل وجود عالم دیگر، معاد جسمانی، مکان بهشت و جهنم و فرجام دنیا به چالش کشیده شود؛ بنابراین ضروری بود که مکاتب کلامی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارۀ تطبیق یا عدم تطبیق دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارۀ مباحث عالم آخرت را اعلام کنند. پژوهشِ حاضر با تبارشناسی میان‌رشته‌ای و با رویکردی تاریخی به روابط دوعلم هیئت قدیم و کلام اسلامی پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی، به تبیین چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با هیئت فیزیک قدیم در مسائل مربوط به عالم آخرت پرداخته و به این نتیجه رسیده است که متکلمان امامیه با توجه به رویکرد فلسفی یا غیر فلسفی خود، در برابر این چالش یکی از سه نوع مواجهه یعنی سکوت، قبول چالش و دفاع از عقاید دینی و استفاده از داده‌های هیئت برای توجیه آموزه‌های کلامی را برگزیده‌اند.

هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاه‌های مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهان‌شناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی‌هلنی، وارد جامعه مسلمانان شده و تا اواسط قرن سیزدهم ه.ق. در مباحث جهان‌شناسیِ برخی از مکاتب کلامی تأثیر گذاشت. از جملهٔ این تأثیرگذاری‌ها می‌توان به تلاش برای جای‌دادن عرش و کرسی، که در بحث جهان‌شناسی اسلامی محیط بر هفت‌آسمان معرفی شده بود، در میان افلاک ادعاییِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد. در ظاهر، مفاد هیئت بطلمیوسی، جایگاه عرش و کرسی و کارکردهای آن در جهان‌شناسی اسلامی را در معرض پرسش قرار داده بود و لازم بود مکاتب اعتقادی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارهٔ مطابقت‌داشتن یا نداشتن دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارهٔ عرش و کرسی را اعلام می‌کردند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، چگونگی مواجههٔ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی در مسئلهٔ کلامی عرش و کرسی را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که فیلسوف‌متکلمان، یعنی متکلمانی که رویکرد فلسفی داشته‌‌اند، همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوسی در تطبیق‌دادن آموزه‌های اسلامی درباره عرش و کرسی با هیئت بطلمیوسی داشته‌اند، در حالی که متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرایِ غیرفلسفی، در بحث عرش و کرسی اگرچه مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهار نکرده‌اند، اما همراهی ملموسی با این هیئت از خود نشان نداده‌اند.

به عقیده پیناک (از مؤسسین الهیات گشوده) اصلی‌ترین نقد بر الهیات سنّتی مسیحی این است که بسیاری از آموزه های آن، نه مبتنی بر کتاب‌مقدّس، بلکه الهام گرفته از فلسفه یونان است. در مقابل، بر اساس الهیات گشوده، اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب‌مقدّس» دارای بیشترین اهمیّت بوده و از این‌رو برخی از آموزه‌های الهیات سنّتی باید بر مبنای آن اصلاح شود. از آنجا که مبانی هر نظریه، خاستگاه آموزه‌های آن است، در نقد الهیات گشوده لازم است ابتدا مبانی آن مورد ارزیابی قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، بیان نقاط قوت و ضعف مبانی این نظریه از منظر کلام امامیه است. در این راستا، ابتدا آموزه‌های الهیات گشوده تبیین می‌شود، و سپس با استناد به آثار متکلمان امامیه (و بالتبع اتّکاء بر آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین:) به ارزیابی و نقد آن بر مبنای روش تحلیلی ـ منطقی پرداخته می‌شود. نتیجه پژوهش حاضر این است که پیناک در مواردی به‌خوبی ضعف الهیات سنّتی در تبیین آموزه‌های مسیحی را شناسایی کرده است، لکن در نقد آن، اگرچه برخی مقدمه‌های استدلال‌ او به لحاظ منطقی صحیح (و هم‌نوا با کلام امامیه) است، ولی در بیان نتیجه، به‌دلیل تشابه‌انگاری میان خداوند و انسان، و تسرّی اوصاف و لوازم آنها، نتایج حاصل از این استدلال‌ها قابل نقد (منطقی و کلامی) است. همچنین بسیاری از نقدهای پیناک بر مبانی تفسیری، خداشناسی و انسان‌شناسی الهیات سنّتی (هم‌چون داشتن پیش فرض‌های نادرست، متأثر بودن از فلسفه و قابل پذیرش نبودن برای انسان معاصر) به عقیده او نیز وارد است.